astronominin gelişimi

ASTRONOMİNİN GELİŞİMİ
Yavuz Unat
Kastamonu Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi
Felsefe Bölümü
BİLİMİN GELİŞİM ÇİZGİSİ
1.
2.
3.
4.
Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarına
rastlayan deneysel bilgi toplama aşaması.
Antik Grek’te evreni açıklamaya yönelik akılcı
sistemlerin kurulduğu aşama.
Ortaçağ’da bir yandan Grek felsefesi ile dinin
dogmalarını bağdaştırmaya çalışan Batı, diğer
yandan bilimsel etkinliği parlak başarılara
doğru yönelten İslâm Dünyası.
Rönesans ve sonrası gelişmelerin yer aldığı
modern bilim dönemi.
Astronomi yeryüzündeki en eski bilimlerden biridir
 En eski çağlarda bile insanlar gökyüzünü merak
etmişlerdir.

MISIR’DA BİLİM













MÖ 2700’ler
Aritmetik, geometri, dört işlem; Pi
karekök; çarpım cetvelleri
10 tabanlı sayı sistemi
Cebir; 1. ve 2. derece denklemleri
Alan ve hacim hesapları
Takvim (Güneş Takvimi)
1 yıl 365 gün, 12 ay, 1 ay 30 gün; 1 yıl
360 + 5 gün
1 gün 24 saat
Güneş ve su saatleri (MÖ 1100’ler)
Beş gezegen; Merkür, Venüs, Mars,
Jüpiter, Satürn
Mumyalama
Basit tedavilere ilişkin reçeteler
Hastalık kötü bir ruhun bedene girmesi
Güneş ışığı
Şakul
MEZOPOTAMYA’DA BİLİM

Sümerler (M.Ö. 3500-2000)

Akadlar (2350-2150)

Babilliler (M.Ö. 1900-539)

Aritmetik, geometri, dört işlem; Pi karekök;
çarpım cetvelleri

60 tabanlı sayı sistemi

Cebirin kurucuları; 1. ve 2. derece
denklemleri

Pythagoras ve Thales teoremleri

Alan hesapları; hacim hesapları

Takvim (Ay Takvimi)

1 yıl 12 ay, 1 ay 29 ve 30 gün; 1 yıl 354 gün

1 gün 24 saat

Güneş ve su saatleri (MÖ 1100’ler)

Ay ve Güneş tutulmaları

Gezegen tabloları

Beş gezegen; Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter,
Satürn

Astroloji (Akadlar Dönemi)
ÇİN VE HİNT (MÖ 2500’LER







10 tabanlı sayı sistemi
Abaküs
Takvim
MÖ 28 – Güneş lekeleri
M.Ö. 500 – Çin – kuyruklu yıldız
kayıtları
M.Ö. 350 – Çin – yıldız katalogları
MS 1054 – Yengeç Bulutsusu






Vedik metinler (M.Ö. 2500-600)
Siddhantalar (MÖ 600’den sonra)
10 tabanlı sayı sistemi
Takvim
Sıfır
Sinüs - Kosinüs
M.Ö. 3000’LER
Gökyüzünü gözlemek için kullanıldığı
sanılan
Stonehengeler
İngiltere
Mezopotamya (Akadlar) –
(ekvator, yengeç, oğlak
kuşakları – konumsal
astronomi)
Mezopotamya
(Sümerliler) –
yıldız kümeleri
Mısır Güneş takvimi
M.Ö. 2500’LER
Çinliler – Güneş lekeleri
Mezopotamya’da Ay takvimi
M.Ö. 2000’LER


Ay Tabloları
M.Ö. 1400 – Çin’de tutulma kayıtları

Satürn gezegeni tabloları
Babillilerden kalma bir dünya
haritası
M.Ö. 1000’LER
M.Ö. 500 – Çin – kuyruklu yıldız kayıtları
 M.Ö. 350 – Çin – yıldız katalogu

ANTİK UYGARLIKLARIN ASTRONOMİ
BİLGİSİ 1. Merkür
2.
3.
4.
5.
Venüs
Mars
Jüpiter
Satürn
PLÜTON
(1930’DA KEŞFEDİLDİ)
CHARON
(1978’DE KEŞFEDİLDİ)
URANÜS
(1781’DE KEŞFEDİLDİ)
NEPTÜN
(1846’DA KEŞFEDİLDİ)
GEZEGENLERİN YÖRÜNGELERİNDEKİ DOLANIM
PERİYOTLARI (ESKİ UYGARLIKLAR VE MODERN
KARŞILAŞTIRMASI)
Gezegen
Yörünge Dolanımı
(Belirledikleri Değer; Gün)
Yörünge Dolanımı
(Günümüz Değeri; Gün)
Merkür
115
87,969
Venüs
584
224,701
Mars
789
686,98
Jüpiter
399
4.332
Satürn
378
10.759
AY VE GÜNEŞ TUTULMALARI
EKLİPTİĞİ 30 BURCA AYIRDILAR; BAZI
TAKIMYILDIZLARI BELİRLEDİLER
Küçük Ayı
Koç Burcu
İkizler
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ
GÖKYÜZÜ

