Vize Ders Notlar* ve Makale Özeti

Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit
Vize Ders Notları ve Makale Özeti
1
Çağdaş İslam Akımları:
Batıda islam tanımlamak için kullanılan kavramlar: (Makale çerçevesinde)
o
o
o
o
o
o
o
Siyasal İslam (political islam)
İlerici İslam (progressiv islam)
Devrimci İslam (revolutionary islam)
Halk İslamı (popular islam)
Resmî İslam (official islam)
Geleneksel İslam (traditional islam)
Modernist İslam
 Akademisyenler, Oryantalistler ve siyasî organların yaptığı ve desteklediği araştırmalar ve
tasniflerdir bunlar. Müslümanları kontrol etme ve kendi kafa yapılarına göre kategorize
edebilmek için yapılmıştır.
 Bu kavramlara bakınca aslında batının bu tasnifi yapmaktaki hedefi ortaya çıkmakta. siyasal,
modernist, geleneksel bir tutumla kendi islam anlayışlarını gösteriyor. Tanımları birebir
oturmuyor/uymuyor.

İslamist= kendi kafasında islamî devlet olgusu olan ve bunu gerçekleştirmek için siyaset ve
güç kullanmaya kadar gidebilen
İslamın öngördüğü siyasî sistem: işi ehline verme, Adalet, Şura vb gibi ilkeler doğrultusunda
müslümanların kendi dönemlerinde (bu ilkeler doğrultusunda) yaşam ortamı sunan sistem kurma
ile mükelleftir. Peygamberimizin bile ashaba belirli siyasî form sunmamıştır, çünkü sunmuş
olsaydı bu Kuranda beya hadisde zikredilmiş olurdu. İslam temel ilkeleri vermiştir. Ahlakî ilkeleri,
beşerî münasebetleri, Hukukî işlemleri vs. Hepsini ayet ve hadisler, Hz. Peygamberin
uygulamasıyla vermiştir. Bize kalan bunlara uygun bir sistem dizayn etmektir!
- Fundamentalis muslims= müslüman kökenciler1 - Batıda protestanlığın oluşturduğu kavram, dinin
özüne dönmeye yönelik
- Radical muslim= köktenci2 müslümanlar





1
2
Zamanla bu iki kavram birbiri yerine kullanılıyor
Dinî aşırılık yeni çıkmış bir mesele değil. İslamın başlarından beri var. Abdullah b. Habbab b.
Errett= Hariciler tarafından hamile eşiyle birlikte katlediliyor, sadece Hz Ali yanlısı olduğu
için...
İslamî uyanışi sosyal huzursuzluk, kötü yönetim, KİMLİK KRİZİ, bunalım= bunlar
batılılaşmalara karşı bir tepkidir. Hülefa-i Raşidin dönemine bir hasret var
İran devrimi, 1967 Mısır’ın İsraile yenilmesi, Enver Sedat’ın İsrail’le barış anlayışı, arap
ülkelerinde petrol konusu = İSLAMî UYANIŞ TETİKLEĞEN UNSURLARDIR
Ancak söz konusu islamî uyanışların müslümanların sorunlarına gerçek manada bir çözümü
yoktur.
asla, öze dönme
biraz daha şiddetli
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit |
T&I entertainment
1
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit
Vize Ders Notları ve Makale Özeti
2
Müslümanlar aslında NESNE DEĞİL, ÖZNE OLMAYA ADAY OLMALIdır3.
Bu araştırmaları batılılar neden yapıyor?
(1) Oryantalistlerin bakış açısı
(2) Siyasî-stratejik neden
(3) Akademik kaynaklarla inceleme hassasiyeti
= islamî uyanış (bu tür makaleler) şiddet ve güç kullanarak islamî uyanışı gerçekleştirmek
isteyenlerin üzerinde durur. Halbuki çoğu bunu güç ve şiddet kullanmadan gerçekleştirmek ister
(onca alimleri ve düşünürler yazılar ve makaleleriyle, ilmî çalışmalarıyla bu yola başvurmuş ve
belirli kitleleri yölendirmiştir). Bütünsel değil parçacı yaklaşım sergileniyor. Batılı incelemelerde
kötümser tutum göre çarpmaktadır

