Ödemeler dengesi, geniş anlamıyla, bir ekonomide yerleşik kişilerin

Ödemeler Bilançosu
Ödemeler bilançosu, geniş anlamıyla, bir ekonomide yerleşik kişilerin
(Merkezi hükümet, bankalar, gerçek ve tüzel kişi ve kuruluşlar), diğer
ekonomilerde yerleşik kişiler (yurtdışında yerleşikler) ile belli bir dönem içinde
yapmış oldukları ekonomik işlemlerin sonuçlarını gösteren sistematik bir
istatistiki rapordur. Ekonomik işlemlerin sonucunda ülkelerin varlık ve
yükümlülüklerinde artma veya azalma ortaya çıkmaktadır. Ödemeler bilançosu
bu varlık ve yükümlülüklerin artmasına veya azalmasına neden olan işlemleri
gösterir. Yapısı itibariyle , gelir gider hesaplarını gösteren hesap cetvellerine
benzer.
Ödemeler bilançosuna kaydı yapılan işlemler mal ve hizmet ihracı ve ithalatına
veya finansal akımlara bağlı olarak ortaya çıkmaktadır.
Ödemeler bilançosu için üzerinde durulması gereken en önemli kavram
yerleşiktir. Yerleşik kavramı her ülkede farklı yasal düzenlemelere bağlı olarak,
farklılaşmaktadır. Vergi yasalarına göre yerleşik, vergi mükellefi olarak, bir
ülkede altı aydır. Ödemeler dengesi açısından ise bir ülkede bir yıldan daha
fazla süre ile ikamet eden kişi ve tüzel kişiler yerleşiktir.
Ödemeler Bilançosu kayıtları, çift taraflı muhasebe sistemine göre
tutulduklarından dolayı muhasebe anlamında her zaman dengededir. Ekonomik
anlamda ise dengede olmayabilir.
Genel Olarak,
Pozitif (+) girişler,
Mal ve Hizmet İhracını
Finansal Kalemlerde (hesaplarda)
-Yükümlülük artışını
-Varlık azalışını
Negatif (-) kayıtlar:
Cari işlemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ithalini
Finansal işlemlerinde;
- yükümlülük azalışını
- varlık artışını gösterir.
ÖDEMELER DENGESİ BİLAÇOSUNUN ANA HESAP KALEMLERİ
Ödemeler dengesi bilançosunun (tablosu) önemli kalemleri cari işlemler ve
Finasal hesaplardır. Cari işlemler hesapları; ekonominin dış alem ile yapmış
olduğu reel (mal, hizmet, gelir) ilgili işlemleri ve cari transferleri (karşılıksız
transferleri); Finansal hesaplarda; sermaye hareketleri ve reel ekonomik
ilişkilere bağlı olarak ortaya çıkan kaynak akımlarının finansmanını gösteren
hesaplardır.
Kısaca bu hesapları tanıyalım;
1) CARİ İŞLEMLER HESABI
Cari hesaptaki önemli sınıflandırmalar aşağıdaki gibidir:
A) Mal ve Hizmetler
B) Gelirler
C) Cari Transferler (Karşılıksız Transferler)
a)Mallar; Mallar genellikle cari hesabın en büyük kategorisidir. Mallar genel
ticareti (general merchandise), ticari altını (nonmonetary gold) ve Ödemeler
Dengesi V. El Kitabı uygulanmasından bu yana işlem gören mallar (goods for
processing), onarım gören mallar (repairs on goods) ve taşıtlar için limanlarda
sağlanan malları (goods procured in ports by carriers) kapsar.
Dış ticaret akımları 1- Özel ticaret sistemi, 2- Genel ticaret sistemi çerçevesinde
belirlenmektedir. Ülkelerin yasal düzenlemelerine bağlı olarak uygulamada
değişm gösterebilmektedir.
Özel ticaret sistemi; gümrüklerden giriş çıkış yapan malları kapsamaktadır.