Yengeç Burcu

Beta yengeç 300 ışık yılı
uzaklıkta

Alfa yengeç (Acubas,
Seretan) 170 ıy uzaklıkta

Kendi aralarında da 130 ıy
uzaklık var
Akrep Burcu
 Delta akrep (Dubbe) 443 ıy
uzaklıkta
 Teta akrep (Sargas) 300 ıy
uzaklıkta
 Antares 550 ıy uzaklıkta
 Aralarında 100 ıy uzaklık var

Öyleyse bunları takım haline getiren bizleriz.
 Uzayda onlar aynı grupta değiller.
 Takım yıldız kavramı bize ait.

BAZI ASTRONOMİ KAVRAMLARINI
BİLİYORLAR
Ekliptik
2.
Burçlar
3.
Ekvator
4.
Ufuk
5.
Meridyen
6.
Zenit
7.
Nadir
8.
Zenit uzaklığı
9.
Göksel enlem ve boylam
10. Dönenceler ve gündönümleri
Ekliptik ve ekvator arasındaki açı (M.Ö. 200’lerde); 2324 derece
Bunları konum hesaplarında kullanıyorlar
(Konumsal Astronomi)
1.
11.
Eski Mısır’dan kalma bir
gök atlası
Giza Piramiti
Maya’lara göre
dünya
Piramitler
(Tanrı’nın Evi, Orion)
ESKİ YUNANLILAR (M.Ö. 8. YÜZYIL)
ANTİK YUNAN ASTRONOMLARI

Thales - 28 Mayıs 585 tarihinde, Güneş’in
tutulacağını önceden bildirdi.

Pythagoras – her şeyin aslı sayıdır.

Aristoteles – Yer merkezli kozmoloji

Aristarkos – Güneş merkezli evren

Batlamyus (Ptolemaios) –
evrenin matematiksel yapısı

Eratostenes – Yer’in çevresi
Yer
merkezli
Pythagorasçılara göre evren
Aristarkos’a göre evren
Batlamyus
Eratostenes’in yer ölçümü
Batlamyus’un Yeryüzü haritası
ORTAÇAĞLAR

Yer düzdür anlayışına geri dönüş (Karanlık Çağlar)

Doğu’da Astronominin gelişmesi

İslâm Dünyası’nda Gözlemevleri
Beyruni
Fergani
Ali Kuşçu
Battânî
İSLÂM DÜNYASI'NDA ASTRONOMİ
Aristoteles
Yer Merkezli
Sistem
Batlamyus
M.S. 150 yılları
İSLÂM DÜNYASI'NDA ASTRONOMİ
1. Gözlem aletleriyle gökyüzünü gözlemlemek (pratik astronomi).
 İlk gözlemevleri onlar tarafından kuruldu;
 Gözlemlerin dakikliğini arttırmak için yeni gözlem araçları ve
gözlem teknikleri geliştirdiler;
 Açıların ölçümünde kirişler yerine yeni bulunan trigonometrik
fonksiyonları kullanmaya başladılar.
2.
Gözlem
verilerini
hareketli
geometrik
düzeneklerle
anlamlandırmaya çalışmak (kuramsal astronomi).
Aristoteles + Batlamyus
İSLAM DÜNYASINDA GÖZLEMEVLERİ

HAMEDAN GÖZLEMEVİ (İBN SÎNÂ, 11. YY)

MELİKŞAH GÖZLEMEVİ (ÖMER HAYYÂM, 1074)

MERÂGÂ GÖZLEMEVİ (NASÎRÜDDİN-İ TÛSÎ, 1274)

SEMERKAND GÖZLEMEVİ (ULUĞ BEY, 1421)
GÖZLEMEVLERİNDE KULLANILAN BAZI ASTRONOMİK
ARAÇLAR
Usturlaplar
 Kadranlar
 Küreler