Fundamentalizm, ingilizce Selefiyye kavramının tercümesi olarak kullanılmıştır, daha sonra
Fundamentalizm arapçaya usuliyye olarak geri çevriliyor! (bu aslında çok vahim bir
durumdur!!!-yanlış aktarma,- anlam değişme sözkonusudur)
Makalenin özellikleri (eleştiri)





o
o
o
o
o
Batılılar islamı, müslümanların yaşadıkları din olarak görülüyor, gerçek manada olması
gereken islam dinini,işin özünü anlamaya ve aktarmaya çalışılmıyor
Makaleninde eleştirdiği bir özellik: Batının islamî uyanış için kullandığı kelime ve kavramlar
tamamen batıya yönelik, batının kullanımına has kavramlarla yapılmıştır
En çok eleştirebilecek grupları ele almış ve incelemişlerdir. Böylece parçacı kötümser
yaklaşım olumsuz bir genelleme yapmışlardır. Halbuki sayısızca ve hertürlü görüşe sahip çeşit
çeşit gruplar vardır
Söz konusu hareketlerin geçmişteki yerleri/menşei var mı diye bakılmaz,çünkü bu şekilde
kendi sömürge siyasetleri ortaya çıkarmış olurlar (bundan kaçınırlar)
Geleceğe yönelik İslamî uyanışlarla ilgili kötümser bir bakış sergilemekte (İran burada örnek
gösterilir)
Gruplar bazen Kur’an’a hizmet yerine bireyle Kur’an arasına perde olur. İnsan o grupta
kendini bazen kaybedebilir
Biz ve ÖTEKİLER ayrımı yapılır.
Kriz dönemlerinde bir liderin rolü çok büyüktür. Karizmatik liderin etrafında toplanılır
Cemaatler eleştiri kaldırmaz, kendilerini hatasız ve tek gerçek grup olarak görürler
Gruba bağlılık, bağımlılığa dönüşüyor:
...
2
3
Mehmet Ümit
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit |
T&I entertainment
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit
Vize Ders Notları ve Makale Özeti
3
Dinî Grup Yapılarında Dine İlişkin Muhtemel Anlama ve Temsil Sorunları –
Mehmet Ali Büyükkara




Din hem insanın hemde grupların (toplumun) kimliğini oluşturmada yardımcı olur ( ve bunu
tetikler): mezhepler, tarikatlar, dinî ve siyasî partiler, örgüt, hizb, sır grupları vs...bireyleri
ortak bir irade çevresinde nuluşturur
Grubun menfaati çoğu kez bireryin isteğinin önüne geçer. Birey grubun emellerini kendi
emelleri gibi benimser ve savunur. Böylece dayanışma ve kardeşlik oluşur. Kardeşlik ruhu
gelişir
Belirli ilkeler, kurallar ve kaideler çerçevesinde grupta disiplin sağlanır
Sosyal (ve dinî gruplar) kendi aralarında yarışmaya girer karşılaştırmalarda bulunurlar:
- “sizin istediğinizi biz de istiyoruz”
- “sizin sevdiğinizi bizde seviyoruz”
- “biz doğrusunu biliyoruz”
- “biz daha çok istiyoruz”
- “bizim istediğimiz şeyleri siz istemiyorsunuz”
- ...
İnsanlar neden gruplara girer:




Grupla birlikte hareket etme duygusu
Güçsüzlüğün telafisi için
Kalabılığın, çokluğun içinde bir fert olma, ait olma (AİDİYET) + Kimlik+ belirli rol ve konum
Sosyo-psikolojik faktörler
Grup İçerisinde Dinin Doğru Anlaşılması ve Temsilini Engelleyecek Sosyo-Psikolojik Faktörler
1. Grup Olmanın Doğal Niteliğinde Kaynaklanan Problemler:
 Aidiyet duygusu, insanın kendisini grupla bir hissetmesi ve benimsemesi herzaman
olumlu sonuçlar doğurmaz. İnsan üzerinde egemenlik ve istibdad kurar ve onun
KİŞİLİĞNİN öne çıkmasını engeller (engelleme potansiyeline sahip)
 Bölücülük, bölgecilik, izolasyon gibi olumsuzluklarda beraberinde getirebilir
 Bir dini gruba aday olanın bilincini pekiştirmek için propaganda yapılır. Bu propagandaya
dini gruplar “TEBLİĞ” der. Bu tebliğde hedef öncelikle adayın dikkatini çekmek
 Daha sonra karar aşamasına gelir aday. Burada köprüler yıkılır, itiraflarda bulunulur!
Selefiler buna tevella (iyilere yakınlaşma) ve teberra (kötülerden uzaklaşma) derler
 Grup üyelerine onların toplumun önemli kişileri ve büyük vazifeleri olan birer fertler
oldukları aşılanır. Bazı Selefiler gruplarda “gureba= yalnız terimi yalıtılmış gruplar için
özgüvenlerini pekiştirecek bir sebep olmuş. Zira bunu hadisle delillendirmeye çalışırlar:
“İslam garib olarak başladı ve başladığı gibi garib olarak sona ereceki ne mutlu bu
gariplere” (böylelikle az kışı olmalarını, yalnız kalmalarını bir marifet ve doğru yolmuş gibi
gösterirler)
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit |
T&I entertainment
3
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit
Vize Ders Notları ve Makale Özeti
4










