Deli Tütün, Hasan Keyf Tütünü
advertisement
• • • • • • • • • • • TÜTÜN Takım: Tubiflorales (Tüp çiçekliler) Familya: Solanaceae (Patlıcangiller) Cins: Nicotiana Tür: Nicotiana tabacum L. Nicotiana galauca L. Nicotiana rustica L. Nicotiana sanderia L. Nicotiana alata L. Nicotiana silvestris L. Bu türlerden ilk dört tanesinin tütün tarımı bakımından ekonomik önemi olup, diğer iki tanesinin yoktur. Son iki tür, daha çok süs bitkisi olarak kullanılmaktadır. Büyük ölçüde kültürü yapılan sigaralık, pipo ve puroluk tütünler Nicotiana tabacum L. türüne dahildirler. Nicotiana tabacum L. Türü tek yıllık bir bitkidir. Bazı tütün türleri ise çok yıllıktır. TÜTÜN KULLANIMININ TARİHÇESİ • • • • • • • Tütün tarımının Milattan Önce (M.Ö) 6000 yılında Amerika kıtasında başladığı ve bu tarihten 4,500 yıl sonra Orta Amerika’da yaşayan, Mayalar’ın tütün kullanıldığı tarih kitaplarına geçmiştir. Yerliler önceleri kuru tütün yapraklarını sararak veya ufalayarak ilkel pipolarda kullanmaktaydı. Sonraları tütün üretimi ve kullanımı Kuzeyde Kızılderiler, güneyde de İnkalar tarafından benimsenmiştir. Avrupalılar tütünü 1492 yılında Küba’ya ayak basan Christopher Columbus sayesinde öğrenmişlerdir. Aslında Columbos’un amacı yeri kıtada altın bulmaktı. Küba adasındaki yerlilerin dini törenlerde ve şölenlerde keyifle tütün içmekteydi. • Amerika’ya göç eden Avrupalılar yeni kıtada ilk kez 1531 yılında tütün • ekimine başlamışlar ve ticari amaçla tütün tarımı ilk kez 1612 senesinde Virginia’da John Rolfe tarafından gerçekleştirilmiştir. 1619 yılında da 9 tonluk ilk tütün ihracatı Londra’ya yapılmıştır. • Tütünün Avrupa’ya yayılması Fransa’nın Portekiz elçisi Jean Nicot sayesinde • olmuştur. Elçi 1560 yılındaKraliçe Catherine de Medicis’e tütün tohumu göndermiştir. Saray bahçesine ekilen tohumlar çiçek açtıktan sonra kraliçenin migren türü baş ağrısını geçirdiği için bu tarihten sonra tütünün keyif ve cesaret verici özelliklerinden başka ilaç olarak da etkili olduğu Avrupa’ya yayılmıştır. • Kuzey Amerika’da ilk tütün üretimi 1800 yılında başlamıştır. Sigara yapan • makineler ilk önce 1881 senesinde Birleşik Amerika’da yapılmıştır. Sigara • endüstrisinin dev firması R.J.Reynold ilk ürünü olan Camel’i 1913 tarihinde piyasaya sürmüştür. Sigaranın alışkanlık yaptığı ortaya çıkınca, üreticiler 1994 yılında Nicotin’in alışkanlık yapmadığını Amerikan Kongresi önünde beyan etmişlerdir ! • İngiltere’de 1901 yılında Imperial Tobacco ve British American Tobacco şirketleri kuruldu. • • • • • • • • Tütün önceleri puro ve pipo içinde kullanılırken, sonraları enfiye (Snuff) şeklinde buruna çekme, tütün sakızı (Dipped) türü de kullanılmaya başlamıştır. Bazı ülkeler tütün yapraklarını ısıtıp kavurduktan sonra toz haline getirerek içine kireç, nane, biber ve bitkisel yağları katarak değişik tütün ürünleri yapmaktadırlar. Örneğin İran, Pakistan ve Afganistan’da kullanılan Nass ; Güney-Doğu Asya ülkelerinde Betel Quid, Hindistan ve komşularında Mishri, Khani, Zarda, Gudakhu gibi. Suudi Arabistan’daki Shammah, ağızda emilerek veya çiğnenerek kullanılan tütün ürünüdür. • Çin ve Hindistan halkı tütün kullanımını 1530-1600 yılları arasından Japonlar • ve Filipinlilerden öğrenmişlerdir.Bu ülke 1858 yılında Tianjin anlaşması ile • gümrüksüz olarak tütün ürünlerini ithal etmeye başlamış ve 1900.lı yıllarda da • yabancı tütün tekelleri ülkeye tamamen hakim olmuşlardır. Çin hükümeti 1960 • senesinde tütün endüstrisini tekeline alarak yabancı şirketleri hudut dışına çıkarmıştır. • Osmanlılar tütün içimini 1500.li yıllarda Mısırda başlamıştır. Tanıtım 17.inci yüz yılda Venedik, Portekiz ve Genova’lı denizcilerin İstanbul’a gelişi ile hızlandı. Ahmet I.in döneminde tütün kullanımı İstanbul’da yayılmaya başlayınca şeyhülislamın yayınladığı bir fetva ( kanun) ile tütün yasaklanmıştır. • Murat IV. Tütün kullananlardan nefret ederdi. İstanbul’daki ardı ardına gelen • büyük yangınlarda onları sorumlu tutardı. Bu yasaklar sırasında tütün sarma sigara yerine enfiye şeklinde kullanılmaya başlamıştır. • • • • • • • • • 1646 yılında Şeyh’ül İslam Muhammet Bahai Efendi tütünün ve kullanımının haram olmadığına dair bir fetva vermiş ve 1680 tarihinden sonra tütünün yetiştirilmesi ve kullanımı serbest bırakılmıştır. 