din kültürü ve ahlak bilgisi 7 - Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKÎ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ
DİN KÜLTÜRÜ
VE
AHLAK BİLGİSİ
7
DERS NOTU
YAZAR
Gökmen KUTLUTÜRK
ANKARA 2012
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ DERS KİTAPLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
: Gökmen KUTLUTÜRK
Grafik Tasarım
: Hatice DEMİRER
Kapak Tasarım : Güler ALTUNÖZ
İÇİNDEKİLER
ÖĞRENME ALANI: İNANÇ
1. ÜNİTE
DÜNYA HAYATI VE AHİRET
1. Hayat Amaçsız Değildir. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 11
2. Ahirete İmanın Dünya Hayatını Anlamlandırmaya Katkısı _ _ _ _ _ _ _ _ _ 12
3. Ölüm Bir Hayat Gerçeğidir. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13
4. Ahirete Uğurlama _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15
4.1. Cenaze Namazı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 16
4.2. Kur’an ve Mevlit Okumak _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17
4.3. Dua Etmek ve Hayır Yapmak _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 18
5. Kıyamet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 19
6. Yeni Bir Hayat: Ahiret _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 21
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 24
DEĞERLENDİRME SORULARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26
ÖĞRENME ALANI: İBADET
2. ÜNİTE
TÖVBE VE BAĞIŞLAMA
1. İnsan Hata Yapabilen Bir Varlıktır _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31
2. Tövbe Hatadan Dönme ve İyiye Yönelme Erdemidir _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32
3. Allah Bağışlayıcıdır, Bağışlayanı Sever _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 34
4. Bağışlama Bireysel ve Toplumsal Hoşgörünün Temelidir _ _ _ _ _ _ _ _ _ 36
5. İyilikler Kötülükleri Giderir _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 39
DEĞERLENDİRME SORULARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 41
ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED (S.A.V.)
3. ÜNİTE
HZ. MUHAMMED’İ ANLAMA
1. Hadis ve Sünnet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 47
2. Hz. Muhammed’in Davranışlarının Yerel ve Evrensel Boyutu _ _ _ _ _ _ _ 49
3. Dinin Anlaşılmasında Sünnetin Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 51
4. Başlıca Hadis Kaynakları_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55
DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 56
ÖĞRENME ALANI: VAHİY VE AKIL
4. ÜNİTE
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE TASAVVUFÎ YORUMLAR
1. Tasavvufİ Düşüncenin Oluşumu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 61
2. Tasavvufİ Düşüncede Allah-Varlık İlişkisi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 63
3. Tasavvufİ Düşüncenin Ahlaki Boyutu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 64
4. Kültürümüzde Etkin Olan Tasavvufİ Yorumlar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 66
4.1.Yesevîlik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 66
4.2. Kâdirilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67
4.3. Nakşibendilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 68
4.4. Mevlevîlik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 69
4.5. Alevilik-Bektaşilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 71
4.5. 1. Cem ve Cemevi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 74
4.5. 2. Cemin Yapılışı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 75
4.5. 3. Semah _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 76
4.5. 4. Musahiplik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 76
4.5. 5. Dua ve Gülbenkler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 77
4.5. 6. Muharrem Ayı ve Aşure _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78
5. Nusayrilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78
6. Birlikte Yaşama ve Hoşgörü Kültürü _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 79
Okuma Metni: Dört Kapı Kırk Makam _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 82
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 84
DEĞERLENDİRME SORULARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 86
DEĞERLENDİRME SORULARI CEVAP ANAHTARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 89
SÖZLÜK_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 90
KAYNAKÇA_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 97
1. ÜNİTE
DÜNYA HAYATI VE AHİRET
ÖĞRENME ALANI: İNANÇ
“Sizi boş ve anlamsız yere yarattığımızı ve bize dönmek zorunda olmadığınızı mı sanıyorsunuz?” (Mü’minûn suresi, 115. ayet.)
Yukarıdaki ayetin vermek istediği mesaj ne olabilir?