4
Grubu bir arada tutan, başkalarını dışlayan tarzda olan bir unsurda “Ortak Nefrettir”.
“Ortak nefret, en birbirine uymaz elemanları bile birleştirir.”4
 Dini gruplar kendileri ve dış dünya ile bazı psikolojik barikatler kurar ve sınırlar
oluştururlar.: Kendisini merkeze alır, BİZ ve ÖTEKİLER diye ayırır. Genelde kendisinin tek
doğru ve kurtuluşa erecek olan grup “el-fırkatu’n-nâciye) olduğunu ve diğerlerin yanlış
yolda olan grup (el-fırkatu’d-dâlle – sapkın grup) olduklarını iddia ederler
 Bazı gruplarda dış dünyaya karşı sadece psikoljik barikatlarla yetinmiyor, fiziki barikatlar
de oluşturuyor: cemaatle namaza katılmama, Cuma namazına “orası Allah’ın mescidi
değil” diyerek gitmeme
 Bazen HİCRET edilir. Hicretin önemli bir konumu vardır dini gruplarda
 Amish gibi aşırı gruplar hiçbir şekilde teknoloji aletleri, ulaşım araçları ve moderniteye ait
modern eşyaları kullanmazlar
 Toplumun genelinde önemsiz gibi görününen detayların dinî gruplarda önemi çoktur.
Böyle teferruatlı şeylerden zamanla gruplara has ritüeller ve hareketler oluşmuştur:
DÜNÜN CEMAATLERİ BUGÜNÜN MEZHEPLERİdir. Detaylardan daha sonra mezhep
farklılıkları oluşmuştur Mesela:
- namazda ellerini bağlamak/ bağlamamak
- kıyamda ayakların ne kadar açıldığı
- secdenin neyin üzerine yapıldığı
- çıplak ayağa mı yoksa mest üzerine mi mesh
- teravih namazının rekatı
- seferilik namazı
- ...
Bazen de kılık kıyafet barikat oluşturur:
- Sakal, bıyık
- Cübbe, şalvar ,sarık (sarığında türleri, uzunluğu, rengi ve bağlanış türü)
- ...
Gruplarda üstten aşağa emir gelir. Lider ve üst konumdaki kişiler eleştiriye kapalıdır,
eleştirilmez. Hierarşik yapı hakimdir
Güçlü liderin etrafından toplanırlar. Onun emirleri ve tavsiyeleri yanında ödül ve
müeyyideleriyle grup idare edilir
Taklitcilik birleştirici etkendir. Hayatta olan liderin veya ölmüş olan liderin hayatı örnek alınır
ve ona göre yaşanmaya bakılır (başkalarına göre ayarlar kendini...)
Grupta mantığı kavranılmayan şeylerde “ bir hikmet vardır” diyerek yine uygulanır.
Sorgulanmaz (birey hiçbir şekilde kendi benliğini ve şahsi görüşünü ortaya koyamaz)
Grup içinde fedakarlık çok önemlidir. Grupiçi evlilik + maddi bağış, hatta grup üyesi hangi
mesleği alacak, bu bile grup çerçevesinde karar alınır.
Yezidilerde balıketi haramdır: ilk başta hz. Yunus’a hürmeten yemiyorlardı ve böylece
kendilerine diğerlerinden ayırmış oluyorlardı
GRUBA BAĞLILIK BAĞIMLILIĞA DÖNÜŞÜYOR
Tasvir edilen, sevilen üyenin gruptan kopması sorunlu hale gelir + belirli müeyyideler...
gruptan kopmaya sevkedebilir. “dava boşmuş” gibi sözler sarf edilir
Eric Hoffer
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit |
T&I entertainment
4
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit
