sinir sistemi - files.eba.gov.tr

advertisement
SİNİR SİSTEMİ
HAKAN ÖZER
BİYOLOJİ ÖĞRETMENİ
SİNİR SİSTEMİNİN GÖREVLERİ
•
•
•
•
1-Uyarıları almak
2-Uyarıları İletmek
3-Uyarıları Değerlendirmek
4-Tepki vermek
BİR HÜCRELİLERDE
• *Bir hücrelilerde sinir hücreleri yoktur.
• *Bir hücreli canlılarda dış ortamda bulunan
uyarıları almak üzere özelleşmiş özel reseptörler
bulunur
• *Örneğin paramesyumda hücre zarında
bazal(kaide ) cisimciği denilen almaçlar uyarıları
alır sinir telciği denilen yapılarla uyarılar sillere
aktarılır böylece siller birlikte hareket eder.Eğer
sinir telcikleri kopacak olursa karşılıklı sillerin
hareketinin durduğu gözlenir.
• Bitkilerde:
• *Bitkilerde sinir hücrelerinin ve sinir
sistemlerinin karşılığı yoktur
• *Bitkilerde uyarılara tepki Hormonal olarak
Tropizma hareketi şeklinde,Turgor basıncıyla
Nasti hareketi şeklinde verilir
OMURGASIZLARDA
Süngerlerde:
*Sinir hücreleri yoktur
*Uyarılara tepki hücreden hücreye kimyasal
yolla iletilir
• Sölenterlerde:
***Sinir hücrelerinin ilk defa görüldüğü canlı
grubu sölenterlerdir
*Sölenterlerden hidrada Ağsı (Diffus) sinir
ağı,Deniz anasında ışınşal (radyal) sinir ağı
bulunur.
*Hidrada sinir hücreleri arasında sinaps yoktur.
Bu yüzden vücudun herhangi bir yerine verilen
uyarı tüm vücutta tepki oluşturur.
*Sinapslar ilk defa deniz anasında görülmeye
başlanmıştır.
• Solucanlarda:
*Solucanlarda ip merdiven sinir ağı görülür.
*ip merdiven sinir ağında başta beyin görevi
gören merkezi (Baş ) gangliyonu, gövdede
baş gangliyonu olmadığında beyin görevi
görüp aynı bilgileri depolayan gövde
(Çevresel) gangliyon bulunur.
*Yapılan deneylerde bu canlılarda öğrenme
yeteneğinin ortaya çıkmaya başladığı
görülmüştür.
NOT:Omurgasızlarda sinir şeridi karında
omurgalılarda sinir şeridi sırttadır.Bu özellik
ayrıca omurgalı ve omurgasız hayvan
şubelerinin ayrılmasında da kullanılan en
önemli özelliktir.
• Omurgalılarda:
• *Omurgalılarda sinir şeridi sırttadır.
• *Omurgalılarda sinir sistemi merkezi ve çevresel
sinir sistemi olarak iki kısımda incelenir
• *Balıklarda beyin tek yarımküreden oluşurken
kurbağalardan itibaren iki yarımküredir.
• *Balıklardan memelilere doğru gidildikçe beyin
yarım küreleri gelişir fakat koklama lobu küçülür.
• *Beyincik gelişimi omurgalılarda hareketle doğru
orantılı olarak gelişme gösterir. Örneğin balık,kuş
ve memelilerde gelişmişken kurbağa ve
sürüngenlerde az gelişmiş yapıdadır
• Sinir Hücreleri:
*Sinir hücrelerine nöron denir
*Sinir hücreleri vücudun en özelleşmiş hücreleridir
*Sentrozomları yoktur.Bu yüzden yenilenemez fakat
yapısındaki miyelin kılıflar sayesinde kısmende
olsa kendini onarabilir.
*Kısa uzantıları dentrit,uzun uzantıları aksondur.
*Dentritler uyarıların alındığı,Aksonlar uyarıların
diğer sinir hücrelerine ilgili kas ve bezlere iletildiği
kısımlardır.
NOT:Dentrit Yunancada dentrondan gelir dentron
Yunancada ağaç demektir.
SİNİR HÜCRESİ ŞEKLİ
*Bazı sinir hücrelerinde aksonda lipit yapılı
miyelin kılıf bulunur.