1687 tarihinden sonra Sultan II. Süleyman’ın emirnamesi ile Makedonya’da Yenice, Kırcaali, Drama ve Serez ile Suriye’de Lazkiyebölgesinde tütün tarımı başlamıştır. Batı Trakya’nın Yenice, İskeçe ve Kavala kentlerinde başlayan tütün tarımı Anadolu’ya da yayıldı. Şark tütünü olarak bilinen Türk tütünü dünyada çok tutulur hale geldi ve gemilerle Karadenizin kuzey kıyı kentlerine , Kuzey Denizi ve Batlık Denizi sahillerindeki şehirlere ihraç edildi. Almanya, Polonya ve Rusya’da Şark Tütünü piyasada önemli pay aldı. 1853-56 yıllarındaki Kırım Savaşında Osmanlı askerleri, İngiliz ve Fransız subaylarının kıyılmış şark tütününü kağıda sararak sigara şeklinde içtiklerini gördüler ve bu kullanış şekli hemen benimsendi. • Osmanlı hükümeti ekonomik nedenlerle tütün ekiminin yarı hissesini 1884 • yılında Fransız Reji şirketine verdi. Bu şirket İstanbul, İzmir, Samsun ve Adana’da tütün işleyen fabrikalarını kurdu. Reji şirketi yüz binlerce Türk tütün üreticisini sömürdü durdu. Geçinebilmek için ara sıra kaçak tütün satmak durumunda kalan üreticileri sıkı takibe aldı. Reji şirketi 1913 yılında Osmanlı İmparatorluğunu tehditle baskı altında tutarak devletten daha güçlü hale getirecek kararlar aldırttı. Buna göre Reji idaresi kısa zamanda 7.000 kişilik “Silahlı kolcu birlikleri” kurdu. • Bunlar tütün kaçakçılığını önlemek bahanesiyle çeşitli bölgelere dağıldı ve yakaladıkları insanları, öldürmek, dayak atmak ve işkence yaptılar. Bugün dillerden düşmeyen “Çökertme” türküsünün dizeleri Reji kolcularının Türk halkının bilinçaltında ne gibi bir yer işgal ettiğine en güzel misaldir.“ Gidelim, gidelim de/Halil’im çökertmeye varalım/Kolcular görünce • nerelere kaçalım/Teslim olmayalım Halil’im/Aman kurşun saçalım..” • Türkiye Cumhuriyeti kurulunca 4 Mart 1925 günü Atatürk’ün kurduğu Ulusal • Tekel ile Reji işkence ve sömürüsü sona erdi. • Kaliteli kağıt üretimi sayesinde 1865 yılından sonra Avusturya, Batı Avrupa, ve Amerika’da sigara sanayii hızla gelişmiştir. 1954 yılında sigaralara filtre takılmasıyla birlikte tütün ve mamullerini kullananların sayısı hızla artmıştır. • Tütün yaprağının kimyasal içeriği, tütün çeşidine, tütünün yetiştiği bölgenin iklim ve toprak yapısına, üretiminde uygulanan teknik işlemlere ve kurutulmaları sırasında uygulanan yöntemlere göre değişkenlik arz eder. • Yaprağın kimyasal yapısında bulunan nikotin, total azot ve indirgen madde içeriği, tütün harmanlarının kompozisyonunda önem kazanmaktadır. Yaprağın fiziki özellikleri kavramı, yaprağın büyüklüğü ve biçimi, dokusunun kalınlığı-inceliğini, su tutma kapasitesi (higroskopisite), sos ve koku alma özelliği ve yanma yeteneğini açıklamaktadır. • Tütünü diğer bitkilerden ayıran en önemli özellik olan nikotin, kökte sentezlenen ve yaprakta biriken keyif verici ve alışkanlık yapıcı güçlü bir alkaloittir. • Tütünler, kurutma yöntemlerine göre Flue cured (ısı ile kurutulmuş), Air cured (havada kurutulmuş), Sun cured (güneşte kurutulmuş), Fire cured (ateşte kurutulmuş) ve Tasnif Dışı Tütünler (diğerleri) olmak üzere 5 ana gruba ayrılır. Virginia tipi tütünler Flue cured; Burley ve Maryland tipleri ile puroluk tütünler Air cured; Şark (Oriental) ya da yarı Şark tipi tütünler Sun cured; Black-Fat, Hasankeyf ve Tömbeki tütünleri de Diğerleri şeklinde tasnif edilir. • Tütün yaprağının tamamen veya kısmen hammadde olarak kullanılması ile yapılan yanma yoluyla içme, burna çekme, emme ya da çiğneme amaçlı tüm ürünler “tütün mamulü” tütün ürünlerinin üretimi ise genel olarak “tütün fabrikasyonu” olarak tanımlanmaktadır. Tüketimi en yaygın tütün yapıtı sigara olup diğer ürünler olarak sarmalık kıyılmış tütün, pipo, puro, nargilelik, enfiye ve çiğneme tütünü sayılabilir. • TÜTÜN TİPLERİ • Nicotiana tabacum Nikotiana rustica • 1- Puroluk tipler 1-Mahorka • 2- Virginia 2-Tömbeki • 3- Burley 3-Hasan Keyf • 4- Maryland • 5- Ateşte ve havada kuruyan koyu tip tütün • 6-Aromatik kokulu (Şark-Oriental-Türk tipi) 1.4. EKONOMİK ÖNEMİ Dünya tütün üretiminin % 76'sı sigaralık,% 24 kadarı ise pipo, puro, çiğneme ve enfiye gibi diğer amaçlar icin kullanılmaktadır. Dünya genelinde tütün üretiminde uzun yıllar ortalaması 5.5 milyon ton olup, üretimin % 72’si Flue cured, % 12’si Burley, % 8’i Sun cured, % 2,5’u Dark aircured, % 0,5’i Dark fired ve % 5’i de diğer grup tütünlerden oluşmaktadır. Çin, toplam dünya tütün üretiminin üçte birinden fazlasını, Flue cured tipi tütünlerin ise