Genel ticaret sistemi; milli sınırlara giren ya da sınırlardan çıkan mallar
kavramına dayanmaktadır.
ab) Hizmetler; ödemeler dengesinde görünmeyen mal ve hizmetler kalemi
olarak da adlandırılır. Hizmet ihraç ve ithaline ilişkin gelir ve giderlerin
kaydedildiği ana hesaptır.. Kapsamını, Ulaştırma (navlun dahil), Turizm gelir ve
giderleri, Haberleşme hizmetleri, İnşaat hizmetleri, Sigorta hizmetleri, Mali
hizmetler, Bilgisayar ve bilgi hizmetleri, Patent ve lisans komisyonları, Ticari ve
ticaret bağlantılı diğer hizmetler , Finansal kiralama hizmetleri, Çeşitli teknik
hizmetler, Kişisel, Kültürel ve Eğitsel hizmetler ile Resmi (Hükümet) hizmetleri
oluşturur.
B) Gelirler
Doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve diğer yatırımlardan elde edilen gelir ve
ödenen tutarları içermektedir. Bu kalem doğrudan yatırımlar ile ilgili olarak
hisse gelirleri, kar payları, sermayeye katılan kazançlar ile şirketlerarası diğer
yatırımlardan doğan gelir ve giderleri içermektedir. Portföy yatırımlarında da
hisse senetlerinden elde edilen gelirler (kar), tahvil ve benzeri borç
enstrümanları ile ilgili gelir ve giderleri (faiz) kapsamaktadır. Diğer yatırımlarda
ise diğer borçlanma ile ilgili gelir ve giderler (faiz) kaydedilmektedir.
C) Cari transferler (Karşılıksız transferler)
Bir ülkeye mal, hizmet ya da para girişi gerçekleştiğinde, bu girişler karşılığında
kaynak transferi yapılmıyorsa, işlemler cari transferler (karşılıksız transferler)
başlığı altında gösterilir.
İşlemler sektörlere göre gösterilmektedir;
i- Merkezi Hükümet (hibe, vb.)
ii- Diğer Sektörler
2) SERMAYE VE FİNANSMAN HESAPLARI
A) Sermaye Hesabı:
i- karşılıksız yapılan Sermaye transferlerinin gösterildiği hesaplardır. (borcun
bağışlanması, göçmen transferleri gibi)
ii- Üretilmeyen, finansal olmayan varlıkların kaydının yapıldığı hesaplardır
(kara parçası gibi üretilmeyen varlıkların alım/satımı ile patent yayımlama hakkı
gibi soyut varlıklara ait işlemler sonucu ortaya çıkan akımların görülmektedir).
2) Finansman Hesapları:
Özel ve kamu kurum veya kuruluşların dış alemle kurulan ilişkiler sonucu
ortaya çıkan kısa ve uzun vadeli uluslararası sermaye akımlarının gösterildiği
hesaplardır.
Uluslararası ekonomik işlemlerin sermaye ithal ve ihracı oluşturur. Sermaye
hareketleri temel olarak, bir ülkenin dış finansal varlıkları ve
yükümlülüklerindeki değişmeler ve bu değişmelerin karşılıklı kayıtlarını
içermektedir .
Sermaye hareketleri temel olarak;
a) Fonksiyonlarına göre;
i) Doğrudan yatırımlar
ii) Portföy yatırımları
iii) Diğer yatırımlar
iv) Rezerv varlıklar
b ) Sektörlerine göre;
Portföy ve diğer yatırımlar kaleminde, borçluya göre;
i) Parasal yetkili (Merkez Bankası)
ii) Merkezi Hükümet (Hükümet ve ona bağlı teşkilatlar, mahalli idareler vb.)
iii) Bankalar (Kamu ve özel bankalar)
iv) Diğer sektörler (Kamu ve özel kuruluşlar)
c) Vadelerine göre;
Diğer yatırımlar kaleminde;
i) Kısa vadeli (vadesi 1 yıla kadar olanlar)
ii) Uzun vadeli (vadesi 1 yıldan uzun olanlar)
sınıflandırılmaktadır.
a) Doğrudan yatırımlar
Doğrudan yatırım; bir ülkenin doğrudan diğer bir ülkeye yaptığı yatırımdır. Bu
tür yatırımlar ülkelerin sermaye stokuna ilavelerdir.
Doğrudan yatırım kalemi, doğrudan yatırım için, sermaye ihraç ve doğrudan
yatırım için sermaye getirilen ülke olarak ayrıma tabii tutulmaktadır. Bu ayrımlar
Sermaye, Karın Sermayeye Katılımı, Diğer Sermaye olarak sınıflandırılmaktadır.