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Dünya hayatının bir amacı olduğunu fark edeceksiniz.
2. Hayatı anlamlandırmada ahiret inancının önemli bir katkı sağladığının farkına varacaksınız.
3. Yapılan iyilik ve kötülüklerin karşılığı olduğunu kavrayacak, sorumluluk bilinciyle hareket edeceksiniz.
4. Ölümün kaçınılmaz olduğunu fark ederek hayatta kalıcı eserler bırakmanın
önemini kavrayacaksınız.
5. Dünyadan ayrılan kişiler için yapılan dinî uygulamaları örnekleriyle açıklayabileceksiniz.
6. Cenaze namazına katılmanın ve taziyede bulunmanın dinî ve insani bir görev olduğunun bilincine varacaksınız.
7. Kıyamet ve ahiretle ilgili kavramların anlamlarını açıklayabileceksiniz.
8. Ahiretin varlığını Kur’an-ı Kerim’den ayetlerle ve evrenden örneklerle açıklayabileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Dua etme
Cenaze
namazı
Ölüm
Dünya
hayatı ve
ahiret
Kur’an okuma
10
Kıyamet
Hayır yapma
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
GİRİŞ
Bu ünitede evrenin ve insanın boş yere yaratılmadığı, hayatın bir amacı olduğu üzerinde durulacak, dünya hayatının ahiret için bir hazırlanma yeri olduğu
vurgulanacaktır. Kıyametle başlayan ahiret hayatının safhaları hakkında bilgiler verilecektir. Ölen bir insanın ardından cenaze namazı kılma, Kur’an okuma, dua etme,
hayır yapma gibi dinî ve insani görevlerimizin olduğu ve bunların nasıl yapılması
gerektiği anlatılacaktır.
1. Hayat Amaçsız Değildir
!
?
“Dünya ahiretin tarlasıdır.” hadisinden neler anlıyorsunuz?
Evrendeki her şeyin bir amacı var mıdır?
Evrende hiçbir şey amaçsız, boş ve anlamsız değildir. Allah’ın yoktan var etmiş
olduğu insanın da yaratılışının belirli bir amacı vardır. Bu amaç, insanın Allah’a kulluk
etmesidir. Yani onu tanıması ve tanıtması insanın yaratılış amacıdır. Her insan dünyada kendisine belirlenmiş olan süre kadar kalacak ve bu süre bitip öldükten sonra da
yeniden diriltilecektir. Sonra ahirette, dünyada yaptıklarından hesaba çekilecektir.
İnsan aklı ve iradesiyle, sorumlu bir varlık olarak yaratılmıştır. İnsanın, Allah’a,
topluma ve kendisine karşı görev ve sorumlulukları vardır. İnsanın Allah katındaki
değeri, taşıdığı sorumluluğun gereklerine uygun davranması, güzel iş ve davranışlar
sergilemesine bağlıdır.
?
Kur’an’a göre hayatın amacı nedir?
Kur’an’da “O, yerde ne varsa hepsini sizin için yarattı. Sonra (kendine has bir
şekilde) semaya yöneldi, onu yedi kat olarak yaratıp düzenledi (tanzim etti). O, her
şeyi hakkıyla bilendir.” (Bakara suresi, 29. ayet.) buyrulmaktadır. Her şey insana ve
onun amaçlarına hizmet için yaratılmıştır. Yine Kur’an’da yer alan; “Sizi boş ve anlamsız yere yarattığımızı ve bize dönmek zorunda olmadığınızı mı sanıyorsunuz?”
(Mü’minûn suresi, 115. ayet.) ayeti hayatın amaçsız ve boş olmadığını vurgulamaktadır. Dünya hayatı geçicidir ve insanlar, imtihan için yaratılmıştır. Bu konu ile ilgili
Allah şöyle buyurmaktadır: ”O, hanginizin daha güzel iş yapacağını denemek için
ölümü ve hayatı yarattı. O, üstündür, bağışlayandır.” (Mülk suresi, 2. ayet.) Diğer ta-
11
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
raftan Peygamberimizin dünyayı ahiretin tarlası olarak ifade etmiştir.