*Miyelinli nöronlarda impuls ranvier
boğumlardan sıçramalı iletildiği için daha
hızlıdır
Miyelin kılıfın görevi
1-İmpuls (Uyartı ) hızını artırır.
(Miyelinli nöronda 120 m/sn, Miyelinsiz nöronda
12m/sn)
2-İzolasyon sağlar
3-Onarım sağlar.
• ***Sinir sisteminde sinir hücrelerinden çok daha fazla
sayıda glia (destek ) hücresi bulunur.Glia hücreleri sinir
sisteminde destek, beslenme,korunma gibi önemli görevleri
üstlenmiştir.( Glia yunancada yapıştırıcı demektir)
• Önemli glia hücreleri
• Schwan Hücreleri:Çevresel sinir sisteminde miyelin kılıf
üretir
• Oligodentrositler:Merkezi sinir sisteminde miyelinkılıf
üretir.
• Astrositler:Merkezi sinir sisteminde kan damarlarıyla
bağlantı yaparak sinir hücrelerinin beslenmesinde görev
alır.
• Mikroglia:Merkezi sinir sisteminde savunmadan görevlidir.
• Ependimal hücreleri:Merkezi sinir sisteminde BOS (Beyin
omurilik sıvısı ) üretimini sağlar
*İki sinir hücresi arasındaki boşluk sinaps
boşluğudur.
*Sinapsta impuls iletimi nöronda impuls
iletiminden daha yavaştır.
*sinapsta impuls iletimi sadece kimyasal
nöronda impuls iletimi elektrokimyasaldır.
• Görevlerine göre nöronlar:
• Görevlerine göre nöronlar 3 grupta incelenir.
• 1-Duyu(Afferent) nöronlar :Uyarıları duyu
reseptörlerinden alarak değerlendirileceği ara
nöronlara iletir.
• 2-Ara (inter) nöronlar: Uyarıların
değerlendirildiği merkezi sinir sisteminde
(Beyin ve Omurilikte) bulunan nöronlardır.
• 3-Motor(Efferent) Nöron:Değerlendirilen
uyarıları ilgili kas bez ve organlara ileten
nöronlardır.
• NOT:Bir uyarının alınıp tepki verilmesine kadar
geçen süreçte bu nöronların görev alma
miktarı Ara nöron> Motor nöron>Duyu nöron
şeklindedir. Örneğin elimize bir iğne battığını
ve elimizi çektiğimizi düşünelim.Bu süreçte 1
duyu nöron yaklaşık 10.000 ara nöron ve 10
motor nöron görev alır.
• Sinir Hücrelerinde İmpuls (uyartı) İletimi:
• Uyarı:Bir sinir hücresinde değişiklik meydana
getiren her türlü iç ve dış faktöre uyarı denir.
• Uyartı (İmpuls):Uyarı sonucu sinir
hücrelerinde meydana gelen değişime impuls
(uyartı) denir.
• *Sinir hücrelerinde impuls iletimi Elektro
kimyasaldır.
• *Sinir hücrelerine uyartı gelmemişse
:Dinlenme hali (polarizasyon )
• * Böyle bir durumda sinir hücrelerınde Na+
iyonları dışarda K+ iyonları içerdedir.
• *Bu durumda sinir hücrelerinin içi (-) dışı (+)
yükle yüklüdür.
• *Bu durum sinir hücrelerinde Na-K pompası
denilen Aktif taşımayla gerçekleştirilen özel
bir mekanizma ile sağlanmaktadır.
• BİYOYORUM:Sinir hücrelerinde Na iyonlarıda
K iyonlarıda (+) yüklü olduğu halde neden (+)
ve (-) yük farkı ortaya çıkmaktadır ?
• Sebep:Bu durumun temel sebebi Na
miktarı>K miktarı olmasıdır yani Na iyonlarının
bulunduğu tarafta (+) yük daha fazla
olduğundan Na iyonlarının olduğu taraf (+)
yüklü olarak kabul edilir.
*Sinir hücrelerine uyartı
geldiğinde:Depolarizasyon durumu
*Na+ İyonları içeri girerken K+ iyonları dışarı çıkar
*Bu durum Na-K pompasının ortadan kalkması
sonucu oluşan pasif taşıma ile gerçekleşir
*Böylece sinir hücrelerinin iç yükü (+) dış yükü
(-) olur
• Sinir hücrelerinden uyartı geçtikten
sonra:Repolarizasyon durumu
*Depolarize haldeki sinir hücreleri ikinci bir
uyartı alamaz.Büyüzden eski durumuna
dönmesi gerekir
*Sinir hücrelerinden impuls geçtikten sonra
tekrar Na-K pompası ile Na+ iyonları dışarı
çıkarken K+ iyonları içeri girer
*Sinir hücrelerinin iç yükü (-) dış yükü (+) olur.