yarısını üretmektedir. Çin’den sonra Brezilya, Hindistan, ABD, AB (25) ve Arjantin tütün üretiminde ilk sıralarda yer alan ülkelerdir. Dünya’da en fazla tütün dışsatımı yapan ülke, yıllık ortalama 450.000 ton ile Brezilya olup, Çin, A.B.D., İtalya ve Malavi sıralamayı izlemekte, Türkiye ilk 10 ülke arasında yer almaktadır. Çin ve Hindistan’da Oryantal tütün üretiminin son yıllardaki artışı ayrıca dikkat çekmektedir. • Dünya tütün ürünleri üretimi yıllık ortalama 6 trilyon adet olup, bu üretimin üçte biri Çin’de gerçekleştirilmektedir. ABD, Rusya, Endonezya ve Japonya, tütün ürünleri üretiminde Çin’den sonraki ilk 5 ülke olarak yer almaktadır. • Dünya genelinde, tütün endüstrisi, monopol biçiminde örgütlenmiş kamu ya da sayısı 5-6’yı geçmeyen çokuluslu şirketlerin(ÇUŞ) denetiminde bulunmaktadır. • En büyük 4 sigara şirketi, dünya sigara üretiminin %45’ini • gerçekleştirmektedir. Çin devlet tekeli ise tek başına % 35’lik üretimle 1. sırada yer almaktadır. Pazar paylarına bakıldığında PM, BAT, JTI ve IMPERIAL şeklinde sıralanan sonraki 4 şirket, son 10 yıl içerisinde, Türkiye TEKEL kuruluşu da dahil olmak üzere değişik ülkelerdeki 17 ayrı sigara devlet tekellerini özelleştirme ve diğer devirler yoluyla bünyelerine alarak, piyasaların Dünya ölçeğinde, daha da tekelci bir niteliğe dönüşmesine neden olmuşlardır. 1.5. TÜRKİYE'NİN TÜTÜN TİCARETİ Osmanlı İmparatorluğu’nda ziraati ilk olarak Makedonya, Kırcaali, Yenice’de başlamış, Anadolu’da ise Bursa, Avunya (Agonya)3, Söke, Foça ve Akhisar’da ilk defa ekimi yapılmıştır. Özellikle Anadolu şartlarına çok iyi adapte olan tütün uluslararası pazarlarda “Türk Tütünü” veya “Şark/Oriental Tütünü” (Turkish/Oriental tobacco) adıyla aranılan bir hale gelmiş ve kendine has aromasıyla sosyal hayatta önemli bir yer edinmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun önemli ihraç ürünlerinden biri olan tütün Türkiye Cumhuriyeti’nin de temel ihracat ürünlerinden birisi olarak önemini korumuştur. 1980’li yıllara kadar tütün üretimi kabaca düzenli bir artış eğiliminde olmakla beraber yapılan araştırmalarla insan sağlığına olan olumsuz etkilerinin kamuoyu bilinci oluşturması ve 1996’da tütün ve tütün mamullerinin kullanımının belirli alanlarda yasaklanması söz konusu zirai faaliyetin yıldan yıla gerilemesine neden olmuştur. 2010 yılı itibariyle Türkiye tütün ekim alanı bakımından dünya genelinde 8., üretim bakımından da 18. sırada yer almaktadır. Ülkemizde yetiştirilen tütünlerin hemen tamamı Şark tipi tütünlerdir. Adapazarı ve Gönen'de yetiştirilen bir miktar Burley ve Virjinya ve Rize-Pazar'daki puroluk tütün üretimi toplam üretimin % 1 'inden daha azdır. 2010 Yılı Dünyanın Belli Başlı Tütün Üreticilerinin Üretim, Ekim Alanı ve Verim Durumu Şekil 1’de görüldüğü gibi Ege Bölgesi ekim alanı ve üretimde ülkemizde tütün konusunda merkez konumundadır. Ege’yi Karadeniz Bölgesi takip etmekte olup sırasıyla Marmara, Güneydoğu Anadolu, Akdeniz ve son sırada da Doğu Anadolu Bölgesi gelmektedir Şekil 1. 2010 Yılı Türkiye’nin Coğrafi Bölgelere Göre Tütün Yetiştiricilik Durumu Tablo 1. Türkiye’de Tütün Üretimi (Kaynak: TAPDK kayıtları) Ürün Yılı 2002 Üretici Sayısı (Kişi) 405.882 Tütün Üretimi (Ton) 159.521 Alım Bedeli (TL) 537.278.603 2003 318.504 112.158 466.479.733 2004 282.274 133.913 628.432.616 2005 252.312 135.247 533.931.866 2006 215.307 98.137 497.110.360 2007 179.769 74.584 451.259.433 2008 181.588 93.403 618.197.567 2009 179.769 74.584 451.259.433 2010 77.411 81.053 551.568.085 2011 64.191 53.018 363.888.554 2012 50.685 45.435 427.083.789 Şekil 2: Yıllar İtibariyle Türkiye’de Tütün Ekim Alanlarının Gelişimi 1925 yılında toplam 66.288 ha.’lık alanın ardından en düşük değer 54.062 ha. ile 1935 yılında görülmektedir. 1940 yılındaki 78.054 ha.’lık ekim alanı 1970 yılına kadar düzenli ve hızlı bir artış sergilemiş ekim alanı 4 katını aşmıştır. 1970 yılındaki 330.712 ha. ile en geniş ekim sahasına ulaşılmış bu tarihten itibaren de 1985 yılındaki 176.848 ha.’ya kadar hızlı bir gerileme yaşanmıştır. 1990’da ekim alanı 320.236 ha.’ya yükselse de 2000 yılındaki küçük ölçekli artışın ardından son yıllardaki yasal düzenlemelerin de etkisiyle düzenli ve hızlı bir şekilde tütün ekim alanları daralmıştır. 