FERGÂNÎ (9. YÜZYıL)
Battânî (858-929)
Zîc-i Sâbî’de
trigonometrik tablolar
Beyrûnî
Vernier İlkesi’ne göre amaç
AB’ye göre daha uzun olan
BC’yi bölmektir.
34
İBN SÎNÂ (980–1037) VE HAMEDAN
GÖZLEMEVİ
İbn Sinâ’nın Kânûn’unun 1510 yılında Padua’da
yayımlanan Latince çevirisinden; Galen, İbn Sinâ
(Avicenna) ve Hippokrates.
(Zat el-Semt ve el-İrtifa) Bu aracın bir kısmı
günümüzde kullanılan Mikrometre’ye (iki gök
cismi arasındaki çok küçük açısal konumları
ölçmeye yarayan bir aygıt, 1670 yılında icat
edilmiştir) benzemektedir
MELİKŞÂH GÖZLEMEVİ VE ÖMER HAYYÂM
(1045-1123)
MERÂGÂ GÖZLEMEVİ VE NASÎRÜDDİN-İ
TÛSÎ (1201–1274)
G
C
B
A
D
Dairesel hareketi doğrusal harekete
çeviren Tûsî Çifti. C noktası,
içteki küçük dairenin, büyük
daireye göre ters yöndeki
hareketi ile, GD doğrusu
(büyük dairenin çapı) üzerinde
hareket eder.
Dairesel hareketi doğrusal
harekete çevirmek için
Kopernik’in kullandığı model
Bu Duvar Kadranı’nın en büyük
özelliği en dış kuşak
üzerindeki yayın çapraz çizgi
(transversals) taksimata sahip
olmasıdır. Bu tür taksimatı
Batı’da ilk defa on altıncı
yüzyılda Tycho Brahe
kullanmıştır.
F (Ay)
İBN EL-ŞÂTIR
1304-1376
Eğimli daire
A
r2
E
Ay
Episikl
C
r1
B
T aşıyıcı daire
Episkl
D (Yer)
Yer
R
R = 60; r1 = CA = 6; 35;
r2 = AF = 1; 25
Kopernik’in Ay kuramı
İbn el-Şâtır’ın Ay kuramı
P
Q
A
BİTRÛCÎ (ÖLÜMÜ 1204)
ekvator
37
ULUĞ BEY VE SEMERKAND GÖZLEMEVİ (1421)
Uluğ Bey Zici
FATİH DÖNEMİ ASTRONOMİSİ
(1451–1481)
Fatih Camii Külliyesi (1470)
(Süheyl Ünver’in çizimi)
TAKÎYÜDDÎN VE İSTANBUL GÖZLEMEVİ
• İstanbul Gözlemevi - (1575-1580)
• Tycho Brahe - (Uranienborg Gözlemevi,
1576)
Gök cisimlerinin enlem ve
boylamlarının
bulunmasında kullanılan
Zât el-Halâk (Halkalı
Araç):
Takîyüddîn’in kendi icadı olan ve
herhangi bir düzlemde iki yıldız
arasındaki açıyı ölçmeye
yarayan Müşebbehe bi’l-Monâtık
Takîyüddîn’in kullandığı
saat
MODERN ASTRONOMİ (16. YÜZYIL)
Kepler – Elips Yörüngeler
Kopernik – Güneş evrenin merkezindedir
Galile – Dünya yine de dönüyor
Newton
KOPERNİK
1473-1543
GALİLEO GALİLEİ
1564-1642
JOHANNES KEPLER
1571-1630
ISAAC NEWTON
1642-1727
TELESKOPLAR
Bilinen en eski teleskop resmi. Resim
Ağustos 1609’da Giambattista’nın bir
mektubunda yer almaktadır.
Galileo’nun teleskopu
Hevelius’un iki parçalı teleskobu
Newton’un aynalı teleskopu
MODERN ASTRONOMİ
1781
Uranüs
FREDERICK WILLIAM
HERSCHELL
1738-1822
Kuyruklu yıldızlar Güneş
sisteminin üyesidirler.
EDMOND HALLEY
1656-1742
Galasiler
Çift Yıldızlar
19. YÜZYILDA ASTRONOMİ
1846
Johamm Galle
Neptün
Astrofizik
20. YÜZYIL ASTRONOMİSİ
1930
Pluton
1978
Charon
BÜYÜK PATLAMA – EVRENİN OLUŞUMU