Allah’ın en şerefli varlığı olan insanoğlu, amaçsız bir şekilde yeryüzüne gönderilmemiştir. İnsan, Yüce Yaratıcıya ve çevresine karşı yaratılış amaçlarına uygun
davranışlar sergilemelidir. Dünya hayatının amaçsız olmadığını bilip hayatını güzel
ahlak ilkeleri doğrultusunda yaşamaya çalışmalıdır.
Kâinattaki her şeyin bir amacı ve görevi olduğuna göre bütün her şeyin kendisinin hizmetine sunulduğu insanın dünyadaki amacı ne olabilir? Aşağıya
yazınız.
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
2. Ahirete İmanın Dünya Hayatını
Anlamlandırmaya Katkısı
!
Ahirete inanmak insan davranışlarını nasıl etkiler?
Ahirete iman, insanın sorumluluk duygusunu geliştirir. Onun kötülüklerden
sakınmasını ve iyi şeyleri davranış hâline getirmesini sağlar. Din, insanın dünya ve
ahiret mutluluğu için gönderilmiştir. Din, fert ve toplum hayatını her yönüyle kuşatmış; iman, ibadet, ahlak ve davranışlarla ilgili prensipler ortaya koymuştur. Dinin,
iman konusunda en fazla üzerinde durduğu esaslardan biri, ahirete imandır. Ahirete
iman, dünyada yapılan her davranışın karşılığının görüleceğine ve öldükten sonra
tekrar diriliş yurdu olan ahirette bunlardan hesaba çekileceğine inanmaktır.
?
Ölüm bir yok oluş mudur?
İslam dinine göre yaşam, dünya hayatı ile sınırlı değildir. Dolayısıyla ölüm, bir
yok oluş değil, yeni ve ebedî bir hayatın başlangıcıdır. Ahiret inancı olan insanın,
hayatı, düzen ve disiplin içinde olur. Sorumluluk duygusu en üst düzeyde gelişir. Bunun sonucunda bencillik, aşırı hırs ve dünyaya aşırı bağlılık gibi dinin doğru bulmadığı davranışlar, yerini huzur ve güven duygusunun hâkim olduğu bir hayata bırakır.
12
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Ahiret hayatı, kişilerin dünya hayatını anlamlandırmalarına katkı sağlar. Dünyada söylenen her sözün ve yapılan her türlü davranışın ahirette sorgulanacağı
gerçeği, bireyleri güzel ahlaka yöneltir. Allah tarafından insana verilen aklın görevlerinden biri, nefis muhasebesi yapmak ve ölümden sonrası için hazırlanmaktır. Ahiret gününde hesaba çekilme inancı, kişiyi bencillik ve aşırılıklardan alıkoyar. Kişinin
başkalarına karşı daha saygın olmasını sağlar. Yaptığı her davranışın ve söylediği her
sözün hesabını yapar. Doğru ve dürüst olmaya çalışır. Haksızlıktan ve haram yemekten sakınır.
İslam dininin hedefi, insanların dünya ve ahiret saadetini temin etmektir. Yaptıklarının karşılığını göreceğini bilen insan, Allah’tan hakkıyla korkar. Kimseye kötülük
etmez. Herkese iyilik eder. Adalete riayet eder. Kendisi için istediği şeyleri başkası için
de ister. Nefsi için kötü gördüğü şeyleri başkası için de kötü görür. Allah’a tevekkül ve
itimat eder. Büyüklerine saygılı, küçüklerine karşı merhametli olur. Bu güzel davranışlar, ahirete imanın dünya hayatını anlamlandırmaya katkısının bir sonucudur.
Aşağıdaki cümleyi uygun şekilde tamamlayınız?
Ahirete iman, insanın; sorumluluk duygusunun gelişmesini,
………………………………………………………………………
………………………………………………………………………
………………………………………………………………… sağlar.