2010 yılına gelindiğinde 81.334 ha.’ya gerilemiş ve 1940’lı yılların seviyesine inmiştir. Tütün ekim alanlarının yıldan yıla gösterdiği genişleme ve daralmada pek çok husus etkili olmuştur. Türkiye’de iyi kalitede tütün elde ediliyor oluşunun anlaşılması, ihracatta en önemli kalemler arasına girmesi ve “Türk Tütünü” adıyla uluslararası pazarlarda aranır hale gelmesi ile yurdumuzda ekim alanı hızla genişleme sürecine girmiş ve çoğu ilimizde (İyi kalitede tütün elde edilmese bile) ekilir hale gelmiştir. Tütünün hızla ve kontrol dışı bir şekilde alanını genişletmesi devleti tedbir almaya zorlamış ve belirli yörelerde yetiştiriciliğine müsaade edilmiştir. Öte yandan tütün taban fiyatının yüksek oluşu izin verilen sahalarda yoğun bir tütün ekimine zemin hazırlamış ve başta Ege Bölgesi olmak üzere Samsun ve Trabzon gibi illerimizde yer yer monokültür haline gelmiştir. 1960’lara gelindiğinde tütün yetiştiriciliğindeki en ciddi problemlerden birisi olan mavi küf (Tütün mildiyösü) hastalığı etkisini artırmaya başlamış bunun neticesinde tütün yetiştiricisi başka bitkilerin ekimine yönelmeye başlamıştır. Örneğin 1960 yılında 189.587 ha. Olan tütün ekim alanının hemen ertesi yıl 149.346 ha.’ya gerilemesinde bu durum etkili olmuştur. 2010 Yılı Türkiye Tütün Üretim Miktarının İllere Göre Dağılımı Yıllar İtibariyle Türkiye Tütün Üretim Miktarı Türkiye ve AB Ülkelerinin Tütün Üretim Miktarı; Türkiye ve Komşu Ülkelerin Tütün Üretim Miktarı; Türkiye’de En Fazla Tütün Üretilen İller; Türkiye’de En Fazla Tütün Üreten 4 İlin Yıllar İtibariyle Tütün Üretim Durumu (2010 Yılı Verileri) Tablo 2. Yıllara Göre Türkiye Tütün Dışsatım ve Dışalımı Ürün Yılı İhracat İthalat Miktar (kg) Bedel ($) Miktar (kg) Bedel ($) 2002 88.850 279.871.000 55.800 207.083.000 2003 112.430.210 330.281.702 69.900 200.765.000 2004 106.988.018 388.466.644 57.300 221.100.000 2005 134.533.516 476.377.227 67.120 272.400.000 2006 127.975.693 497.043.202 66.550 252.800.000 2007 113.942.835 449.752.684 70.096 292.900.000 2008 152.033.388 428.442.344 83.657 372.600.000 2009 97.183.801 480.231.989 77.266 388.550.651 2010 80.311.170 413.779.529 67.241 357.635.000 2011 68.685.594 372.138.412 66.308 389.048.071 2012 52.547.488 384.421.955 81.858 464.954.605 Tablo 3. Dışsatım-Dışalım Tablosu Kaynak: TAPDK verileri Yıl Ort dışsatım fiyatı((TL/Kg) Ort dışalım fiyatı(TL/Kg) İthalat (Ton) Bedel ($) 2002 4,56 5,36 55.800 207.083.000 2003 4,84 4,73 69.900 200.765.000 2004 5,04 5,36 57.300 221.100.000 2005 4,73 5,42 67.120 272.400.000 2006 5,49 5,36 66.550 252.800.000 2007 6,51 6,89 70.096 292.900.000 2008 4,31 6,81 83.657 372.600.000 2009 7,62 7,75 77.266 388.550.651 2010 9,78 10,1 67.241 357.634.606 2011 9,68 10,48 66.308 389.048.069 2012 13,32 13,32 81.858 464.954.605 2013 16,2 12,54 80.463 472.443.865 • Türkiye İmalat Sanayi 2012 yılı verilerine göre Tütün ve İlaç imalat sektöründe yabancı sermaye oranı % 90 düzeyine ulaşmıştır. Ticaretin serbestleştirilmesi, dünya tütün fiyatlarının düşmesine ve tütün tüketiminin artmasına yol açmaktadır. Gelişmemiş veya gelişmekte olan ülkelerde sigara tüketimi sürekli olarak artarken, gelişmiş ülkelerde dikkat çekici bir şekilde gerilemektedir. Sonuç olarak, gelişmekte olan ülkelerde ulusal tekellerin yerini çokuluslu tekeller almıştır. • Türkiye’de aile işletmeciliği şeklinde yapılan tütün üretimi, 2012 yılı itibariyle yaklaşık 250.000 kişinin geçimine katkı sağlamaktadır. • Dünya tütün mamulleri piyasasında genellikle harmanlanmış tütün kullanılmakta ve bu harmanlarda da belli oranlarda şark tipi tütün kullanılması gerekmektedir. • Şark tipi tütün ağırlıklı olarak Türkiye, Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya, Moldova ve Kırgızistan gibi ülkelerde üretilmektedir. Türkiye, Dünya şark tipi tütün üretiminde %25’lik paya sahip bulunmaktadır. Sıralama Ülke Yetişkin kişi için yıla göre sigara sayısı 1 Yunanistan 3017 2 Slovenya 2537 3 Ukrayna 2526 4 Bulgaristan 2437 5 Çek Cumhuriyeti 2368 6 Makedonya 2336 7 Rusya 2319 8 Moldova 2239 9 İspanya 2225 10 Bosna-Hersek 2145 11 Ermenistan 2083 12 Japonya 2028 13 Letonya 1890 14 Hırvatistan 1849 15 Beyaz Rusya 1846 1.6. BOTANİK ÖZELLİKLERİ Tubiflorae takımından Solanaceae familyasından Nicotiana cinsinden tek yıllık yetiştirilen bir bitkidir. Aslında çok yıllık çalı formunda bir bitkidir. Çok gelişmiş toprak üstü aksamına göre zayıf bir kök sistemi vardır. N. tabacum tipleri, N. rustica tiplerinden boyca daha uzundur. • Bitkisel Özellikler • Kök: Tütün kazık kök yapısına sahiptir. • Gövde (sap): Genellikle yuvarlak ve dik olup, üzerinde tüycükler bulunmaktadır. Virginia ve Burley gibi iri yapraklı tütünler 250 cm’ye kadar boylanabilmektedir. Türk Tipi tütünler daha ince saplı ve 80-150 cm gibi daha kısa boyludur. 