Ya Hep Ya Hiç Prensibi
• Sinir hücreleri her uyarıya tepki vermez sinir
hücrelerinde impuls oluşumu için gerekli olan
en düşük uyarı şiddetine Eşik değer
denir.Uyarı şiddeti eşik değer altında ise sinir
hücrelerinde tepki oluşmaz eşik değer ve
üzerinde ise aynı şiddette tepki oluşur. Buna
Ya Hep Ya Hiç Prensibi denir.
***Çok sayıda sinir telinden oluşmuş sinir
kordonunda her bir sinir telinin eşik değeri
farklı olduğu için uyarı şiddeti arttıkça bir
noktaya kadar tepki şiddetide artar. Yani sinir
kordonları (Sinir demetleri de denilebilir) ya
hep ya hiç prensibine uymaz. Sinir
kordonlarında bu duruma Merdiven etkisi
denir.
***Sinir tellerinde uyarı şiddeti arttıkça tepki
şiddetinin aynı olması tepki oluşması için
gerekli enerjinin uyarandan değil sinir
hücrelerinden karşılandığını ispatlar.
****Uyarının şiddeti
Uyarının süresi
Uyarının frekansı
• impuls hızını etkilemez.Taşınan impuls sayısını
ve organizmanın tepkisini etkiler.
• ***impuls hızını Akson çapı, ranvier boğum
sayısı, miyelin kılıf, sıcaklık gibi faktörler
etkiler.
• Miyelinli nöronlarda impuls hızlıdır
• Ranvier boğum sayısı azaldıkça impuls hızı
artar
• Akson çapı arttıkça impuls hızı artar
• Sıcaklık bir noktaya kadar impuls hızını artırır
•
•
•
•
Sinapsta impuls iletimi
*Sinapslar iki sinir hücresi arasında bulunan boşluktur
*Uyarıların ilk değerlendirildiği yer sinapslardır.
*Uyartı diğer sinir hücresiyle ilgiliyse sinapstan geçişi
kolaylaştırılır.
• Diğer sinir hücresi ile ilgili değilse geçişi engellenir.Bu
duruma Seçici direnç denir.
• Seçici direnç sayesinde ilgili kas ve bezler uyarılır
gereksiz organların uyarılması engellenmiş olur.Hidrada
sinaps olmamasından dolayı vücudun herhangi bir
yerine verilen uyarı tüm vücutta tepki oluşumuna
neden olur.
• *Sinapsta impuls iletimi sadece kimyasaldır.Sinapsta
uyartı iletiminin kimyasal olması nörotransmitter
maddelerin kullanılmasından dolayıdır
•
•
•
•
•
•
•
Önemli nöro transmitter maddeler
Seratonin
Asetilkolin
H istamin
Nöradrenalin(Nörepinefrin)
E pinefrin(Adrenalin)
Dopamin (SAHNEDE)
• *Sinapstan impuls geçtikten sonra
nörotransmitter maddeler enzimlerle
parçalanır. Parçalanmasaydı aynı uyaranla
tekrar tekrar uyarılırdık.
• *Nöronda impuls yönü:
• Dentrit Hücre gövdesi Akson
• Sinapsta impuls iletimi:
• Akson sinaps Dentrit
İNSANDA SİNİR SİSTEMİ
MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ:
*Merkezi sinir sistemi milyarlarca nörondan
oluşan değerlendirme merkezidir
*Merkezi sinir sisteminde bulunan nöronlar ara
nöronlardır
*Uyarıların değerlendirildiği kısımdır.
*Merkezi sinir sisteminde yer alan beyin kafatası
kemikleriyle,omurilik ise omur kemikleriyle
korunur.
*Dıştan içe doğru meninges adı verilen üç zarla
çevrilidir.Bu zarların iltihaplanması menenjit
hastalığıdır.