3. Ölüm Bir Hayat Gerçeğidir
!
“Her günün hâli, dünkü günün hâline benzemez. Haller ömür, zaman ırmak gibi
akıp gider. Onu bağlayacak, akışını durduracak hiçbir şey yoktur.”
Hz. Mevlana
Her canlı doğar, büyür ve belli bir zaman sonra ölür. Ölüm hayatın bir gerçeğidir. Kur’an’da geçen; “Her canlı ölümü tadacaktır…” (Âl-i İmran suresi, 185. ayet.)
ayeti bu gerçeği anlatmaktadır.
Doğum gibi ölüm de hayatın ayrılmaz bir parçasıdır. İslam inancına göre, ölüm
bir yok oluş değildir. Geçici dünya hayatından, sonsuz ahiret hayatına geçiştir. Ölüm,
Allah’a inananlar için yaptıkları iyi ve güzel davranışların karşılığı olarak ödüllendirilecekleri ahiret hayatına geçiş kapısıdır. İnanmayanlar için ise ölüm, her şeyin yokluğa gittiği bir korku ve ümitsizlik hâlidir.
13
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
İnsan ne kadar yaşayacağını, ne zaman, nerede ve nasıl öleceğini bilemez. Allah’ın her insana verdiği bir ömür vardır ve bu süre bitince insan ömrü
son bulacaktır. İnsan ömrünün sonlandığı ana ecel denir. Bu konuda Allah şöyle
buyurmaktadır:”Allah, eceli geldiğinde hiç kimseyi ertelemez. Allah, yaptıklarınızdan haberdardır.” (Münafikûn suresi, 11. ayet.) Kişi, ömrü sonlanmadan ömür sermayesi bitmeden hem kendisine hem de başkalarına faydayı işler yapmalıdır.
Biliyor musunuz?
E
Mevlâna, öldüğü günü, çok sevdiği Yüce Allah’a kavuşma günü olarak görmüş ve bu günün şeb-i arûs olarak kabul edilmesini istemiştir. Şeb-i arû; aşığın
maşukuna kavuştuğu gece, vuslat gecesi, sevgiliye kavuşma anlamına gelir.
İnsana düşen görev, sağlığını koruyup, hayatını tehlikeye düşürecek tedbirsiz
durumlardan kaçınmak, sınırlı olan dünyadaki zamanı boşa geçirmemektir. Hiç ölmeyecekmiş gibi dünya için, yarın ölecekmiş gibi ahiret için çalışmalı ve gayret göstermelidir. Ölüm kaçınılmaz bir son ise, birey yaşamını anlamlandırmak için gayret
etmelidir.
İnsanlar tarafından genellikle doğum sevinçle karşılanırken ölümden korkulur. Ölümden kaçış olmadığına göre ölümün, hayatımıza anlam kazandırmasını sağlamalıyız. Bunun için ölüm gelmeden önce ahirette bize sevap kazandıracak faydalı
işler yapmalı, topluma, insanlığa yararlı eserler bırakmalıyız.
O demde ki, perdeler kalkar perdeler iner
Azrail’e “hoş geldin” diyebilmekte hüner
Kapı kapı bu yolun son kapısı ölümse;
Her kapıda ağlayıp, o kapıda gülümse.
Necip Fazıl KISAKÜREK
14
Resim. 01.01: Necip Fazıl Kısakürek.
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
4. Ahirete Uğurlama
Neylersin ölüm herkesin başında…
Uyudun uyanamadın olacak,
Kim bilir nerede, nasıl, kaç yaşında?
Bir namazlık saltanatın olacak
Taht misali o musalla taşında!
Cahit Sıtkı Tarancı (Otuz beş yaş, s. 189.)
Ölen bir insana karşı bazı görevlerimiz vardır. Bunlar hem insani hem de dinî
görevlerdir. Bu görevlerin başında, ölünün yıkanması, kefenlenmesi, cenaze namazının kılınması, cenazenin defni, Kur’an okuma, dua etme ve hayır yapma gelmektedir.