Burada,
- Sermaye: Doğrudan yatırımcının ana merkezinin bulunduğu ülke dışındaki
ülkelerde yeni bir şirket kurulması, mevcut şirketlere iştirak edilmesi için
getirdiği sermayeyi,
- Karın Sermayeye Katılımı: Doğrudan yatırımlardan elde edilen kazançların
dağıtılmaksızın sermayeye ilave edilmesini,
- Diğer Yatırımlar: Ana şirket ile yatırım yapılan şirket arasındaki borçlanmadan
doğan yatırımları ifade etmektedir.
b) Portföy yatırımları
menkul değerlere yapılan yatırımlar (plasmanlar) olarak tanımlanan portföy
yatırımları, genellikle hükümet tahvilleri ya da özel kuruluşların bono ve
tahvilleri ile hisse senedi satın alınması şeklinde gerçekleşir. Ayrıca, son
yıllardaki para piyasası araçları ile finansal türevler araçları işlemleri de bu
hesaplarda izlenmektedir..
Portföy yatırımlarının azalıp artmasında dış alemdeki ve yurtiçindeki faiz
oranları ile birlikte ülkelerdeki politikalar etkili olmaktadır. Portföy yatırımcıları
öncelikle kendi parasal kaynaklarının güvenli ve garantili bir karşılığının
olmasını isterler.
Doğrudan yatırım ile portföy yatırımları arasında bazı önemli farklılıklar vardır.
En önemli fark, yabancı ülkede yapılan yatırımın yönetimi ve denetimi
konusudur. Doğrudan yabancı sermaye yatırımı durumunda, şirket yönetimi ve
denetiminde etkili olunmaktadır. Oysa, portföy yatırımlarında yerleşik şirket
üzerinde yönetim hakkı veya denetim söz konusu değildir; bu yolla yerleşik
şirket uluslararası piyasalardan kaynak sağlamış olur. İkinci önemli fark,
doğrudan yatırımlarda yatırımcının yatırım sermayesinin yanı sıra üretim
teknolojisi ve işletmecilik bilgisini de beraberinde getirmesi, portföy
yatırımlarında ise yabancı yatırımcının sermayeden başka bir katkıda
bulunmamasıdır.
Portföy yatırımları kalemi varlık ve yükümlülük ana başlıkları altında;
-Hisse Senetleri
-Borç Senetleri
-Tahvil ve senetler
-Para piyasası araçlan
-Finansal türevler
ayrımında ve sektörel dağılımı da içerecek şekilde sınıflandırılmaktadır.
Hisse Senetleri: Banka ve diğer kuruluşlarca ihraç edilen yabancı hisse
senetlerine yapılan yatırımlardır.
Borç senetleri: i) Tahvil ve senetler: Yatırımcıya koşulsuz olarak sabit bir getiri
sağlayan tahvil, kuponsuz tahvil gibi 1 yıldan uzun vadeli menkul kıymet
araçlarıdır. ii) Para piyasası araçları: Vadeleri 1 yıl veya daha az olan ve
yatırımcıya koşulsuz olarak belirli bir tarihte sabit bir getiriyi sağlayan hazine
bonolan gibi menkul kıymetlerdir. iii) Finansal türevler: Sahibine ileri bir tarihte
getiri sağlayan faiz veya para swapları, futures, options gibi ikincil piyasa
araçlarıdır.
c) Diğer yatırımlar
Doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve rezerv dışında kalan diğer tüm sermaye
hareketleri bu bölümde yer almaktadır.
Portföy yatırımlarında olduğu gibi, varlık ve yükümlülük ayrımında, türlerine ve
sektörüne göre alt ayrımlar bulunmaktadır.
-Ticari krediler
-Krediler
-Efektif mevcutları ve mevduat hesapları
-Diğer varlık ve yükümlülükler
Ticari krediler: Mal ve hizmet ticaretinin finansmanı amacıyla satıcıdan
sağlanan kredilerdir.
Krediler: Borçlu ve alacaklı arasında bir kredi anlaşmasına göre sağlanan
borçlanma çeşididir. IMF kredilerinden kullanım, IMF'ye üye ülkelerin,
ödemelerin, ödemeler dengesi sorunu ile karşılaşmaları halinde IMF’den
sağladıklan kredileri içermektedir. Bu krediler, IMF tarafından belirlenen bir dizi
önlemlerin alınması kaydıyla üye ülkelere kullandırılır.
