S37 Konferans HAYVAN SAĞLIĞINDA

Konferans
HAYVAN SAĞLIĞINDA MİKOTOKSİNLER VE MİKOTOKSİKOZİSLER
Nejat AYDIN
Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Ankara,
([email protected])
Mikotoksinler, yem ve gıda maddelerinde mevcut çeşitli patojenik mantar türleri tarafından
sentezlenen metabolizma ürünleri olup bunları yiyen havyan ve insanlarda latent, akut,
subakut veya kronik karekterde toksikasyonlara (mikotoksikozis) neden olan toksik maddelerdir. Bu toksik maddeler, mantarların üzerinde veya içinde üredikleri substratlara
girerler ve yayılırlar. Bazılarının spor veya hifalarında da toksik metabolitler bulunabilir.
Hayvanlardaki mikotoksikozisler akut primer mikotoksikozis, kronik primer mikotoksikozis
ve sekonder mikotoksin bozukluklar tarzında şekillenerek çeşitli formlar altında görülebilmektedir (Tablo 1).
Tablo 1. Hayvanlarda mikotoksikozis şekilleri
Akut primer
mikotoksikozis
•
•
•
•
•
Hepatitis
Hemoraji
Nefritis
Ağız ve barsak epitelinde nekroz
Ölüm
Kronik primer
mikotoksikozis
•
•
•
Büyüme hızında yavaşlama
Reprodüktif etkinlikte azalma
Et, süt ve yumurta veriminde
azalma
Sekonder mikotoksin bozuklukları
•
•
•
•
•
İmmunogenezis ve doğal
direnç mekanizması
bozukluğu
İnfeksiyonlara karşı
duyarlılık
Hücresel immun yanıt
sisteminin baskılanması
Fagositoz ve komplement
aktivitesinin baskılanması
Teratojenik etki
Mikotoksin terimi mykes (Yunanca, mantar) ve toxicum (Latince, zehir) kelimelerinin
birleşmesinden oluşmuştur. Gerek mikotoksin ve gerekse hastalığı ifade eden mikotoksikozis
(mycotoxicosis) terimleri, bütün dünya ülkelerince benimsenerek kullanılmaktadır.
Toksijenik mantarların üremesi ve toksin sentezleyebilmesi için bazı koşullara gereksinim
vardır. Mantarların üremesi için önemli olan nedenlerin başında rutubet gelmektedir.
Genellikle, % 50-60'ın üstünde bulunan rölatif rutubet, mantarların üremesi veya gelişmesi
için uygundur. Diğer önemli faktör ısıdır. Mantarlar 0-60° C'ler arasında üreme yeteneğine
sahiptir. Optimal üreme ısısı, mantar türlerine göre değişir. Ancak 15° C'nin üstü genellikle
uygundur. Mantarların üzerinde veya içinde üredikleri substansın kimyasal yapısı veya pH'sı
da üreme veya sentezi üzerine etkili olabilmektedir.
Mikotoksikozisler bir hayvandan diğerine veya insana bulaşmazlar. Sporadik olgular halinde
görülürler. Ancak kanatlılar arasında toksin içeren gıdaların yenmesi sonucu çok sayıda
intoksikasyonlara rastlanmıştır. Buna örnek olarak, İngiltere'de, hindiler arasında X-hastalığı
(Turkey-X-disease) gösterilebilir. Bu ülkeye, 1960 yılında, Brezilya'dan getirilen ve aflatoksin
içeren yer fıstığı küspeleri hindiler arasında 100.000'in üzerinde ölüme neden olmuştur.
İnsan ve hayvan sağlığı için önemli olan birçok mantar türü bulunmakta ve bunlar
tarafından mikotoksinler sentezlenmektedir (Tablo 2).
S37
Mikotoksin oluşturan diğer mantar türleri arasında Gymnoascus türleri, Trichoderma
lignorum, Trichoderma viride, Dendredochium toxicum, Gibberella zeae, Cladorporium
epipyhyllum, Cladosporum fagi, Seratostomella fimbriata, Gliocladium fimbriatium, vb.
sayılabilir.
Mikotoksinler, insan sağlığı üzerine olan olumsuz etkileri yanısıra hayvanların sağlık ve
performansı üzerine de olumsuz etkiye sahiptirler. Çeşitli hububatlarda mevcut olan
mikotoksinlerin hayvanlarda büyüme, gelişme, süt verimi, üreme ve bağışıklık sistemine
verdikleri zararlar yapılan çalışmalarla ortaya konmuştur. Ayrıca kaba yemlerden
kaynaklanan küfler ve bunların sentezlediği toksinlerden ileri gelen olumsuzluklar da önem
taşımaktadır. Kaba yemlerde, özellikle, Alternaria, Fusarium, Chlamydospore, Penicillium ve
Aspergillus gibi mantarların sentezlemiş oldukları mikotoksinler hayvanlar üzerinde
karsinojenik, teratojenik, immunosupresif, östrojenik ve mutajenik etkilere de yol
açabilmektedir. Mikotoksinler vücutta birçok organlara karşı afinite gösterirler ve bunları
etkileyerek fonksiyonlarını bozarlar. Ancak, en fazla etkilenen organ karaciğerdir. Bu
nedenle de mikotoksinlerin çoğu hepatotoksik bir karektere sahiptirler.