Resim. 01.02: Ölümle insanın ahiret hayatı başlamış olur.
15
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
4.1. Cenaze Namazı
Ölen kimse için cenaze namazı kılmak, dinî sorumluluklarımızın başında gelir.
Cenaze namazı, Müslümanların abdestli olarak ve kıble tarafına yönelerek kıldıkları
cenaze için bir dua olan bir namazdır. Cenaze namazı farz-ı kifâye’dir. Yani bir toplumda bir kısım Müslümanların bu namazı kılmalarıyla, diğerlerinin üzerinden yükümlülük kalkar.
Cenaze namazına niyet edilerek başlanır. Bu niyette, ölünün erkek veya kadın,
olduğu belirtilir. İmam; “Allah rızası için hazır olan cenaze namazını kılmaya ve cenaze için dua etmeye” diyerek niyet eder ve namaza başlar. Cenaze namazının şartları
tekbirler ve kıyâm (ayakta durmak)’dır. Bu namazda diğer namazlarda olan, rukû ve
secdeler bulunmaz. Cenazenin yıkanmış olması, konulduğu yerin temiz olması ve
cemaatin önünde bulunması gerekir.
Ölüm haberini hısım ve akrabaya, eşe dosta bildirmek gerekir. Bu duyuru, müezzinlerin “salâ” okuyuşları ile yapılmaktadır. Cenazeyi gereksiz yere bekletmek hoş karşılanmamıştır. Nitekim Hz. Muhammed bir hadisinde şöyle buyurmuştur:”Cenaze defninde acele ediniz. Eğer bu ölü iyi bir kişi ise, bu bir iyiliktir. Onu (bir an evvel kabirdeki)
hayır ve sevabına ulaştırmış olursunuz…”(Buhari, Cenâiz, 52.)
Ölüleri hayırla anmak, onların arkasından yaptığı iyi işlerle yâd etmek sünnettir. Bir Müslümanın cenazesinde bulunmak herkese farz değilse de mümkün mertebe çok sayıda cemaatin bulunması ölü için rahmet ve bağışlanma vesilesidir. Ayrıca
cenazeye katılan Müslümana da büyük bir sevap vardır. Cenaze namazına katılmak
ve taziyede bulunmak dinî ve insani bir görevdir. Ölünün evinde yemek vermek, ölü
sahibine başsağlığı dilemek, kabirleri zaman zaman ziyaret etmek sünnettir.
E
Bilgi kutusu
Cenaze namazı nasıl kılınır?
• Cenaze önde olacak şekilde kıbleye yönelerek saf bağlanır ve niyet edilir.
• İmam ve cemaat tekbir alarak ellerini bağlarlar.
• Tekbirden sonra imam ve cemaat içlerinden “ve celle senâüke” cümlesiyle birlikte “Sübhaneke” duasını okurlar.
• Ardından imam ellerini kaldırmadan tekbir alır.
• Cemaat da içinden tekbir alır ve içlerinden “Allahümme salli” ve “Allahümme
barik” dualarını okur.
• Tekrar aynı şekilde tekbir alırlar ve bilenler cenaze duasını, bilmeyenler kunut
dualarını veya dua niyetiyle “Fatiha” suresini okur. Son olarak aynı şekilde tekbir
alınır ve arkasından sağa ve sola selam verilerek namaz bitirilir.
16
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
4.2. Kur’an ve Mevlit Okumak
Kur’an, insanlara öğüt ve şifa ve rahmet olarak gönderilmiş ilahî bir kitaptır.
Kur’an, her zaman okunmalı ve anlamaya gayret gösterilmelidir. Ölen kimsenin arkasından yapılabilecek en güzel şeylerden biri de Kur’an okumaktır. Ölen bir kimsenin ardından onu hayırla anmak dinî ve insani görevlerimizdendir.
Kabrin başında ölen kişilerin ardından Yasin, Mülk, Nebe, İhlâs, Felak ve Nâs
sureleri okunabilir. Bunların sevabı ölünün ruhuna bağışlanarak Allah’tan affı dilenir.