Efektif mevcutları ve mevduat hesapları: Efektif mevcutları yerleşiklerin elinde
tuttukları yabancı hükümetler tarafından tedavüle sunulan efektifler ve madeni
paraları oluştururken, mevduat hesabı yabancı para üzerinden tutulan mevduat
hesaplarını içerir.
Diğer varlık ve yükümlülükler: Yukarıda sınıflanan finansal varlık ve
yükümlülükler dışında kalan tüm varlık ve yükümlülükler bu kalemin içerisinde
gösterilmektedir.
d) Rezerv varlıklar
Rezerv varlıklar, ülkenin parasal yetkilisi tarafından ülke ödemelerinin kontrolü
ve ödemelerde ortaya çıkan dengesizliklerin dolaylı olarak döviz kurlarına
müdahale yolu ile düzenlenmesine yönelik olarak kullanıma hazır olan dış
varlıklardır. Rezerv tanımı, merkezi otoritenin doğrudan ve etkili kontrol
kavramını içermektedir. Aynca, yurtdışından borçlanmada teminat, güven
sağlayıcı unsur; yurtiçinde ise bazı gereksinmelerde yeterlilik ölçüsü olması da
rezerv tutulmasına neden olmaktadır.
Rezerv varlıklar,
-Parasal Altın Rezervleri
-Özel Çekme Hakkı (SDR's)
-Fon Nezdindeki Rezerv Pozisyonu
-Döviz Rezervleri
-Diğer Alacak Hakları
başlıklarında sınıflandırılmaktadır .
Parasal Altın Rezervleri: Ülkenin parasal yetkilisinin elinde tuttuğu parasal altın
rezervleri, rezerv varlıkları içerisinde yer almaktadır. Parasal altın, ülkenin para
otoritesi ile diğer ülke para otoriteleri veya uluslararası para kuruluşları
arasında olan işlemlerle elde edilir.
Özel Çekme Hakları (SDR's): IMF tarafından yaratılan ve üye ülkelerin kotaları
çerçevesinde üye ülkelere rezerv sağlamak amacıyla tahsis edilen bir
uluslararası rezerv şeklidir.
Fon Nezdindeki Rezerv Pozisyonu: Üye ülkelerin IMF'deki rezerv pozisyonları,
üye ülkelerin kredi dilimlerinden satın alışlarının toplamı olup, üye ülkeye her
an ödenebilen tutarlardır. Fon'dan satın alınan tutarlar, döviz rezervlerinde
artış, rezerv pozisyonunda azalışı göstermektedir.
Döviz Rezervleri: Döviz rezervleri, parasal otoritenin elinde tuttuğu dış
ödemelerde kullanılabilecek yabancı paralar, yurtdışında geçerli çek, poliçe,
senet, hazine bonosu gibi ödeme araçlarından oluşmaktadır.
Diğer Alacak Hakları: Rezerv varlıklan içerisinde yukarıda sınıflananlar dışında
kalan diğer rezerv varlıklarıdır. Örneğin, bankaların elinde tuttuğu rezerv
varlıkların parasal yetkilinin kontrolüne girmesi durumunda bu başlıkta
kaydedilir.
IV- TÜRKİYE'NİN ÖDEMELER DENGESİ İSTATİSTİKLERİ
Türkiye' de ödemeler dengesi verileri, IMF tarafından üye ülkelere önerilen
kavram ve kayıt prensipleri paralelinde Merkez Bankası tarafından
derlenmektedir. Ödemeler dengesi tablosu, ağırlıklı olarak, Türkiye'de faaliyette
bulunan bankaların kayıtları esas alınarak düzenlenmektedir. Diğer taraftan,
ekonomik gelişmeler ve değişen mevzuat çerçevesinde, yine uluslararası
kavram ve kayıt prensipleri ışığında banka dışı kaynaklardan alınan veriler ve
anket sonuçları da kullanılmaktadır .
Ülkelerin ödemeler dengesi tablosu IMF tarafından önerilen kavram ve
sınıflandırmalar ışığında hazırlanmakla birlikte, ülkeler arasında özellik arzeden
işlemler nedeniyle bazı farklılıklar da oluşmaktadır. Örneğin, Merkez Bankası
nezdinde açılan Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları Türkiye'nin ödemeler
dengesi kayıtlarında yer almaktadır.