Vize Ders Notları ve Makale Özeti
5
2. Grup Liderliğinden Kaynaklanabilecek Problemler:
 Liderlikleri en sorunlu dinî grup tipi “Marjinal dinî gruplar”dır. Özellikleri:
i.
Gerçek ilahi metine sahip olma iddiası
ii.
Büyüsel unsurları vardır
iii.
Kötümser tutum
iv.
Kendilerin hem kötülüğün kurbanı ve bunu tersine çevirmeye kadir tek grup olduklarını
ileri sürerler
v.
Grubun dışındakiler tehlike olarak görülür
vi.
Biz ve ötekiler diye ayırım. Dış dünyayla psikolojik ve fiziksel barikat
vii.
Cinsellik normlarında farklılık gösterirler
viii.
Liderleri biricik kutsal metin yorumcusudur. Lider hatasızdır
- En sağlam fikrin sahibi, vahyin en doğru yorumcusu, dinin en güzel ve hatasız
temsilcisi, kararında yanılmaz, her işinde hikmet bulunan, yokluğuna tahammül
edilemeyen bir lider anlayışı var gruplarda. Ancak bu tarz bir lider dinde yoktur. Tek
hatasız ve mükemmel olan Hz. Peygamberdi. Onun haricinde herkes hatalıdır. Bu
inanış ve lider tasavvuru aslında Şiilikten gelmiştir. Şiilerin masum imamları bu
sıfatları sahip lider kabul edilir.
- Liderin ölümünden sonra “lider sünnetti”ni ihya etmek gibi bir şey ortaya çıkar. LİDER
SÜNNETİ= onun gibi yeme, içme, giyinme ve davranma... Menakıb tarzı biyografiler
bunu kolaylaştırır.
a) Ahbarî/selefî cemaatçı kesim: Tıpkı Hz. Peygamberin vefatından sonra onun
söz ve fiillerini lafzi manada doğrudan alıp uygulayan ve hiçbir şekilde
yoruma gitmeyen yaklaşım.
b) Usûlîler/reyciler: liderin söz ve hareketlerinden genel ilkeler çıkarır ve
bugüne yansıtır
 Sağlıklı/olumlu ve olumsuz liderler vardır. Olumsuz liderler:
- Aşırı bencildirler
- Hal ve hareketleri, konuşmaları vs normal değil
- Hırslı, maddî zenginlik peşinde
- Ceaamt içi evlilik yapar (çokca)
- Megalomanik ve narsist semptomlar ve paranoid hareketler davranışlar sergiler
(Mirza Gulam Ahmet gibi)
 Her dini grupta, tarikatlarda liderden fazla onun çevresindekiler onu yüceltir ve bazende
yökendirir. “ ŞEYH UÇMAZ, MÜRİT UÇURUR”.
 Karizmatik liderin ölümüyle dini gruplar genellikle büyük şoklar yaşarlar. “büyük liderin
yokluğuna tahammül edememe” psikolojisi etkili olur.
3. Grup İçi Eğitimin Yol Açabileceği Riskler:
 Her grubun vazgeçilmez öncelikleri vardır: kimisi bid’atlar’dan, kimisi yaşanan
ahlaksızlıklar’dan, kimisi de siyasi olumsuzluklardan bahseder. Kıyamet alametler, kerametler
gibi konulardan bahsederler.
 “KARİZMATİK İKNA”. Ateşli vaazlar ikna etme yollarındandır (porpaganda aracı). Mesela birey
ateşli vaazı dinlerken geçmiş dinî yaşantılarını güncellemiş olur. İmam ağlar anlatırken,
insan etkilenir kendisinde bir eksiklik arar
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit |
T&I entertainment
5
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit
Vize Ders Notları ve Makale Özeti