2. Yapraklar Ana sap üzerinde almaşıklı oturur. Araştırma sonuçlarına göre yabancı tütünlerde 3.5 m2 'lik yaprak alanı bulunmaktadır. Kişi başına O2 ihtiyacını 150 m2 yaprak alanı, sağlayabilmekte olup, 43 adet bu tip tütün bitkisi bir insanın yıllık oksijen ihtiyacı için yeterlidir. Birleşme dik ve sarkıktır. Bir bitki üzerinde de birleşme yerlerine göre yapraklar değişik formda ve değişik boyutlardadır. Örneğin; dip yapraklar uç yapraklardan daha karınlı, uç ve dip yapraklar küçük ortadaki yapraklar büyüktür. Yaprakların saplı (zenepli) veya sapsız (zenepsiz) oluşları bir çeşit özelliğidir. Saplı yapraklarda kulaklar (yaşmaklar) çok ince şerit halinde esas sap üzerinde seyrettiği halde sapsızlarda yaşmaklar bariz, bazende çok gelişmiş (kabakulak) bir haldedir. Yapraklar çeşidine göre karınlı veya karınsız, omuzlu veya omuzsuz, ucu küt veya sivridir. Bu özellikler çeşit ayırmada önemlidir. Yaprak kenarları tamdır. • Tütün çeşitlerinin ayrımında rol oynayan morfolojik özelliklerin başında gelmektedir. Yaprak sığırdili, eliptikoval ve kalp şeklindedir. Yaprak uçları küt, sivri veya bunların ara formları olmaktadır. Yaprak yüzeyi ise düz, kabarcıklı ya da dalgalı olabilir. •Yaprağın sap ile birleştiği yer yaprak sapı ile olursa Zenepli (yaşmaksız), yaprak yüzeyinin uzantıları ile olursa yaşmaklı (zenepsiz) olarak adlandırılır. •Yaprak ayasına kıta denir. • Yaprağın alt yüzeyinde salgı tüyleri vardır. •Yaprak boyutları (en, boy) yetiştirme koşullarının yanı sıra çeşit ve tiplere göre değişmektedir. • Burley ve Virginia tütünlerinin yaprakları büyük boyutludur. Bunlara “iri kıtalı tütünler” denir. Türk Tipi tütünler ise yaprak boyutları küçük olduğundan “küçük kıtalı tütünlerdir” • Yaprağın kimyasal özellikleri: • Tütünü diğer bitkilerden ayıran en önemli özelliği yapraklarında nikotin bulunmasıdır. • Nikotin, organik azotlu maddelerden bir alkaloittir. • Bitkinin köklerinde sentezlenen nikotin yapraklara taşınır ve burada biriktirilir. • Nikotin oranı uygulanan yetiştirme tekniğine ve çeşitlere bağlı olarak % 0.7-3.0 arasında değişmektedir. • Çeşitli Tütün mamüllerinin Nikotin Oranları (%) • Halk Tipi sigaralar 1.75 • Amerikan T. İmal sigaralar 2.75 • Türk ‘’ ‘’ ‘’ 1.25 • Purolar 1.50 • Pipo Harmanları 1.75-2.00 • Çiğneme ve Enfiye T. 1.00 • Nargile tütünü 3.00 3. Çiçeklenme Ana sap ve dal uçları salkım şeklinde bir çiçek durumu ile son bulur. Çiçek durumu bazen dağınık bazenda toplu salkımdır. Solanaceae familyası çiçek yapısını gösterir. Çiçekler N. tabacum türlerinde beyaz, kırmızı ve pembe renkli, N.rustica'da ise sarı renklidir. Kendine döllenen (Autogam) bir bitkidir. 7 adet erkek organ ve yumurtalık bulunur. Yumurtalık iki veya bazen daha fazla bölmelidir. Böceklerle az miktarda yabancı döllenme de olabilir. Bir salkımda önce üstteki daha sonra alttaki tomurcuk çiçek açar. Çiçeklenme dikimden 6 hafta sonra başlar. Bir bitkide çiçeklenme 4 hafta sürer. • Çiçek :Boru şeklinde uçları 5 parçalı çiçeklerin toplandığı salkımda çiçek rengi beyazdan kırmıza kadar değişmektedir. • Çiçekte 5 çanak, 5 taç, 5 adet erkek organ ve 1 dişicik bulunur. 4. Tohumlar Yumurtalık gelişerek tütün kapsülünü meydana getirir. Tütün tohumları bu kapsüller içerisinde bulunur. Bir bitkide 2500-8000 arasında kahverenkli tohum meydana gelir. Bir kapsülde 1500-3500 tohum vardır. Bir bitkide kapsül adedi 40-200 arasındadır. Tütün tohumları çok küçüktür. Bin dane ağırlıkları 0.07-0.09 gr.'dır. Bir bitkiden ortalama 20 gr. tohum alınır. Tohumlarındaki yağ miktarı % 32-42 'dir. Yağı yarı kuruyan yağlardan olup, Ayçiçeği, Aspir ve Soya yağı ile aynı kalitededir. Yağın bileşiminde % 32 palmitik asit. % 25 oleik ve % 10 linoleikasit bulunur. •Tütün meyvelerine kapsül denir. Kapsül içerisinde 2500–8000 adet tohum bulunur. •Tohumlarda yağ oranı % 35–40, tohumun bin dane ağırlığı ise 0,07–0,09 gr’dır 1-Açık Renkli Tütünler 1-Flue-cured (Virjinya) Tütünleri Açık renkli Virjinya tütünleri Amerikan-blend sigara harmanlarının vazgeçilmez