Tablo 2. Bazı mikotoksinler ve bunları salgılayan mantar türleri
Toksinin türü
Aflatoksinler
Toksini salgılayan mantar türü
A. flavus*
A. ruber P. variable
A. parasiticus
A. ostianus
A. niger
A. ochraceus
A. wentii P. puberulum
Trikotesenler
P. frequentans
P. citrinium
Rhizopus türleri
Fusarium, Stachybotrys, Myrothecium
Trichoderma, Cephalosporium türleri
Zearalenone
Fusarium roseum Fusarium oxysporum
Fusarium tricinctum
Okratoksinler
Fusarium moniloforme
A. ochraceus
A. ostianus
P. cyclopium
A. sulphureus
A. petrakii
P. variable
A. sclerotoium
P. viricatum
P. purpurescens
A. alliaceus
P. commune
P. palitans
A. melleus
Rubratoksinler
Penicillium rubrum ve Penicillium purpuragenum
Stergmatosistin
Aspergillus versicolor
Aspergillus nidulans
Aspergillus rugolosus
Patulin
Bipolarus türleri
Aspergillus ve Penicillium türleri
(*) Aspergillus flavus var. columnalis, Aspergillus oryzae
Etkilediği organ, doku ve etki şekillerine göre, mikotoksinler aşağıdaki şekilde sıralanabilmektedir:
1) Hepatotoksinler: Vücuttaki önemli görevinden dolayı karaciğer, vücuda giren toksinlerle
çok fazla karşı karşıya gelmesine neden olmaktadır. Karaciğeri etkileyen, hücrelerde bozukluklar oluşturan ve fonksiyonunu bozan mikotoksinler arasında, en başta aflatoksin ve sporidesmin bulunmaktadır. Karaciğerin bozulması veya görevini tam olarak yapamaması sonucu
sarılık, anoreksia, depresyon, ishal, karaciğerde solgunluk, yağ dejenerasyonu ve peteşiyal
hemorajiler en fazla görülen belirtiler ve nekropsi tablosu arasındadır. Kronik toksikozis
S38
olgularında, ağırlık kaybı ve kronik hepatitis görülür. Koyunlarda fascial ekzama, karaciğerin
fazla bozulması sonu filoeritrin ve bilirubin çıkması, sindirilen klorofilden ileri gelen pigmentler
ve bunun oluşturduğu fotosensitizasyona da rastlanır. Aflatoksin safra kanalı epitelinde
proliferasyon, karaciğerde sentrilobular nekrozis ve yağ infiltrasyonuna neden olmasına
karşın, sporidesmin safra kanalı ödemlerine ve bunun sonucu karaciğerde sklerozise yol açar.
Karaciğeri etkileyenler arasında okratoksin ve rubratoksin de bulunmaktadır. Bunlar karaciğer
hücrelerinde çok çabuk değişiklikler yaparak nekrozlar oluştururlar. Buna karşılık,
sterigmatosistin ise karaciğer parenkimasında fazlaca hiperplazi meydana getirir.
2) Nefrotoksinler: Vücuda giren mikotoksinlerin bir kısmı idrarla atıldığından gerek böbreklerden geçerken gerekse bu organlarda lokalize olarak bozukluklar yaparlar. Böyle mikotoksinler arasında, özellikle, domuzlarda böbrek bozukluğu yapan sitrinin ve okratoksin-A
bulunmaktadır. Böbreklerin gri renk alması, şişmesi, proksimal tubuluslarda dejenerasyonlar, yaygın intersitisyal fıbrozis ve glomerular atrofi görülen başlıca bozukluklar arasındadır.
3) Nörotoksin ve miyotoksinler: Mikotoksinler arasında sinire etkileyenler, genellikle,
azdır. P. cyclopium tarafından sentezlenen tremorigenik bir toksin olan penitrem koyunlarda
aşırıduyarlılık, tremor ve konvulziyon oluşturur. P. citreoviride tarafından salgılanan
sitreoviridin deneme hayvanlarında merkezi sinir sistemi arazları (paraliz, konvulziyon,
solunum ve kalp yetmezliği ve ölüm) meydana getirir. Ergot alkoloidlerinin de hem sinir
sistemi hem de düz kaslar üzerine etkisi vardır. Bunlardan ergometrin, domuzlarda uterus
kaslarında kontraksiyonlar oluşturur.
4) Alimenter kanal toksinleri: Sindirim sistemine etkileyen mikotoksinler, genellikle
mukozada ülserasyon ve hemorajilere yol açarlar. Böyle etkileyenlere trikotesen grubu
mikotoksinler örnek verilebilir. Fusarium tricinctum’un sentezlediği T-2 toksini fusariotoksin
de bu gruba aittir. Bu toksin hayvanlarda zayıflama, mide, bağırsak, böbrek ve idrar
kesesinde hemorajik bozukluklar yapar. Fusarium sporotrichioides mantarı tarafından
sentezlenen toksik metabolitler, diğer etkilerinin yanısıra (hematopoetik), insanlarda gastrointestinal bozukluklara neden olurlar.
5) Dermatotoksinler: Bu tarzda etkileyen mikotoksinler, sindirim sisteminden emildikten
sonra indirekt olarak etkili olurlar veya stakibotriotoksin gibi deriye direkt olarak tatbik
edilince etkilerler. Ayrıca, Myrothecium verrucaria tarafından sentezlenen verrukarin ve
Sclerotina sclerotiorum'un fotosensitizan etkiye sahip furanokumarin toksinleri de deride
duyarlılık ve dermatitis oluştururlar.