6
Muallim liderler, gösteren ve anlatan liderler vardır. Gruba yön veren ve gidişatı belirleyen
onlardır. Liderin yaptıkları örnek olur ve nesilden nesile aktarılır
Örnek1: Hasan bin Sabbah Alamut kalesinde büyük kıyameti ilan etmiştir. Batınî kıyameti
Alamut’un en yüksek tepesinde heryerden gelenlere hutbe ile ilan etmiştir. ramazan ayında gün
ortasında bayram namazı kıldıktan sonra yemek yemiştir! (kendi başına bayram ilan ediyor,
ramazanın ortasında + kıyamet ilan ediyor)
Örnek2: Bahâilik: Bedeşt toplantısında (1848) Babı cemaatin üst düzeydeki mensupları
toplanmıştır. Bir kadın, CENAB-I TÂHİRE, ayet ve hadisler okuyarak başındaki örtüyü açmış,
şeriatın yerine yeni nizam getirmek istemiştir. Bu Bâbîler ve Bahâiler için islamdan kppuş
olmuştur.
4. Grup Gerilmesinin Olası Riskleri:
 Regression: stres ve endişe durumunda bireyin ilk davranış özelliklerine geri dönemsini,
içinde olduğu psikolojik duruma çocuksu davranışlarla karşı koymasını ifade etmektedir.
Kolektif bir anksiyete geçiren gruplar gerileme gösterir
 Gruba yönelik tehditte kitleleşme ve lidere gözü kapalı bağlanma daha da şiddetli bir şekilde
olur
 Stresli olan gruplarda MEHDİ inancı daha yaygındır. Sanki kurtarıcı gelip o grubu
kurtaracakmış gibi hissederler.
 Sihhatli lider stres anlarında grubu efsanelerden veya kurtarıcı fikrinden alıkoymalı. Tıpkı Hz
Ömer’in Halid bin Velid’i görevden aldığı gibi. İnsanlar zaferin sadece onunla geldiğine
inanmışlardı
 Gruplarda önemli unsur: “YILDÖNÜMÜ TEPKİLER”= terihe geri gitme, geçmişteki acı veya tatlı
olayları tekrar yaşama, hatırlama. Şiiler ve Alevilerde yaygındır. KERBELA
Sonuç:
Bu çalışma her dini oluşumun problerini ele almamıştır ve bir genellemede yapmamaktadır. Sadece
belirgin sorunlara dikkat çekmeye çalışmıştır:
-
Grup düşüncesi, birlik şuuru
Sosyal ve ekonomik fedakarlıklar
Seçkin talebeler, normal talebeler, acemiler gibi grub içinde tasnif (hierarşik yapı)
Lider sünnetine uyma, lidere tam itaat
Gerileme anında liderin mutlak kimliğine sarılma, ondan yardım ve umut bekleme.
Sıkıntı anında Mesianilik (mehdi inancı)
Din, grup ve cemaatlerin elinden kurtarılmalı mı? Evet demek okadarda kolay değil. Bu sonucu
beklemek boş bir bekleyiş, bu yöndeki çaba boş bir çaba
Varoluşsal sorunların cevabı için insanlar daima gruplara/cemaatlere/ gruplaşmaya yönelir.
Modernitenin ve sekülerizmin sebebiyle (dinin her alandan kaybedilme çabaları neticesinde) oluşan
dinsel boşluk (manevî burhan) bir şekilde doldurulmalı. Dini gruplar bu boşluğu doldurmakta. Dini
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit |
T&I entertainment
6
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit
Vize Ders Notları ve Makale Özeti
7
hareketler manevi boşluğu doldurmaya, insanları isteklerine göre bir oluşuma gitme kapasitesine
sahiptir. Dini gruplaşmalar muhakkak olur.
Ayrıca dini gruplaşmaların olduğu yerde istismar da her zaman mevzubahisdir.
 Grupları zemmetmek ve ağır dille eleştirmek bir işe yaramaz. Nasihat ederek düzeltmek ve
ıslah etmek gerekiyor. Din nasihatten oluşur
 Grupların önce gelenleri herşeyin bilincinde olup, bu makalede zikredilen tehlikelerden
haberdar olmalıdır
 Fıtrat yapısına ve cemiyet dokusuna zarar vermeyen gruplaşmalar dinin anlaşılması yönünde
sorun teşkil etmeyeceki belki gidişatı olumlu etkileyecektir
7
Çağdaş İslam Akımlar - Mehmet Ümit |
T&I entertainment