Türkiye'de ödemeler dengesi istatistikleri 1950-1974 yılları arasında ana
kalemler itibariyle Maliye Bakanlığı'nca, 1975 yılından bu yana ise Merkez
Bankası’nca yayımlanmaktadır.
Ödemeler dengesi verileri IMF tarafından uygulamaya konulan Ödemeler
Dengesi V. El Kitabında yeralan ilke ve tanımlar çerçevesinde derlenmekte ve
bu kitapta yeralan ayrıntılı sunuma uygun olarak uluslararası kuruluşlara
gönderilmekte, ancak geçmiş yıllara ait serinin devamını sağlayacak şekilde
farklı bir sunumda aylık olarak Merkez Bankası’nın web sitesinde kamuoyuna
duyurulmaktadır. Ayrıca Merkez Bankası'nın Üç Aylık İstatistik Bülten ve Yıllık
Raporlarında da benzer veriler yer almaktadır.
Türkiye'de yerleşik bankalar, özel finans kurumları ile Merkez Bankası'nın
dövizli işlemlere ait kayıtları, ödemeler dengesi tablosunun oluşturulmasında
en temel olmakta ve bu kayıtlar aylık olarak, elektronik posta aracılığıyla,
Ödemeler Dengesi Müdürlüğü tarafından belirlenen bir rapor şeklinde sözü
edilen kaynaklardan elde edilmektedir. Ayrıca, Devlet İstatistik Enstitüsü’nden
alınan dış ticaret verileri ile Merkez Bankası’nca özel bir piyasa araştırma
şirketine yaptırtılan turizm gelir ve gideriyle bavul ticareti gelirlerinin
saptanmasına yönelik anketin sonuçları veri setini tamamlamaktadır. Ödemeler
dengesi istatistikleri,1992 yılından itibaren, işlemlerin, işlem tarihinde geçerli
olan kurlardan ABD dolarına dönüşmesi ile bulunan değerlerini içerecek
şekilde hesaplanmakta olup, sözkonusu kayıtlar gerektiğinde, geçmiş yıllar için
yıl sonlarında, gerek uluslararası kavram ve yeniden sınıflandırmalar
doğrultusunda, gerekse yıl içerisinde veri kaynaklarınca yapılan değişikliklerin
yansıtılması amacıyla revize edilebilmektedir.
1 ) CARİ İŞLEMLER HESABI
A) Dış Ticaret
Gümrükten geçen, Tek İdari Belge düzenlenen bütün mallara ilişkin bilgiler,
ihracat için FOB bazında, ithalat için CIF bazında, Devlet İstatistik
Enstitüsü'nden (DİE) alınmaktadır.
Ödemeler Dengesi V. El Kitabı'nda Dış Ticaret İstatistiklerine ilişkin olarak
yapılan sınıflandırma içerisinde yer alan; işlem gören mallar, onarım gören
mallar ve taşıtlar için limanlarda sağlanan mallara ilişkin verilerin henüz
ayrıştırılamaması nedeniyle ödemeler dengesi tablosunda gösterilememektedir.
Ancak, bu sınıflandırmada ayrı bir kalem olarak yer alan Altın İthalatı banka
kayıtlarından sağlanmaktadır.
Özellikle Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Türkiye için önemli bir döviz
kaynağı haline gelen ''Bavul Ticareti''ne konu olan mallar, yukarıda sözü edilen
gümrük kayıtları esas alınarak DİE tarafından yayımlanan dış ticaret
istatistikleri içerisinde yer almamaktadır. Bu nedenle, anket yoluyla saptanan
''Bavul Ticareti'' rakamları 1996 yılında ödemeler dengesi kayıtlarına dahil
edilmiştir.
Dış ticaret verileri, söz konusu ithalat ve ihracat rakamlarına transit ticaret ve
banka kayıtlarından alınan altın ithalatının ilavesi ile oluşturulmaktadır. CIF
bazda alınan ithalat rakamları, yurtiçinde ve yurtdışında yerleşik kişilerce bu
ithalattan sağlanan navlun ve sigorta hizmet bedellerinin düşülmesiyle FOB
baza getirilmektedir. Yurtdışında yerleşik kişilerce verilen navlun ve sigorta
hizmet bedelleri görünmeyen hizmet giderleri içerisinde ayrıca borç olarak
kaydedilmektedir. Bu hizmete ilişkin yurtiçinde yerleşik kişilere ödenen
bedeller ise yurtiçi kişiler arasındaki bir ilişki olması nedeniyle ödemeler
dengesine alınmamaktadır.