kompenentidir. Virjinya isminden anlaşılacağı gibi kökeni Amerika'nın Virjinya eyaletidir. Dünya tütün tipleri içinde en yaygın tütün tipidir. Büyük kıtalı yaşmaklı, omuzsuz, karınlı ve sivri uçlu yapraklarda orta damar barizdir. Bitki şekli silindirik koniktir. Yaş yaprakta uzunluk 36- 46 cm, en ise 13-17 cm kadardır. Doku orta ve gevşek yapıdadır. Yaprak rengi ayva sarısından turuncuya kadar değişen tonlar gösterir. Ilımlı veya sıcak iklimlerde, kumlu topraklarda yetiştirilir. Vejetasyon süresi içinde sıcaklığın uzunca bir süre 13 °C ve altında olması istenmez. Fazla yağış (1500 mm), yüksek nisbi nem (%50-70) ister. Sürekli kapalı hava da istenmeyen bir durumdur. Flue-cured tütünlerinin yetiştirildiği toprakların optimal pH'sı 5.5-6.5 civarındadır. Gübreleme ve bakım işleri bu tütünlerde bitkilerin iyi, fakat çok fazla gelişmesine imkan vermeyecek şekilde yapılır. Virjinya tütünlerinin soldurulması ve kurutulması yapay olarak (Flue-curing=sıcak hava akımı ile kurutma) yapılmaktadır. Virjinya tütünlerinin şeker oranları yüksektir. Sözü edilen yapay kurutma ve hasadın olgunluk döneminde yapılması kısa bir sürede sarı rengin (ayva sarısından-turuncuya kadar değişen) sağlanması ve toplam şeker oranının solunum yapılmadan muhafaza edilmesine olanak vermektedir. Böylece en iyi Virjinya tütünleri % 30 oranlarına kadar şeker ihtiva edebilmektedir. Virjinya tütünleri iyi bir tat varomaya sahip olup teknolojik özellikleride üstündür. Dünyada bir çok ülkede (yaklaşık 75) yetiştirilmekte olup, en iyi Virjinya tütünleri; Virjinya, Kuzey ve Güney Carolina, Georgia ve Florida gibi Amerikanın Doğu eyaletlerinde Zimbabwe, Brezilya ve Kanada' da yetiştirilmektedir. Virjinya tütünü ihraç eden başlıca ülkeler; ABD, Brezilya, Zimbabwe ve Hindistan' dır. Harmanlara tat ve renk vermek için ve tek başlarına (örneğin, İngiliz sigaralarında olduğu gibi) kullanılabilirler. Yanma özellikleri ve dolgunluk kabiliyetleri de iyidir. Yapraklar ortalama %1.93 nikotin, % 1,62 total azot ve % 22 indirgen madde içerir. Virjinya tütünlerine tepe kırma işlemi uygulanır. İyi gelişen bu bitkinin 100-130 cm'den tepesi kırılır. Her bitki başına ortalama 18-22 toplanabilir yaprak olur. Dekara verim kuru ağırlık olarak 200-225 kg' dır. Tarlada Burley tütününden daha koyu yeşil rengiyle de ayırtedilir. Ayrıca yaprak uçları arkaya doğru sarkıktır. 2-Burley Tütünleri Diğer tütün tiplerinden, oldukça düşük miktarda klorofil içermeleri havada kurutmadan sonra bile yaprakların kolayca sararması, kendine özgü aromatik içimi ve aroma maddelerini iyi absorbe edebilmesi gibi özellikleri dolayısıyla farklılık gösterir. Ürün tarlada açık yeşil kısmen klorotik: görüntüsüyle tanınır. Yapraklar büyüktür ve bitki silindir şeklinde büyür. Renk kahverengimsi tonlarında, iyi yanan, dolgunluk kabiliyeti yüksek tütünlerdir. Özellikle iyi absorbsiyon yeteneği nedeniyle Amerikanblend tipi sigaraların ve bazı pipoluk ve çiğneme tütünlerinin harmanlarında kullanılmaktadır. İyi bir Burley tütünü kendi ağırlığının %15’ine kadar yabancı madde emer. Bu tütünlerin özgül ağırlığı düşük, işleme kabiliyeti yüksek ve kakao tadını andıran özel aromaları bulunmaktadır. Nikotin oranları yüksek, şeker oranları düşüktür. Tüm Burley ırklarının kökeni 1864'de Amerika'nın Ohio eyaletinde bir çiftçi tarlasında bulunan klorofil mutasyonuna dayanmaktadır. Klorofil azlığı resesif iki gen tarafından kontrol edilmektedir. Burley tütünleri doğal fakat nadiren meydana gelen mutasyonların biyolojik: olumsuz sonuçlarına (klorofil miktarının düşüklüğü) rağmen insanlar için değerli kültür bitkilerini meydana getirmesinin güzel bir örneğidir. Gerçektende bu durum bitkilerde hastalıklara karşı dayanıksızlığa, topraktaki besin maddeleri noksanlığına hassaslığa ve büyüme hızının yavaşlamasına neden olmaktadır. Teknolojik ve aromatik içim özelliği nedeniyle Dünya tütün üretiminin % 11 'ini Burley teşkil etmektedir. Amerika'nın Kentucky ve Tenessee eyaletleri; Meksika ve Japonya yanı sıra Afrika, Asya, Orta ve Güney Amerika ülkelerinde de yetiştirilmektedir. Avrupa kıtasında özellikle Yunanistan ve İtalya Burley tarımında çok başarılı olmuştur. Burley tütünleri kumlu, tınlı, fakat organik maddelerce çok zengin toprak ister. Tuza karşı dayanıklıdır. Şark tipi ve Flue-cured tütünlerinin aksine azotça zengin topraklarda verimle birlikte