6) İmmunosupresif etki: Aflatoksin B1, özellikle azar azar alındığı durumlarda lenfositlerde ve dolayısı ile de B- ve T-hücre aktivitesinde baskılanma meydana getirir. Mikotoksinle
oluşan immunsupresyon, T ve B lenfosit aktivitesinin baskılanması, kompleman aktivitesinin
azalması veya makrofaj efektör hücre fonksiyonunun bozulması şeklinde ortaya çıkabilir.
Mikotoksikozise eşlik eden immunsupresif etkiler in vitro ve in vivo olarak gösterilmiş
olmasına karşın selüler ve moleküler mekanizmalar kesin olarak anlaşılamamıştır.
7) Solunum sistemi toksinleri: Solunum sistemine direkt etkili mikotoksinler nadirdir.
Hayvanlarda toksin içeren sporların soluk havasıyla alınması sonu oluşan akciğer
mikotoksikozisi de şimdiye dek bildirilmemiştir. İnsanlarda pulmoner stakibotriotoksikozis
olgusunun sporların solunum yolu ile alınması sonu başladığı bildirilmiştir.
8) Genitotoksinler: Fusarium graminearum mantarı tarafından sentezlenen f-z toksini dişi
domuzların reprodüktif sistemine etkiler. Uterus ve vulvada büyüme ile beliren östrus
oluşturur. Bazen de ovaryumlarda atrofi meydana getirir.
S39
9) Teratojenik etki: Helminthosporium dematiodeum, Phoma exigua ve A. clavatus
tarafından sentezlenen sitokalasin-B tavuk embriyolarında nöral tüpte kapanma meydana
getirmektedir. Ayrıca, aflatoksin B-1 ve okratoksin-A'nın da böyle teratojenik etkisi olduğu
bildirilmiştir.
10) Karsinojenik etki: Mikotoksinlerin en tehlikeli ve önemli etkilerinden birisi de
kanserojen etkiye sahip olmalarıdır. Bunlar, genellikle, karaciğer kanserinin oluşmasına
neden olurlar.
11) Mitojenik etki: Aflatoksinlerin, özellikle B1' in çeşitli prokaryotik ve ökaryotik hücreler
üzerine mitozisi arttıran etkisi bulunmaktadır.
Patojenik mantarlar, sadece insanlar ve hayvanlar için tehlikeli olan mikotoksin oluşturmazlar. Üzerinde veya içinde ürediği gıda maddelerinin kimyasal yapılarını da bozarak
kullanılmaz hale getirdikleri gibi değerini de düşürerek büyük ekonomik kayıplara neden
olurlar.
Önemli mikotoksikozisler; aflatoksikozis (aflatoxicosis, aflatoxikose)
Aflatoksikozis, insan ve hayvanlarda, genellikle, aflatoksin B1 tarafından oluşturulan, akut,
subakut veya kronik seyirli bir mikotoksikozisdir.
Aflatoksikozise yol açan mikotoksinler birçok Aspergillus (A. flavus, A. flavus var.
columnaris, A. oryzae A. parasiticus, vb.) ve Penicillum (P. puberulum, P. variable,
P. citrinum vb.) türleri ve ayrıca bazı Rhizopus türleri tarafından sentezlenir. Bu toksinin
ultraviyole ışınları altında gösterdiği floresans özelliğine göre, mavi fluoresans veren
aflatoksin-B1 ve aflatoksin-B2 ile yeşil fluoresans veren aflatoksin-G1 ve aflatoksin-G2 gibi
dört temel komponentinin yanısıra hayvanların sütleri ile çıkan süt toksinleri aflatoksin-M1
ve aflatoksin-M2 bulunmaktadır.
Aflatoksinle kontamine edilmiş gıdalarla beslenen süt ineklerinde süte ve ete, tavukların da
et ve yumurtalarına aflatoksinin geçtiği saptanmıştır. Süt ve süt maddelerinde, et ve et
ürünlerinde ve yumurtada aflatoksinin bulunmasının halk sağlığı yönünden önemi çok
fazladır.
Aflatoksinin birçok hayvan türlerinde (sıçan, alabalık, ördek, fare, rhesus maymunu,
marmoset vb.) karaciğer tümörlerine yol açtığı ve ayrıca nekrozlar meydana getirdiği
gösterilmiştir. Hayvanların, aflatoksinin karsinojenik etkisine karşı olan duyarlılığı yaş,
cinsiyet, mikrozomal enzim indüksiyonu, çeşitli karaciğer bozuklukları, gıda bozuklukları,
toksinin türü, miktarı vb. faktörlere göre değişebilmektedir.
Aflatoksinlere memeliler (insan, maymun, sığır, at, domuz, keçi, köpek, kobay, rat, fare
vb.), kanatlılar (ördek ve hindi yavruları, tavuk, sülün, vb.) ve balıklar (alabalıklar vb.)
duyarlıdırlar. Koyunlar oldukça dirençlidirler. Genç hayvanlar ve gebeler daha hassastırlar.
AFB1 immunsupresif etkisinden dolayı, aşılamalara karşı iyi bir bağışıklık oluşumunu
engellediği gibi, çeşitli infeksiyonlara karşı da duyarlılığı arttırır. Ayrıca, kanın pıhtılaşmasında önemli fonksiyonu olan proteinleri inhibe ettiğinden, infeksiyon sırasında çeşitli
organ ve dokularda kanamalara rastlanır.