Cenaze defnedildikten sonraki günlerde vefat eden kişinin evinde Kur’an’dan bazı
bölümler okunur ve dua edilir. Bu uygulamalar, cenaze yakınlarının üzüntülerinin
paylaşılmasını, ölümün hatırlanmasını, ondan ibret alınmasını, komşuluk ve akrabalık bağlarının güçlenmesini sağlar.
Her mümin yaptığı ibadetlerin, okuduğu Kur’an’ın sevaplarını, başta Peygamberimiz olmak üzere, ana-babasına ve bütün müminlere hediye etmelidir.
Kur’an’ı, hayatımızın her alanında rehber olarak almalı, onun, ölüler için rahmet vesilesi olduğu kadar, hayatta olanlar için de rehber niteliğinde olduğunu unutmamalıyız.
Ölen kişinin ardından Kur’an okumanın yanı sıra Mevlit okumak da toplumumuzda gelenekselleşen bir uygulamadır. Mevlit, Süleyman Çelebi tarafından yazılmıştır. Asıl adı “Vesiletü’n-necat”tır. Mevlitte, Hz. Muhammed’i öven, yücelten ve
onun güzel ahlakını anlatılmaktadır. Mevlit okuma geleneği, Müslümanlar arasında
yaygınlaşan ve uygulanan önemli bir gelenektir. Toplumda Hz. Muhammed’e duyulan sevgi nedeniyle, onun örnek ahlakını beyitlerle anlatan mevlit, mevlithanlar
tarafından okunmaktadır.
Kültürümüzde Mevlit, evlenme töreninde, hacıların dönüşünde, sünnet merasiminde, asker uğurlamada da okunmaktadır. Ancak mevlit okumak dinî bir zorunluluk olmayıp toplumumuzda yerleşmiş güzel bir âdettir.
E
Unutmayalım
Ölünün ardından okunacak Kur’an-ı Kerim ve yapılacak dua için belirli yer ve zaman
sınırlaması yoktur. Uygun zamanlarda, merasim düzenleyerek insanları önceden haberdar
edip Kur’an tilavet etmek, ilahiler söylemek, mevlit okumak ve dinî sohbet yapmak; ölümü
hatırlatması ve bireyin kendini ahirete hazırlaması açısından faydalıdır.
17
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
4.3. Dua Etmek ve Hayır Yapmak
Ölen bir kimse için yapılabilecek
en büyük iyiliklerden birisi onun için
dua etmek ve hayır yapmaktır. Peygamberimiz ölen bir mümin için yaptığı duada; “İlahî, sen bunun Rabb’isin.
Onu yaratan ve Müslüman edensin.
Sen onun ruhunu aldın. Onun gizli ve
açık hâllerini daha iyi bilirsin… Sen
onu bağışla.” (Riyazussalihîn ve Tercemesi, C 2, s. 294.) diyerek bize bu konuda yol göstermiştir. Başka bir hadislerinde Peygamberimiz kendisine;
“Ey Allah’ın Resulü, anne ve babamın
vefatlarından sonra da onlara iyilik
yapma imkânı var mı, ne ile onlara iyilik yapabilirim?” diye sorulan bir soruya; “Evet vardır. Onlara dua, onlar için
Allah’tan istiğfar (günahlarının affedilmesini) talep etmek, onlardan sonra
vasiyetlerini yerine getirmek, anne ve
babasının akrabalarına karşıda sıla-i
Resim. 01.03: Ölen kimselerin ardından dua etmek rahmi (akraba ziyaretini) ifa etmek,
ona karşı yapacağımız görevlerden birisidir.
anne ve babasının dostlarına ikramda
bulunmak.” (Ebu Davud, Sünen, Edeb,
12.) şeklinde cevap vermiştir.