kalite de artar. İklim bakımından Flue-cured tütünlerinin yetiştiği bölgelerde yetişir. Ancak Burley tütünleri doğal koşullarda kurutulduklarından hasat zamanında sıcaklığın sürekli 20°C'nin altında olması istenmez. Su isteği Flue-cured tütünlerinden daha fazladır. Bitki başına ortalama 25-30 toplanabilir yaprağı olur. • Dark- fire ve Burley 3-Şark Tipi Tütünler a)Şark Tipi Tütünler Tütün tipleri içerisinde yaprak boyutları en küçük olan tütünlerdir. Yetiştirildikleri coğrafi bölgelere göre sınıflandırılırlar. Bu şekilde 9 tütün tipi ortaya çıkmıştır. Bunlar; 1-Ksanti 2-Makedonya 3-Yunan Yarım adası 4-Güney Bulgaristan 5-İzmir-Ayasoluk 6-Karadeniz Tütünleri 7- Yunan Adaları 8-Anadolu 9-Rusya bu tütün tipleri içerisinde Samsun ve Ksanti en makbul olanlarıdır. Sigara yapımında kullanılan şark tipi tütünler ilkbaharı yağışlı, yazı ve sonbaharı kurak geçen özellikle Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü bölgelere adapte olmuştur. Minimum sıcaklık 13-15 °C, maksimum 35-38 °C ve optimum sıcaklık 26-28 °C'dir. Besin maddelerince fakir yüzeysel topraklarda yetiştirilir. Böylece yaprak kıtasının küçük ve kokulu olması sağlanır. Bu nedenle şark tipi tütünlere aromatik tütün denir. Çok az gübre verilip, doğal koşullarda kurutulurlar. Ülkemizde tütün yetiştirilen araziler; tarlanın eğim durumu, toprağın besin maddesi içeriği ve su tutma yeteneği ile imkanlarına göre üçe ayrılır: 1-Kır arazi: meyilli, su tutması düşük, besin maddelerince fakir, sulama imkanı yok veya sınırlı, 2-Kır taban: düz veya hafif eğimli, su tutma ve besin maddesi bakımından orta veya düşük, sulama imkanı sınırlı, 3-Taban: düz ve derin profilli, su tutma yüksek, besin maddlerince zengin, sulama imkanı olan pamuk ve şeker pancarı gibi endüstri bitkilerinin yetiştiği topraklardır. Kalite tütünleri kır ve kır tabanda yetiştirilir. Şark tipi tütünlerin yetiştirildiği toprakalrın optimal pH'sı 6-7 olmalıdır. Şark tipi tütünler çok sık dikilirler, çok az gübre verilip, doğal kurutulurlar. b)Yarı Şark Tipi Tütünler Yarı şark tipi tütünlerde yaprak boyutları şark tipi tütünlere oranla daha büyüktür. Bunlar çok az kokulu veya kokusuz tütünlerdir. Güneşte kurutulurlar. Romanya, Güney İtalya, Rusya, Yugoslavya,Bulgaristan ve Polonya'da yetiştirilir. Bu tütünler şark tipi tütünlerden daha ucuzdurlar ve bazen şark tipi tütün yerine kullanılırlar. Doğu ve Marmara tütünlerimiz yarı şark tipi tütün tarifine uymaktadır. 4-Maryland Tütünleri Light-air cured (açık renkli havada kurutulan) grubuna dahil Maryland tütünleri ABD'nin bu eyaletine göre isimlendirilmiş olup, Güney eyaletlerinde de yetiştirilmektedir. Japonya ve İtalya'da Maryland tipi tütün üreten ülkelerdir. Bu gruptaki diğer tütünlere kıyasla verimleri düşük, fakat yaprakları açık renkli, ince ve yanma özelliği yüksektir. Flue-cured ve Burley' den biraz daha serin iklim istemektedir. Burley ve Maryland tütünlerinde yaprağın ince ve gözenekli olması arzulanmaktadır. Bunun için düzgün bir büyüme gerekir. Özellikle ani kuraklıklar kaliteyi bozar. Maryland tütünleri su kapasitesi iyi kumlu topraklarda yetiştirilir. II - Koyu Renkli Tütünler Puroluk tütünler tropik ve subtropik iklimlerde aranılan özelliği gösterecek şekilde yetişir. Puroluk tütünlerin dış sargılık tipleri Havana, Java ve Sumatra adalarında, Nisbi nemi yüksek, (yıllık 2500-4500 mm) bol yağışlı iklimlerde yetişir. Bu yağışlar daha çok vejetasyon esnasından hasada kadar sürmeli, yani hasat zamanı dışında olmalıdır. Sürekli bulutlu ve sisli havalar kaliteyi artırır. Optimum yetişme sıcaklığı 26-27 °C'dir. İç sargı ve dolgu olarak kullanılan puroluk tütün tipleri, iklim ve toprak istekleri bakımından dış sargılıklara oranla daha az duyarlıdır. Puroluk tütünler organik maddece zengin, azot ve potas durumu iyi, derin profilli, drenajı iyi topraklarda yetişir. Puroluk tütünler büyük kıtalı ince gevşek dokulu, esneklik, yanma ve randımanları çok yüksek olup, proteince çok zengindirler. İçildikleri zaman içerdikleri fazla proteinden dolayı yanık yün kokusu verirler. Bu durum puroluk tütünleri karakterize eder. Puroluk tütünlerde yüksek protein miktarına karşın, gayet az miktarda karbonhidrat mevcuttur. Yaprak rengi koyu kahverengi veya çikolata rengindedir. Ülkemizde Rize'nin Pazar ilçesinde 1944'den beri bir miktar puroluk tütün yetiştirilmektedir. Bitkinin