Bu zarlar
• 1-Sert zar:Kafatası kemiğine yapışık bağ dokudan
oluşmuş zardır.Beyin ve omuriliği korur
• 2-Örümceksi zar:Yapısındaki bağdoku iplikçikleri
sayesinde sert zar ile ince zarı birbirine bağlar
• 3-İnce zar:Beyin kıvrımlarına kadar girinti çıkıntı
yapan zardır.Taşıdığı kandamarları sayesinde
beslenme sağlar.
• ***İnce zarla örümceksi zar arasında BOS
(Beyin omurilik sıvısı ) bulunur.
1-Beyni ve omuriliği besler
2-İyon dengesi(Gradient) sağlar
3-Beyni ve omuriliği korur
• A-BEYİN:
*Sinir sisteminin en büyük organıdır.
*Yaklaşık olarak 90-100 milyar nörondan oluşur.
*üç kısımda incelenir.
İNSANDA BEYİN KISIMLARI
• 1-Ön Beyin:
• *Beynin en büyük bölümüdür.
• *Üç bölümden oluşur.
Serebrum(Beyin Kabuğu=Uç beyin):
*İki yarımküreden oluşur. Bu yarımküreleri birbirine üstte
nasırlı cisim altta beyin üçgeni adı verilen yapılar bağlar.
*Yarım kürelerden enine kesit alındığında dışta boz
madde,içte ak madde görülür
* Boz madde sinir hücrelerinin dentrit ve gövdelerinden,ak
madde miyelinli aksonlardan oluşmuştur.
*Beyin kabuğu dıştan bakıldığında beynin görünen kısmıdır.
***Görevleri:
Öğrenme,hafıza,zeka,muhakeme(karar verme),duyuların
değerlendirilmesi (duyma görme,tatma,hissetme),bilinçli
hareketler,hayal kurma,yaratıcılık
• ***Uç beyni çıkarılan bir kuş;
-kediyi görse dahi kaçmaz
-aç olsa dahi önüne konulan besini yemez
-Uçmaz,yürümez
Kısaca bilinçli hareketleri gerçekleştiremez.Fakat
ağzına besin konulduğunda yutar,arkadan
itildiğinde yürür,havaya atıldığında uçar.Çünkü
bu olaylar istemli başlayıp refleksif devam
eden olaylardır.
•
Talamus:
*Koku duyusu hariç diğer duyu organlarından
gelen sinirlerin geçiş yaptığı, gruplandırıldığı ve
benlik kazandığı merkezdir.
*Hayvanlarda öfke ve kızgınlık belirtilerinin
oluşmasında görevlidir.Örneğin bir kedinin
talamusu uyarılırsa tırnaklarını çıkarma ,sırtını
kamburlaştırma ve kıllarını dikme gibi kızgınlık
belirtileri gösterdiği görülmüştür.
***Uyku sırasında talamus ve uç beyin görev
yapmaz.
•
Hipotalamus:
*Homeostasi (Kararlı iç denge ) merkezidir.
-Açlık ,tokluk ,susama, İştah
-Kan basıncı
-Vücut ısısının düzenlenmesi
-Uyku,uyanıklık
-Heyecan,korku,stresin kontrolü
-Eşeysel olgunlaşma ve eşeysel yönelim
-Hipofiz bezinin çalışmasının kontrolü
• 2-Orta Beyin:
*Görme ve işitme ile ilgili reflekslerin kontrol
merkezidir
*Aşırı ışıkta göz bebeğinin küçülmesi,az ışıkta
gözbebeğinin büyümesi,ses duyunca
köpeklerde kulakların dikilmesi veya ses gelen
yöne bakma gibi refleksleri kontrol eder.
*Kas tonusunu sağlar.Kas tonusu dinlenme
halinde dahi kasların bir miktar kasılı kalması
durumudur.Baygınlık durumunda ortadan
kalkar.
***İPUCU: Sinir sisteminde ‘’O’’ harfiyle
başlayan tüm merkezler mutlaka bir refleks
olayından sorumludur
3-Arka beyin :
*Pons,Omurilik soğanı ve beyincikten oluşur.