İnsan ve hayvanlar, yiyecek ve sularında bulunan aflatoksini, yemek veya içmek suretiyle
alarak hastalanırlar. Aflatoksini oluşturan mantarlar çeşitli tanelerde, sebzelerde, konservelerde, meyve sularında, usulüne uygun olarak depolanmamış gıda maddeleri üzerinde,
S40
uygun çevresel koşullar altında (rutubet, ısı, substrat bileşimi, oksijen vb.) üreyerek
mantarın türüne göre az veya çok etkili aflatoksin oluştururlar.
Aflatoksinlerin hayvanlarda oluşturduğu klinik tablo çok değişiktir. Genellikle akut, subakut
veya kronik aflatoksikozis tarzında görülür. Alınan toksinin türü, miktarı, hayvanın yaşı, türü
ve duyarlılığı klinik belirtilerin oluşması ve gelişmesinde büyük değişiklik yaratır. Bazen
latent infeksiyonlara da rastlanır.
Sığırlarda gelişme bozukluğu, süt miktarında azalma, yemden yararlanamama, yaralanmaya
karşı aşırıduyarlılık, kan tablosunda ve böbrek fonksiyonlarında bozukluklar, immun sistem
bozuklukları, infeksiyöz hastalıklara karşı duyarlılık, genel zaafiyet, ürkeklik, depresyon,
dispne, öksürük, burun akıntısı, anemi, epistaksis, kanlı dışkı, konvülziyonlar, ishal,
zayıflama, körlük, salivasyon, kaslarda kramp gibi klinik tablo yanısıra kanın pıhtılaşma
süresinde bozulma, plazmada enzim düzeyinde artma, karaciğerde A vitamini noksanlığı gibi
biyokimyasal değişmeler de görülür. Nekropside, akut ve subakut olgularda iç organlar,
yemek borusu, mide, bağırsaklar, iskelet kasları, dokular ve subkutiste hemorajiler,
bağırsaklarda kanlı içerik ve abdominal boşlukta kanlı bir sıvı toplanması, kronik olgularda
ise ikterus, karaciğerde yağ dejenerasyonları, karaciğer ve hücrelerinde nekrozlar, safra
kanallarında proliferasyon, loplarda atrofik değişmeler, sentrilobular karaciğer venlerinde
kronik endoflebitis, difüz fibrozis gibi önemli bozukluklar şekillenir.
Koyunlar aflatoksine karşı diğer hayvanlardan çok daha dirençlidirler. Deneysel intoksikasyonlarda hayvanlarda kanlı ishal, salivasyon, hızlı solunum, pireksia ve karaciğerde
sentrilobular nekrozlar oluşabilir.
Domuzlarda durgunluk, anoreksia, sütte azalma, zayıflama, büyümede gerileme, sarılık,
serumdaki gama globulinlerde azalma, dokularda hemorajiler, plazma enzim düzeyinde
artış, kanın pıhtılaşma süresinde bozukluklar, karaciğerde çeşitli dejenerasyonlar görülür.
Tavuk ve civcivlerde gelişme bozuklukları, yumurta veriminde düşme ve durgunluk gözlenir.
Bu hayvanlarda aflatoksikozis kronik bir seyir izler. Hindi ve ördek yavrularında yeme karşı
isteksizlik, genel bir zafiyet, tüylerin kabarması, uyuşukluk, opistotonus vardır. Ördek
yavruları diğer kanatlılardan çok daha fazla duyarlıdırlar. Hastalık akut bir seyir izler ve
öldürücüdür. Nekropside, iç organ ve dokularda hemorajiler, safra kanallarında hiperplazi,
karaciğer parenkiminde nekrozlar, siroz, yağ infiltrasyonları görülür.
Balıklar içinde alabalıklar aflatoksine en duyarlı olanıdır. Yemlerine katılan 10-20 ppm
miktarındaki toksini 1-2 gün almaları bile karaciğerde hepatomanın başlaması için yeterlidir.
Bu hayvanlarda esas bozukluk karaciğerdedir. Karaciğerin parenkim hücrelerinin normal
formu değişir, büyür ve düzensiz bir hal alır. Hücrelerde dejenerasyonlar, karaciğerin
yüzeyinde hemorajiler, safra kesesinde büyüme, biliyer hiperplazi, hücrelerde vakuolizasyon
görülür. Kronik olgularda gelişememe ve yumurta prodüksiyonunda azalma daha belirgindir.