görünümü silindirik koniktir. Yapraklar fazla yaşmaklı, karınlı ve sivri uçludur. Yaprak sayısı 20-25 kadardır. Yaprak kıtası oldukça büyüktür. Yaprak dokusu; ince, esnek, dayanıklı, yanması ortadır. Nicotiana rustica türüne ait olup, azda olsa üretimleri yapılan tütün tiplerde aşağıda sıralanmıştır. Nicotiana rustica türüne ait tütünler genelde zenepli, geniş omuzlu, karınlı ve tamamen küt uçludur. Zenep ve yaprak üzerinde gözle görülebilecek kadar tüyler mevcuttur. Çiçekler genelde sarı renkli olup, yapraklar kalın ve bitki boyu kısadır. Nicotiana rustica türüne dahil olan tütünler sigara yapımında kullanılmazlar. Çiğneme tütünü olarak ve bazende pipolarda ve nargilede kullanılırlar. 1. Mahorka (Deli Tütün, Hasan Keyf Tütünü) Yapraklan bariz zenepli, geniş omuzlu, karınlı ve kütçe uçludur. Orta kıtalıdır. Zenepler uzun orta damar kalın, yaprak yüzü buruşuk ve dalgalıdır. Tohumları doğrudan tarlaya ekilir ve daha sonra 40 x 50 cm mesafelerle seyreltiler. Derin profilli, besin maddelerince zengin topraklarda yetiştirilir. Tepe kırma ve koltuk alma uygulanır. Hasat sapları ile beraber olur. Yaprakta nikotin miktarı gübreleme ile % l6'ya kadar çıkabilir. Normalde % 4-6 oranında nikotin içerir. Pipo tütünü olarak, nikotin ve limon asidi elde edilmesinde faydalanılır. Mahorka'nın aynca sarı mahorka denilen ince yaprakları klorofil miktarı az olan bir çeşidi de (var. aurea) bulunmaktadır. Bu tütünler belirli bazı sigaraların harmanlarına girerler. Mahorka gibi, fakat kumlu topraklarda yetiştirilirler. 2. Tömbeki Tütünü Tömbeki tütünü bazı araştırıcılara göre N rustica türüne, diğer bazılarına görede Na/ata türüne ait sayılmaktadır. Yapraklan fazla yaşmaklı, karınlı ve kütçe uçludur, kalın ve etli dokuludur. Kuticula kalın, nikotin oranı yüksektir. Bitki başına 10;18 arasında yaprak bulunur çiçek durumu dağınık ve çiçek rengi açık pembedir. Verimi 100-150 kg/ da' dır. Tömbeki tütünlerine tepe kırma ve koltuk alma işlemleri uygulanır. Hasat sapları ile birlikte olur. Kurutma esnasında tömbekiler üzerine çiğ damlalarının düşmesi arzulanır. Bu şekilde tömbeki için karakteristik olan açık sarı fon üzerinde koyu kahve rengi benekler oluşur. Tömbeki tütünleri ülkemizde İskenderun (iyileri Meydan ve Ekber köylerinde olmak üzere) civarında bir miktar yetiştirilmekte olup, nargile de kullanılmaktadır. Tömbeki nemi güçlükle alarak güç tavlanır. Buna karşılık gayet kısa zamanda tavını kaybeder. Bu nedenle İran'da kıllı deriler içinde ambalajlanarak muhafaza edilir. Ülkemizde iyi kalite tömbekiler galvanizli kaplar içerisinde saklanır. Daha önceki yıllarda sigaralık tütünler içerisinde flue-cured tütünleri dünya tütün üretiminin % 4l 'ini, Şark tipi tütünleri % 17; kadarını, Burley ise % 11 'ini vermekte iken 1981-1990 son yıllar ortalamalarına göre Flue-cured tütünleri% 53'ünü, Şark tipi tütünleri % 13'ünü ve Burley ise% l0'unu vermektedir. Yani Flue-cured tütün üretimi ağırlık kazanmıştır. Çizelge 2'de tiplerine göre dünya tütün üretimleri görülmektedir (Çizelge 2). Dünya flue-cured üretiminde Çin Halk Cumhuriyeti ve A.B.D., Burley'de ise A.B.D. başta gelmektedir. Şark tipi tütün üreten ülkeler ise sırasıyla Rusya, Türkiye, Yunanistan, Bulgaristan ve Yugoslavya'dır. Türkiye'nin Şark tipi tütünleri içindeki payı 1981-1990 ortalamalarına göre % 44, 1990 yılı rakamlarına göre ise % 49'dur (Çizelge 3). Dünya tütün üretimi içindeki payı ise 1986-1990 ortalamalarına göre% 3,4, 1990 yılı rakamlarına göre% 4.2'dir. Daha önceki yıllarda dünya tütün üretimindeki payımız % 3-5 arasında idi. Tömbeki tütünü olarak isimlendirilen bu tütün, İran’ın İsfahan ve Suriye’nin Laskiye civarındaki üretim alanlarında yetiştirilir. Dünyanın tanınmış en üstün kaliteli tömbeki tütünleri İsfahan tömbekisidir. Ülkemizde tömbeki tütünü üretimi ilk kez 1949 yıllarında Laskiye’ye yakın olan Hatay ve İskenderun’da yapılmıştır. Daha sonra bu tütün tipi Konya’nın Hadım ilçesinde de gerçek ekolojik alanını bulmuştur. Tömbekinin tarımdaki özellikleri oriental tütün üretimi usullerinden farklıdır. Tepe kırımı tatbik edilen tömbekiler sakları ile birlikte hasat edilir. 7-9 gün tarlada bırakılmak suretiyle kurutulurlar. Bu sırada yeteri kadar çiğ teşekkül etmezse kurumakta olan yaprakların üzerine sabahları su püskürtülerek kahverengi beneklerin teşekkülü sağlanır.