Edwin Hubble – Yıldızların büyük bir kısmı
bizden uzaklaşıyor - evren genişliyor (1924)
Büyük Patlama Kuramı – 1960’lar – Evren
patlamayla oluşmuş ve genişlemektedir.
1965 - Bob Dicke ve Jim Peebles - George
Gamow'un varsayımını sınıyorlar – (ilk evren
akkor parlaklığında, çok sıcak ve yoğun
olmalı) Dicke ve Peebles bu akkor parlaklığının hala görülebileceğini düşünüyorlardı. Bu
ışık evrenin çok uzaklarından bize yeni
erişiyor olmalıydı; şu anda biz bu ışığı
mikrodalga olarak algılamalıydık.
1965 - Arno Penzias ve Robert Wilson bu
ışımayı ses olarak bulmayı başardılar (arka
plan ışıması)
Öyleyse evrenin sınırında aşırı kırmızıya
kaymış yıldızlar olmalı (Kuasarlar; milyarlarca
ışık yılı uzaklıkta, evrenin ilk zamanlarından
kalma cisimler)
EVRENİN SONU
EVRENİN DÖRT OLASI SONU
1.
2.
3.
4.
Büyük donma (evren giderek
soğuyacak)
Büyük çöküş (evren kendi üzerine
çökecek)
Büyük değişim (enerjinin değimi)
Büyük parçalanma (karanlık
enerjinin artmasıyla evrenin
parçalanması)
YILDIZLARIN EVRİMİ – YILDIZLAR NASIL
OLUŞUR?







Yirminci yüzyılda yıldızların da doğup büyüdükleri ve
öldükleri anlaşıldı.
Yıldızlar da tıpkı diğer canlılar gibi evrim
geçirmekteydiler.
Günümüzde yapılan araştırmalar, yıldızların evriminin
kütlesine bağlı olduğunu göstermektedir.
Bir yıldızın oluşumu, büyük miktarda gazın, kütlesel
çekim kuvvetiyle kendi üzerine çökmesiyle başlar. Bu
gaz çoğunlukla hidrojendir.
Gaz kütlesi büzüşür, atomlar sıkışır, büyük hızlarla
birbirlerine çarparlar ve oluşan kütle giderek ısınmaya
başlar.
Sonunda hidrojen atomları çarpışır ve helyum atomları
oluşmaya başlar.
Reaksiyon sonucunda salınan ısı yıldıza parlaklık verir
ve bu ısı sonucunda gazın basıncı artar.
YILDIZLARIN EVRİMİ – YILDIZLARIN SONU
Güneş’in kütlesinden
küçükse kabuk
sıcaklık nedeniyle
yanar.
Beyaz Cüce
Güneş’in kütlesinden
biraz fazla ise atom
altı parçacıklar
birleşirler.
Nötron Yıldız
Güneş’in kütlesinin 3
katıysa çok küçük bir
kütleye dönüşür.
Ya da patlar.
Kara Delik
YALNIZ MIYIZ?
1972 - Pioneer 10 (Öncü 10)
"biz buradayız"
SETI
1992 – NASA
SETI Projesi (Dünya Dışı Zekaları Araştırma)
FERMI PARADOKSU
1949
1.
2.
Teknolojik uygarlıkların yaşam zinciri çok kısadır; kısa
sürede kendilerini yok edebiliyor olabilirler.
Kendi kendilerine yetebilirler ve bu nedenle kendileri
dışındaki uygarlıklarla ilişkiye girmek istemiyor
olabilirler.
3.
Onlar hep buradaydılar.
İLERI OKUMALAR










Aydın Sayılı, Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp, Atatürk
Kültür Merkezi, Ankara 1991.
Aydın Sayılı, Hayatta En Hakiki Mürşit İlimdir, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,
Ankara 2001.
Bruce Stephenson, Marvin Bolt, Anna Felicity Friedman, Gökyüzü Tarihi, Çevirenler:
Atilla Bir ve Mustafa Kaçar, Boyut Yayınları, İstanbul 2009.
Cemal Yıldırım, Bilimsel Düşünme Yöntemi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2008.
Cemal Yıldırım, Bilim Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2008.
Donald R. Hill, Gökyüzü ve Bilim Tarihi, Çevirenler: Atilla Bir ve Mustafa Kaçar, Boyut
Yayınları, İstanbul 2010.
Hüseyin Gazi Topdemir ve Yavuz Unat, Bilim Tarihi, Pegem A Yayınevi, Ankara 2008.
Sevim Tekeli, Esin Kâhya, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir, Yavuz Unat ve Ayten
Koç, Bilim Tarihine Giriş, Üçüncü Baskı, Nobel, Ankara 2001.
Yavuz Unat, Tarih Boyunca Türklerde Gökbilim, Bilimin Türk-İslam Kaynakları-1, Kaynak
Yayınları, İstanbul 2008.
Yavuz Unat, İlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Genişletilmiş İkinci Baskı, Nobel,
2013.