Aflatoksikozis olgularını klinik olarak tanımak çok güçtür. Özellikle, kronik olgular her zaman
gözden kaçabilir. Patolojik bozukluklar hemorajik ve septisemik hastalıklarla karışabilir
(dikumoral-, katran-, bakır-, tetraklorit-, pirrolizidin alkaloidleri-, mavi yeşil algzehirlenmeleri). Bu nedenle aflatoksikozis tanısında en güvenilir yol, toksinin varlığını ortaya
koyabilecek yöntemlerin kullanılmasıdır. Bu amaçla şüphelenilen yem, taneler, gıdalar,
sebzeler, süt, süt ürünleri vb.den tekniğine göre hazırlanan ekstraktlarda kromatografik
(ince tabaka kromatografisi) ve diğer yöntemlerle (florodensitometrik) kantitatif
florodensitometrik aflatoksinin araştırılması uygulanabilir. Son yıllarda yemlerde aflatoksin
saptamada teşhis kitleri kullanılmaktadır. Bu yöntemle var veya yok tarzında değerlendirme
S41
yapmak veya miktar olarak aflatoksini belirlemek mümkündür. Ayrıca deneme hayvanlarında yedirme, toksisite denemesi yapılabildiği gibi doku kültürüne ekimler yapılarak hücre
dejenarasyonları da incelenebilir. Son yıllarda karsinojenik etkiye sahip olan kimyasal
maddeleri saptamada indikatör olarak bazı bakterilerden yararlanılmaktadır. Hayvanları
aflatoksikozisden korumak için koruyucu önlemlerin alınmasında yarar vardır. Özellikle
üretim ve depolama sırasında oluşabilecek küflenmelerin önüne geçilmelidir. Hayvanlara
yedirilen gerek yem gerekse yem maddeleri aflatoksin analizine tabi tutulmalıdır. Nitekim,
genelde kabul gören kritik aflatoksin düzeyleri mısır, arpa, soya vb. gibi tek yem maddeleri
için 0.20 mg/kg (ppm); sığır, koyun ve keçilerin karma yemler için 0.05 mg/kg (ppm);
domuz ve kanatlıların yemleri için 0.02 mg/kg (ppm); süt sığırları, buzağı, civciv ve domuz
yavrularının karma yemleri için 0.01 mg/kg (ppm) olarak dikkate alınmalıdır. Bu düzeylerin
üzerinde aflatoksin saptanan yem ve yem maddeleri kesinlikle hayvanlara yedirilmemelidir.
Küflü yemleri tekrar kullanılabilir hale getirmek için bazı yöntemler bulunmaktadır. Ayrıca
fiziksel ve kimyasal teknikler kullanılarak, kontamine yemlerdeki mikotoksinlerin
detoksifikasyonuna gidilmektedir. Bu amaçla doğal bir ürün olan, oldukça yüksek absorban
ve bağlanma kapasitesine sahip olan sodyum-kalsiyum alüminosilikat önerilmektedir.
Ergotizm (Ergotism, Ergotismus)
Ergotizm, Ascomycetes sınıfına ait bir mantar olan Claviceps purpura'nın dayanıklı formu
sclerotium (ergot)'daki alkaloidlerin meydana getirdiği bir intoksikasyondur. Mikotoksikozise
neden olan Claviceps purpura, buğday, arpa ve özellikle, çavdar üzerinde parazitik bir
yaşantıya sahiptir. Mantara ait sporlar, rüzgar ve çeşitli artropodlarla etrafa dağılır ve
bunlardan bazıları yukarıda bahsedilen bitkilerin çiçekleri üzerinde yerleşerek filizlenir, gelişir
ve olgunlaşırlar. Mantar kışa doğru dayanıklı forma (çavdar mahmuzu, sclerotium ergot)
geçer. Ergot alkaloidlerinin, özellikle, ergotamin'in merkezi sinir sistemi üzerine uyarıcı etkisi
vardır. Fazla alındıkları zaman konvulsiyonlar, arterlerin kaslarında spazmlar, kapillerin
endotellerinde bozukluklar ve damar daralmalarına neden olurlar. Damarlarda oluşan bu
bozukluklar sirkülasyonu etkileyerek ekstremitelerde gangrenler meydana getirirler. Bazı
alkaloidler de (ergometrin, ergotamin, vb.) uterus kaslarında ritmik ve tonik kontraksiyonlar
oluştururlar. Ergometrinin gangren yapma özelliği yoktur. Bu alkaloidler, ayrıca, akut veya
kronik intoksikasyonlara da neden olabilirler. Claviceps purpura mantarının sclerotiumlarının
(çavdar mahmuzu) fazla veya azar azar alınması sonu akut veya kronik ergotizm meydana
gelir. Bulaşıcı olmayan bu mikotoksikozise sığır, koyun, at, domuz, kuşlar ve köpeklerde
rastlanır. Hayvanlar arasında ergotizm başlıca iki klinik tablo ile belirgindir. Bunlar da,
koyun, domuz, ve köpeklerde görülen akut sinirsel ergotizm ve bu hayvanlar yanısıra kanatlı
ve sığırlarda da görülen kronik gangrenöz ergotizmdir. Ergotizmi klinik olarak teşhis etmek
olanaksızdır. Teşhis amacıyla hayvanlara yedirilen gıda maddelerinde ergot aranabildiği gibi,
toksikolojik yöntemlerle de analizler yapılabilir.
Okratoksikozis (Ochratoxicosis, Ochratoxikose)
Okratoksikozis, bazı Aspergillus ve Penicillium türleri tarafından sentezlenen okratoksinin
alınması sonu meydana gelen bir mikotoksikozisdir. Hastalığa neden olan okratoksin, uygun
koşullar altında, çeşitli taneler, tane yemler, baklagiller, vb. üzerinde üreyen, özellikle,
Aspergillus ochraceus ve Penicillium viricatum tarafından sentezlenen toksik bir metabolittir.
Okratoksinin üç ayrı türü bulunmaktadır (okratoksin-A, -B, -C). Bunlar içinde en etkili olan
okratoksin-A’dır. Teratojenik etkileri arasında göz malformasyonları, hidrosefalus, kısa çene
ve kuyruk oluşumu görülür. Okratoksikozisi klinik olarak teşhis etmek imkansızdır. Ancak,
gıdalar, yemler veya yiyecekler içinde toksinin varlığı laboratuvarda belirlenmek suretiyle
kesin teşhis konulabilir.