Pons (Varol köprüsü):
*Beyincik yarım küreleri arasında bağlantıyı
sağlayan köprüdür.Omurilik soğanındaki
solunum merkezlerini düzenler
Beyincik (Hayat ağacı):
• *Uç beynin küçük bir modelidir
• *İki yarımküreden oluşur ve bu yarımküreler arasındaki bağlantıyı
pons sağlar
• *Dışta boz içte ak madde bulunur
• ***İçteki ak madde, boz madde içerisine ağaç görünümü şeklinde
dağılmıştır.Enine kesitte bu ağaç şekli görüldüğü için beyinciğe
Hayat ağacı da denilebilir
• *Beyinciğin görevi:
• -Denge
• -Kas koordinasyonu
• -Motorik karmaşık hareketler
• -El göz koordinasyonu
• ****Beyinciği zedelenen bir kuş uçamaz yada beyinciği zedelenen
bir insan dengeli yürüyemez(Sarhoş Yürüyüşü).Aynı zamanda
cisimleri gözüyle takip eder ama cisimin durduğu yerde duramaz
• *Yeni doğan çocuklarda beyincik tam gelişmediği için ayakta
duramaz yürüyemez veya kendi başlarına oturamazlar.
Omurilik Soğanı (Hayat düğümü=Medulla
Oblangata)
*Omurilik soğanında Beyincik ve Uç beynin
tersine dışta ak madde içte boz madde
bulunur.
*Omuriliğin üst kısmında omuriliğin devamı
şeklindedir.
Omurilik soğanının görevleri:
•
•
•
•
-Solunum
-Çiğneme
-Dolaşım
-Boşaltım
gibi hayatsal olayları
yönetir
•
•
•
•
•
•
•
Çiğneme
Yutma
Kusma
Öksürme
Hapşırma
Salgılama
Damarların büzülmesi
gibi hayatsal
olayların
reflekslerini
yönetir
• *Omurilik soğanı ayrıca beyinden vücuda
giden sinirlerin çapraz yaptığı kısımdır.
B-OMURİLİK:
• *Omurganın içerisinde Atlas omurundan (1.Boyun
omuru) başlayıp 2. Bel omuruna kadar uzanır.
• *Dışta ak madde içte boz madde bulunur (Omurilik
soğanıyla aynı)
• *Görevleri
• 1-Refleks merkezidir
• 2-Alışkanlık hareketlerinin kontrol merkezidir.
• 3-Vücuttan beyne giden sinirlerin çapraz yaptığı
kısımdır.
• ***Sinirlerin omurilik soğanı ve omurilikte çapraz
yapmasından dolayı sağ beyin yarım küresi vücudun
solunu,sol beyin yarım küresi de vücudun sağını
yönetir.
• Refleks:Bir uyarıya karşı gösterilen ani ve
değişmez tepkilerdir.
• 2tip refleks görülür
• 1-Doğuştan kazanılan(Şartsız)Refleks:Göz
kırpma,eline iğne battığında elini
çekme,babinski refleksi gibi
reflekslerdir.Öğrenme sonucu oluşmamıştır.
• 2-Sonradan kazanılan (Şartlı)
refleks:Öğrenme sonucu oluşur.Limon
görünce ağzın sulanması,Pavlovun köpeklerle
yaptığı deneylerde oluşan refleksler örnektir.
REFLEKS YAYI
• ***En basit refleks yayı Diz kapağı refleksidir
• Duyu ve motor nöronlar vardır ara nöron
yoktur.
• ***Araba sürme
•
Dans etme
•
Örgü örme
•
Müzik aleti çalma
gibi olaylar başta
beyin daha sonra
omurilik kontrolüne
geçen alışkanlık
olaylarıdır
ÇEVRESEL SİNİR SİSTEMİ
• *Beyin ve omurilik dışındaki duyu ve motor nöronlardan oluşur.
• *Beyinden 12 çift sinir çıkar.En önemlisi iç organları denetleyen
10.çift Vagus siniridir.
• *Omurilikten 31 çift sinir çıkar.En uzunu bacağa giden siyatik
sinirdir
• 1-Somatik sinir sistemi:
• *İskelet kaslarına giden motor sinirlerdir.
• *İstemli çalışır.
• *Miyelinli sinirlerdir
• *Çalışması hızlıdır.
•
•
•
•
•
•
2-Otonom sinir sistemi:
*Düz kaslar ,kalp kası ve bezleri uyaran motor sinirlerdir.
*İstemsiz çalışır.
*Miyelinsiz nöronlardır
*Çalışması yavaştır.
*Anatomik ve fizyolojik farklılıklarına göre sempatik ve
parasempatik olmak üzere ikiye ayrılır
TEŞEKKÜR
EDERİM
HAKAN ÖZER
BİYOLOJİ ÖĞRETMENİ
Download