B) Toplam Mal ve Hizmetler
Toplam mal ve hizmet gelir ve giderleri; turizm, faiz ve diğer mal ve hizmet
olarak sınıflandırılmaktadır.
Turizm Gelir ve Giderleri
Yabancı ziyaretçilerin Türkiye'de yaptıkları harcamaların tespiti için 11 gümrük
kapısında dönemsel olarak yürütülen anketler sonucunda, aylık olarak milliyet
ve gümrük kapıları bazında ortalama harcama bulunmaktadır. Bu anketlerin
yapıldığı gümrük kapılarından gerçekleştirilen çıkışlar, toplam yabancı
ziyaretçilerin çıkışlarının yaklaşık % 90'ını kapsamaktadır. Anket yabancı
ziyaretçilere ülkeden ayrılırken uygulanmaktadır. Bulunan ortalama harcama,
Turizm Bakanlığı'ndan alınan kapı ve milliyet bazında çıkış yapan ziyaretçi
sayılarıyla çarpılarak genel turizm gelir rakamına ulaşılmaktadır. Anket
sonucunda turizm gelirleri kişisel ve iş gezisi olarak ayrıştırılabilmektedir.
Yukarıdaki aynı yöntem Türkiye'de yerleşik kişilerin yurtdışında yaptıkları
harcamaları saptamak üzere de uygulanmaktadır. Ancak, burada anket yurda
giriş yapan kişilere uygulanmakta ve gümrük kapılarından giriş yapan
Türkiye'de yerleşik kişilerle ilişkilendirilmektedir. Burada da kişisel ve iş gezisi
sınıflandırması yapılmaktadır.
Faiz Gelir ve Giderleri
Bu kalem doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ile diğer kısa ve uzun vadeli
sermaye hareketlerinden elde edilen gelir ve ödenen tutarları içermektedir.
Yurtdışı muhabirler nezdinde tutulan cari ve depo hesapları ile portföy
hesaplarından elde edilen gelirler ve yurtdışına verilen döviz kredilerinden
sağlanan gelirler bu hesapların gelir yönünde yer almaktadır. Yurtdışından
yapılan borçlanmalara ilişkin faiz ödemeleri vade, borçlu ve alacaklı bazında
takip edilmektedir. Bütün veriler bankacılık sisteminden elde edilmektedir.
Diğer Mal ve Hizmet Gelir ve Giderleri
Diğer mal ve hizmet ihraç ve ithaline ilişkin gelir ve giderlerin kaydedildiği bu
hesapta ulaştırma (navlun dahil), sigorta, girişimci hizmet, finansal hizmetler,
dış ticaret hizmetleri, kişisel hizmetler, resmi sektör hizmetleri yer almaktadır.
Ödemeler Dengesi V. El Kitabı'nda daha ayrıntılı olarak yer alan hizmet
sınıflandırmalarına ilişkin veri sağlanma çalışmaları da ayrıca devam
etmektedir. Ancak bu kalemlerin açıklanabilmesi için iki temel noktanın
belirtilmesinde yarar bulunmaktadır. Birincisi tüm veriler bankalar beyanı ile
alınmaktadır. İkincisi bankaların veri toplaması, sınıflandırması ve raporlaması
yürürlükteki mevzuat hükümleri ile doğrudan ilişkilidir. Örneğin mevzuatta
zaman içerisinde, döviz tevdiat hesaplarının (DTH) işleyişinde getirilen
serbestlik yolunda yapılan değişiklikler bankaların işlem mahiyetlerini kesin
olarak ayrıştırmalarını güçleştirmiştir.