S42
Rubratoksikozis (Rubratoxicosis, Rubratoxikose)
P. rubrum ve P. purpurogenum tarafından sentezlenen ve hepatotsik bir metabolit olan
rubratoksin-A ve rubratoksin-B hayvanlarda mikotoksikozislere neden olur. Rubratoksinin
toksisitesi, aflatoksine oranla daha zayıftır. Teratojenik, embriyosidal ve büyümeyi
baskılayıcı etkileri vardır. Ancak, karsinojenik olduğuna dair bir bilgi bulunmamaktadır.
Toksine en fazla domuzlar duyarlıdır. Köpek, keçi, at, kedi vb. hayvanlar değişik derecede
duyarlıdırlar. Domuzlarda kolik ve ventral ödemlere de sıkça rastlanılmaktadır. Nekropside
bozuklukların çoğu karaciğer ve safra kanallarında toplanmıştır. Atlarda beyinde hemorajiler
de görülmüştür.
Sporidesmin toksikozisi
Hastalığı oluşturan sporidesmin, doğada çeşitli bitkiler üzerinde üreyen ve saprofitik bir
karakter taşıyan Pithomyces chartarum küfleri tarafından sentezlenen, koyun ve sığırlarda
hepatitis ve bunun sonucu olarak hastaların kanında filloeritrin birikmesi fotosensitiviteye
neden olur. Koyunlarda klinik olarak hiperirritasyon, lakrimasyon, anoreksia, süt veriminde
azalma, burun akıntısı, baş sallanması, kulak, göz kapağı, yüz ve dudaklarda ödem, kulak
düşmesi, vücudun kılsız yerlerinde sızıntılı ve kabuklu fotosensitif dermatitis gibi lezyonlar
oluşur. Bu lezyonlar sonradan nekroze olur ve soyulur. Lezyonlar uzun zaman devam ederek
ileri olgularda ikterus ve kaşeksi görülebilir. Nekropside, karaciğerde önemli bozukluklara
rastlanır. Bu organ sarı-yeşil bir görünümdedir. Safra kanalları kalınlaşmış ve fibroze
olmuştur. Safra kesesi dolgun ve safra kanalları pıhtılaşmış safra ile tıkanmıştır. İleri
olgularda karaciğer büyür ve kenarları kalınlaşır. Sığırlardaki klinik belirtiler ve nekropsi
tablosu koyunlarda görülen bulgulara benzerlik arzeder.
Slaframin toksikozisi
Bu şekildeki mikotoksikozise Rhizotonia leguminicola türü mantarları tarafından sentezlenen
ve hayvanlarda salivasyonun artmasına yol açan bir indol alkaloidi olan slaframin neden
olur. Mantar, özellikle, kırmızı yonca üzerinde ve uygun koşullarda fazla üreme yeteneğine
sahiptir. Böyle yoncayı yiyen hayvanlarda fazla miktarda salivasyon, durgunluk, uyuşukluk,
çevreye ilgisizlik, anoreksia, lakrimasyon, ishal ve sık ürinasyon, salyanın ağızda iplik
tarzında uzaması gibi bozukluklar görülür. Hastalık kronik bir karekter taşır. Hayvan kilo
alamaz ve süt veriminde azalma meydana gelir. Vücut ısısı normalin altına düşer. Bu tür
mikotoksikozis, genellikle, sığır ve koyunlarda gözlenmiştir.
Mantar nefrozisi
P. viridicatum tarafından oluşturulan toksin (sitrinin ve oksalik asit) hayvanların
böbreklerinde bozukluklara yol açmaktadır. Bu mantar, özellikle, silaj yemlerinde veya
bozulmuş meyveler üzerinde kolayca üreyerek toksin salgılar. Domuzlarda, klinik olarak,
anoreksia, depresyon, posterior parezis, abdominal gerginlik ve ödemlere rastlanır.
Nekropside, böbreklerde solgunluk, büyüme ve kortekste kist oluşumu görülür. Histopatolojik bulgular arasında renal tubuluslarda destruksiyon ve fıbrozise rastlanır. Bazı olgularda
vücut boşluğunda sıvı toplanması ve böbrek etrafında yaygın ödemler görülebilir. Kolon ve
pankreas civarındaki mezenteryumda da ödemlere rastlanabilir. P. palitans tarafından
sentezlenen tremorgenik toksin dana, tavuk, fare, rat, kobay ve hamster gibi hayvanlarda
neurotoksik bozukluklara yol açmaktadır. Tremorgenik toksin salgılayan mantarlar arasında
P. verucallosum, A. flavus ve A. fumigatus da bulunmaktadır.
S43
Paspali toksikozisi
Claviceps paspali mantarlarının mikotoksinlerinden ileri gelen zehirlenmelere en fazla
sığırlarda, az olarak da diğer hayvanlarda rastlanır. C. paspali, özellikle, otlar üzerinde
üreyerek bunları yiyen hayvanlarda mikotoksikozislere yol açar. Hayvanlarda klinik olarak,
sese ve harekete karşı aşırı duyarlılık, tremor, yürümede güçlük, inkoordinasyon, ataksi ve
yere yıkılma durumu görülür. İştahta bir değişiklik yoktur. İshal ve salivasyon da bulunabilir.
İleri olgularda başı sallama hareketine rastlanabilir. Nekropside makroskobik bir bozukluk
görülmez. Histopatolojik olarak glia hücrelerinde ve nöronlarda sirkulator ve distrofik
bozukluklar bulunur.
Trikotesen (T 2 Toksin, Fusariotoksin)
Gıda ve gıda maddelerinde, yaklaşık 40 trikotesen derivatından dört tanesine rastlanılmıştır.
Bu toksinler tek olarak veya birlikte hayvanlarda hastalık meydana getirirler (fusariotoksikozis). İnsanlarda da “alimenter toksik aleuka” ya yol açarlar. Çeşitli Fusarium türleri trikotesen
sentezlerler. Trikotesen içeren gıdaları alan hayvanların karaciğer, kalp, kas, böbreklerinde bu
toksine rastlanabilir. Gebe hayvanlara toksinli gıda verildiğinde sütleri ile dışarı çıkarırlar.
Toksin, hayvanlarda kilo alamama, dizanteri, çeşitli doku ve organlarda kanamalar, ağızda ve
karaciğerde nekrotik odaklar, mukoza ve deride lezyonlar meydana getirir.
Zearalenon
Zearalenonun gıdalarda 0.01 ppm kadar miktarı büyüme geriliği ve uterusta da hiperplazi
oluşturur. Hayvanların büyümeleri yavaşlar. Domuzlarda abortus ve infertiliteye de
rastlanabilir. Bu tarz değişmeler domuzların dışındaki diğer hayvanlarda da görülebilir. Fakat
bunlarda daha az belirgindir. Toksinin 1 ppm miktarındaki dozu sığırlarda süt salgısında
azalma, iştahsızlık ve vulvada şişkinliklere neden olur. Mikroskobik olarak myometrium ve
endometriumda kalınlaşma, meme dokusunda duktular proliferasyon, serviks ve vajinada
skuamatöz metaplazi görülür. Toksin idrarla ve dışkı ile atılır. Kanatlılar toksine dirençlidir.
Stakibotriotoksikozis (Stachybotryotoxicosis)
Stakibotriotoksikozis, Stachybotrys alternans tarafından sentezlenen ve bunun toksik bir
metaboliti olan stakibotriyotoksinin oluşturduğu bir mikotoksikozisdir. Bu toksikozis,
genellikle, atlarda görülür. Bunun dışında koyun, sığır, domuz, tavuk, köpek ve laboratuvar
hayvanları da toksinden zarar görürler. Atlarda toksikozis başlıca iki formda (tipik ve atipik)
tablo gösterir. Hayvanlarda vücutta ve iç organlarda şiddetli hemorajiler oluşur ve hayvanlar
kısa bir süre sonunda ölürler. İnsanlarda da dermatitise yol açabilir.
Tektırnaklılarda lökoensefalomalasia (Equine leukoencephalomalecia)
Tek tırnaklılarda küflü (Fusarium moniliforme ) gıdaların yenmesi sonucu ölümle son bulan
löukoensefalomalasia görülür. Deneysel çalışmalarda, klinik olarak, iştahsızlık, uyku hali,
gelişememe ve santral sinir sistemi bozuklukları, alt dudak sarkması, başın aşağı doğru
tutulması, bir veya iki gözde körlük, bulunduğu yerde dönme, farinkste kısmi veya tam
paraliz, omuz ve but kaslarında titreme, yürümede inkoordinasyon, kaslarda zafiyet, ön
bacaklarda çapraz tutma hali, bir yanı üzerine yatmak ve yattığı yerde ayaklarını sallamak
gibi bulgulara rastlanır. Nekropside, beynin bir veya iki hemisferinde sarı-gri renkte bir veya
birden fazla nekroz lezyonları bulunur. Karaciğer ve böbrekler şişmiş ve hemorajiktir. İdrar
kesesinde ve subendokardial ve subepikardial hemorajiler ve gastrointestinal mukozada
lezyonlar görülür.
S44
Alimentar toksik alökia (Alimentery toxic aleukia)
Alimenter toksik alökia (ATA) hastalığına, Rusya'nın bazı bölgelerindeki insanlarda rastlanmıştır. Hastalığa, arazide bir kış bırakılmış darı, diğer tane yem ve gıdalar üzerinde üreyen
ve toksijenik olan Fusarium sporotrichoides mantarının toksik metabolitleri yol açar.
Alimenter toksik alökianın Rusya dışındaki ülkelerde görüldüğüne dair herhangi bir bilgi
yoktur. Hastalık kendini hematopoietik sistemde belli eder ve burada önemli bozukluklar
yapar. Ayrıca lökopenia, agranulositozis, nekrotik anjina, hemorajik diatezis, sepsis, anemi
ve kemik iliğinin tahribi belli başlı belirtilerdir.
Hayvanlarda ATA'yı oluşturmak için yapılan denemelerin çoğu başarısız olmuştur. Meydana
getirilen toksikozis tabloları insanlarda meydana gelen ATA'ya benzemektedir. Ancak, son
yıllarda sığır, maymun, köpek ve kobaylarda bazı Fusarium suşlarının toksinlerinin tane yemlerle yedirilmek suretiyle ATA semptomlarının deneysel olarak oluşturulduğu bildirilmektedir.