Mal ve hizmet ihracı dolayısıyla elde edilen döviz gelirleri; a- Bankacılık
sisteminden alınan beyan esasına göre mahiyeti bildirilen ve bankalarca Türk
lirasına dönüştürülen hizmet döviz gelirleri, b- Bankacılık sisteminden alınan
görünmeyen kalem geliri olduğu bilinen ancak liberalleşen mevzuat
çerçevesinde kaynağın sorulamaması nedeniyle mahiyeti belirlenemeyen Türk
lirası karşılığı alışı yapılan döviz gelirleri, c- Bankalar nezdinde açılan yurtiçi
DTH'lardan Türk lirası karşılığı alışı yapılan ve mahiyeti belirlenen döviz
gelirleri, d- Bankalar nezdinde açılan yurtiçi DTH'lardan Türk lirası karşılığı alışı
yapılan ancak mahiyeti belirlenmemekle birlikte hesap sahibinin faaliyet
alanına göre yurtdışı hizmet geliri olduğu belirlenen döviz gelirlerinden
oluşmaktadır.
C) Özel ve Resmi Karşılıksız Transferler
Özel karşılıksız transferlere ilişkin gelir kayıtları işçi havaleleri ile yurtdışında
çalışan Türk vatandaşlarının kazançlarıyla yaptıkları bedelsiz ithalatı
içermektedir.
Merkezi hükümetin karşılıksız transferlerine ilişkin gelir kayıtları, diğer
ülkelerden sağlanan hibeler, kısa dönemli askerlik yapabilmek amacıyla Türk
hükümetine ödenen askerlik bedellerini kapsamaktadır. Giderler ise
yabancılara ödenen katma değer vergi iadesi ve yabancı elçiliklerin gelirlerinin
yurtdışına transferi gibi transferlerden oluşmaktadır.
Karşılıksız transferlere ilişkin veriler bankacılık sisteminin döviz kayıtlarından
sağlanmaktadır.
2) SERMAYE HESABI
Ödemeler dengesinin diğer önemli bir bölümü de sermaye hareketleridir. Özel
ve kamu kuruluşlarının yurtdışında yerleşikler ile gerçekleştirdiği kısa ve uzun
vadeli sermaye akımları bu hesapta incelenmektedir.
Söz konusu veriler bankacılık sisteminden alınmakta olup, vade ve sektörel
bazda ayrım yapılmaktadır. Doğrudan yatırımlar yurtdışına ve yurtiçine yapılan
yatırımlar olarak; portföy ile kısa vadeli sermaye hareketleri varlık ve
yükümlülük olarak sınıflandırılırken uzun vadeli sermaye hareketleri kullanım
ve geri ödeme olarak takip edilmektedir. V. El kitabı çerçevesinde sermaye
hareketleri sınıflandırılmasında yer alan sektörler ve diğer alt ayrımlar da var
olan sistemden elde edilebilmektedir.
A) Doğrudan Yatırımlar
Yurtdışına sermaye ihracı dolayısıyla ödenen dövizler ile yabancı sermaye
girişi nedeniyle yurda gelen bedeller bankalardan temin edilen veriler ışığında,
ödemeler dengesi tablosunda net olarak takip edilmektedir. Yabancı sermaye
girişleri ile yabancı sermaye olarak gelen dövizlerle açılan döviz tevdiat
hesaplarından alışı yapılan tutarlar, mevzuat doğrultusunda yabancı sermaye
izin belge numarasının bildirilme gerekliliğinden dolayı, bankalarca
saptanmaktadır. Türk lirası karşılığı alışı yapılan bu tür dövizlere ait Döviz Alım
Belgeleri de (DAB) ayrıca alınarak detay bilgilere erişilmektedir. Öte yandan,
yabancı ortaklı şirketlerin şirketlerarası kısa ve uzun vadeli borçlanmaları
ödemeler dengesi sınıflandırmasında doğrudan yatırımlar kalemine dahil
edilmesi gerekirken özellikle uzun vadeli kredilerin Hazine Müsteşarlığı
nezdindeki dış borç kütüğüne kaydedilme zorunluluğu nedeniyle ödemeler
dengesi tablosunda da orta-uzun vadeli sermaye hareketleri içerisinde yer
almaktadır. Yabancı sermaye girişlerinin ülke ve sektör bazında ayrımları
DAB'lar çerçevesinde oluşturulmaktadır.
B) Portföy Yatırımları
Bu kalem yurtiçinde yerleşik kişilerin yurtdışında ve yurtdışında yerleşiklerin
yurtiçinde alım satımlarını yaptıkları menkul kıymetler ile yurtdışından tahvil
ihracı yolu ile sağlanan borçlanmaları ve geri ödemelerini içermektedir.
Yurtiçindeki bankaların kendi portföyleri için ve yurtiçinde yerleşik kişilerin
bireysel olarak yurtdışından yaptıkları menkul alım ve satımlarına ilişkin veriler
ile yurtdışında yerleşik kişilerin yurtiçinde yaptıkları hisse senedi ve tahvil alım
ve satımlarına ilişkin veriler, istatistik kodların yanı sıra bankalardan ilgili DAB
ve Döviz Satım Belgesi (DSB) ile temin edilmektedir. Portföy yatırımlarının ülke
bazında ayrımı ise yine DAB ve DSB'ler çerçevesinde oluşturulmaktadır.
C) Uzun Vadeli Sermaye Hareketleri
a) Kredi Kullanımları
Bankalar ve Merkez Bankası’nın doğrudan yurtdışından sağladıkları nakit döviz
kredileri, kuruluşların yurtdışından sağladıkları ve bankaların aracılık ettikleri
veya geri ödemesine garanti verdikleri nakit döviz kredileri ile ithalatın
finansmanı amacıyla sağlanan uzun vadeli ticari kredilerinden oluşmaktadır.
Söz konusu krediler bankacılık sisteminden alınan bilgiler çerçevesinde
sektörel bazda borçlu, alacaklı ve kredi türüne göre sınıflandırılmaktadır.
Ayrıca, finansal kiralama yoluyla ithal edilen mallara ilişkin borçlanmalar da
DİE'den alınan verilere göre kredi kullanımlarına dahil edilmektedir.
b) Geri Ödemeler
Yurtdışından sağlanan uzun vadeli döviz kredilerine ait geri ödemeler de yine
bankacılık sisteminden sektörel bazda borçlu, alacaklı ve kredi türüne göre
temin edilmektedir.
Kredi kullanım ve geri ödeme bilgileri ile borçlu ve alacaklı bazında yurtdışına
olan net borçluluk ve alacaklılık da takip edilebilmektedir.
c) Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları (KMDTH)
Yurtdışında çalışan kişilerin, Merkez Bankası nezdinde açtırdıkları uzun vadeli
mevduat hesapları bu kalem içerisinde izlenmekte olup verilerde Merkez
Bankası kayıtları esas alınmaktadır. Süper Döviz Hesapları da bu kalem
içerisinde yer almaktadır.
D) Kısa Vadeli Sermaye Hareketleri
a- Varlıklar: i- Bankaların döviz mevcutları: Bankalarca yurtdışı muhabirleri
nezdinde tutulan cari ve depo hesaplarından oluşmaktadır. Bankaların döviz
üzerinden yaptıkları her türlü işlem, bankaların döviz mevcutlarına
yansımaktadır. ii- Verilen döviz kredileri: Bankalar ve Merkez Bankası
tarafından yurtdışına verilen döviz kredilerinden oluşmaktadır.
b- Yükümlülükler: Yurtdışında yerleşik kişilerce açılan döviz tevdiat hesapları
(kısa vadeli KMDTH'lar dahil) ve yurtdışı bankaların depo hesaplarını içeren
Mevduat kalemi ile banka ve kuruluşların yurtdışından sağladıkları kısa vadeli
döviz kredileri ve dış ticaretin finansmanı amacıyla sağlanan kısa vadeli ticari
kredileri kapsayan Kredi kaleminden oluşmaktadır.
3) RESMİ REZERVLER
Türkiye'nin rezervleri, parasal altın, döviz rezervleri, özel çekme hakları (SDRs), Fon
Nezdindeki Rezervler, IMF'den kredi kullanımları ile Merkez Bankası döviz varlıkları ve
diğer alacak haklarından oluşmaktadır. Özel Çekme Hakları ve Fon Nezdindeki Rezervler,
IMF'den kredi kullanımları IMF alt kaleminde; parasal altın ve depo hesapları ile portföy
hesapları şeklinde tutulan döviz varlıkları ve diğer alacak hakları ise Resmi Rezervler
kaleminde yer almaktadır. Parasal altın ve döviz varlıklarına ilişkin veriler Merkez Bankası
kayıtlarından alınmaktadır.
Kaynak:
www.tcmb.gov.tr
www.hazine.gov.tr
www.dtm.gov.tr