Algal toksikozis
Mycrocystis türlerine (Anacytstis cyanae) ait yeşil veya mavi-yeşil algler hayvanlarda akut
ve öldürücü intoksikasyonlar oluşturan toksinlere sahiptirler. Tatlı ve durgun sularda fazla
bulunan bu algler, hayvanlar su içerken bunları yutmaları sonucu hastalık meydana getirir.
Küçük hayvanlar gölün kenarından ve yüzeyinden su içtikleri için daha yoğun alg alırlar ve
bunlar arasında zehirlenmeler daha fazla görülür. Algal toksikozisden ölen hayvanların etleri
gıda olarak kullanılmaz. Toksin çok dayanıklı olduğundan yiyenlerde toksikozis görülebilir.
Diğer mantarlardan ileri gelen zehirlenmeler
Diğer birçok mantar toksinleri de hayvanlarda mikotoksikozislere yol açarlar. Bunlar, akut
veya kronik klinik tablo ile ortaya çıkarlar. Ustilago hordei mantarlarının toksini çiftlik
hayvanlarında infertilite, ölü doğumlar ve mumyalaşan fötusa sebep olur. Periconia türleri
de karaciğer bozuklukları ve fotosensitizasyon meydana getirir. Fusarium japonicum
mantarını yiyen sığırlarda ölümler görülür. Phomopsis leptostromiformis ve P. rossiana, lupin
bitkisi üzerinde üreyerek, özellikle, koyunlarda lupinozise neden olurlar. Bu mantarların
toksinlerinden biri karaciğerde (hepatotoksik), diğeri de sinirde (nörotoksik) bozukluklar
oluşturur. Amantia vema’ yı yiyen hayvanlarda anüs ve vulva etrafında veziküler ve nekrotik
lezyonlar oluşur. Ayrıca alimenter hemorajiler görülür. Ramaria türleri sığırlarda salivasyon,
mukozalarda bozukluk, oküler lezyonlar, abortus ve anoreksia meydana getirir. Myrothecium
türleri, hayvanlarda alimenter kanalda hemorajiler, akciğerde ödemler ve hepatitislere
neden olurlar.
Mikotoksinlerden ileri gelen toksikasyonların hiçbirisi için etkili bir sağaltım yöntemi yoktur.
Ancak vit A, vit D ve proteince zengin besinlerin aflatoksinlere karşı koruyucu etkisi
bulunmaktadır. Proteinlerin koruyucu etkileri ise; yapılarındaki kükürtlü amino asitlerden
ileri gelmektedir. Bu nedenle glutation, sistein ve metiyonin gibi amino asitlerce zengin gıda
maddelerinin yedirilmesi önerilmektedir. Ayrıca sodyum tiyosülfat veya sodyum-kalsiyumalüminyum silikatın da aflatoksikozis üzerinde koruyucu etkisi bulunmaktadır. Bunun
yanısıra sorbik ve benzoik asit gibi organik asitler ve bunların tuzlarının da etkin küf önleyici
oldukları bilinmektedir. Dolayısıyla bu ve buna benzer mikotoksin emicilerinin yemlerle
muamele edilmesi önerilmektedir. Tedavide vücut direncini artıran ilaçların kullanılması,
analeptiklerin uygulanması ve diüretiklerin verilmesi de yararlıdır. Ancak mikotoksikozis
olgularında en etkili uygulama yemin hemen değiştirilmesidir. Sonuç olarak; mikotoksikozisden korunmak amacıyla koruyucu önlemlere ağırlık verilmesi yanısıra doğal ürünler,
S45
gıdalar ve işlenmiş gıdalarda gerek kalitatif gerekse kantitatif olarak mikotoksin saptanmasına yönelik hızlı, basit, ucuz, duyarlı kimyasal ve biyolojik testlerin geliştirilmesi önem
taşımaktadır. Ayrıca, özellikle, tahılların hasat, kurutma ve depolama koşullarının sağlanması gibi önlemlerin alınması konusuna önem verilmelidir.
Kaynaklar
1.
Arda M. Mikotoksinler ve mikotoksikozis. Vet Hek Derg 1975; 45: 15-28.
2.
Arda M, Minbay A, Leloğlu N, Aydın N, Kahraman M, Akay Ö, Ilgaz A, İzgür M, Diker KS. Özel Mikrobiyoloji.
Ankara: Medisan Yayın Serisi No:26, 1997: 345-357.
3.
Aydın N. Kanatlı hayvanların önemli mikotik infeksiyonları ve mikotoksikozisler.
Sempozyumu 89, Adana’da sunulmuştur. Pfizer Tavukçuluk Bülteni 1990; 46:32–41.
4.
Bailey RH, Kubena LF, Harvey RB, Buckley SA, Rottinghaus GE. Efficacy of various inorganic sorbents to
reduce the toxicity of aflaoxin and T-2 toxin in broiler chickens. Poult Sci 1998; 77: 1623-1630.
5.
Hoerr FJ. Mycotoxicoses. In: Saif YM, ed. Diseases of Poultry, 11th ed. Ames, Iowa: Iowa State Press,
2003:1103-1132.
6.
Stenske KA, Smith JR, Newman SJ, Newman LB, Kirk CA. Aflatoxicosis in dogs and dealing with suspected
contaminated commercial foods. JAVMA 2006; 228:1686-1691.
S46
Ulusal
Tavukçuluk