Dua etmenin belirli bir yeri ve zamanı yoktur. Kişi dua ederken hiçbir aracıya gerek olmadan doğrudan Allah’a yönelebilir. Allah, her an kullarının isteklerini
duyar. Bizler ölülerimizin ardından Kur’an okumalı, onların bağışlanmaları için dua
etmeliyiz. Onlar için Allah’tan af ve mağfiret dilemeliyiz.
Dinimizde ölen bir kimsenin ardından onun için Allah’tan bağışlanma dilenmesi, hayırla anılması ve iyiliklerinden bahsedilmesi tavsiye edilmiştir. Ölen bir kimsenin ardından onun için hayır yapmak, sadaka vermek dinimizin tavsiye ettiği uygulamalardandır. Peygamberimiz kendisine; “Ey Allah’ın Resulü! Annem vefat etti.
Ben onun için ihtiyaç sahiplerine yardımda bulunsam ona faydası olur mu?” şeklinde sorulan bir soruya; “Evet” cevabını vermiş, bunun üzerine soru soran kişi; “Benim
bir meyveliğim var onu, annem için fakirlere dağıtıyorum.” demiştir. (Buhari, Vesaya,
15.)
18
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
E
Bilgi kutusu
“İnsan ölünce üç şey hariç dünyadaki ameliyle ilişkisi kesilir. Ancak bu üç şey dolayısıyla sürekli hayır yazılır. Bu üç şey; Sadaka-i cariye (okul, hastane, cami vb. bırakmak), kendisinden istifade edilen bir ilim (bırakmak) ve kendine dua edecek salih bir
evlat geride bırakmaktır.” (Müslim, Vasiyyet, 3.)
Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere ölen bir kimsenin arkasından, imkânlar
doğrultusunda hayır-hasenatta bulunulması dinimizin tavsiye ettiği uygulamalardandır. Ölünün ardından gerek yemek yapıp fakirlere dağıtmak, gerekse ölü adına
çeşitli yardımlarda bulunmak güzel davranışlardandır.
Aşağıdaki tabloyu uygun şekilde doldurunuz.
Ölen bir kimsenin
arkasından yapılması
gereken başlıca görevler
Dua
etmek
5. Kıyamet
!
“Her canlı ölümü tadacaktır. Kıyamet günü yaptıklarınızın karşılığı size eksiksiz
verilecektir…” (Âl-i İmran suresi, 185. ayet.)
Sözlükte, “dikilmek, ayağa kalkmak” anlamına gelen kıyamet, dinî bir kavram
olarak; içinde yaşadığımız dünyanın ve onun bünyesinde yer aldığı kâinatın parçalanıp yok olması, daha sonra insanların hesap vermek üzere toplanması demektir. Kıyamet, canlı ve cansız bütün varlıkları kapsayan bir yok oluş ve sonrasında yeniden
dirilme gibi iki aşamadan oluşur. Yani bütün canlıların helak oldukları güne Kıyamet
dendiği gibi, bütün ölülerin tekrar diriltildikleri güne de Kıyamet denir.
19
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Kıyametin kopuşu, İsrafil adlı meleğin sûr borusuna üflemesiyle başlayacaktır.
İsrafil sûra iki kez üfleyecek, birincisinde dünya yaşamı son bulacak ve tüm canlılar
ölecektir. İkinci bir üfürüşte ise, bütün insanlar dirilecek, mahşer denilen büyük bir
meydanda toplanacaklardır. Kur’an’daki;”Sûra üflenince, Allah’ın dilediği bir yana,
göklerde olanlar, yerde olanlar hepsi düşüp ölür.” (Zümer suresi, 68. ayet.) ayeti kıyametin nasıl kopacağı hakkında bilgi vermektedir.
E Biliyor musunuz?
Kur’an-ı Kerim’de kıyamete; Yevmü’l-Kıyâme (Kalkış, Diriliş Günü), Yevmü’lÂhir (Son Gün), el-Âhire (Gelecek Hayat), Yevmü’d-Din (Ceza Günü), Yevmü’lHesap (Hesap Günü), Yevmü’l-Cem (Toplanma Günü), Yevmü’l-Ba’s (Diriliş Günü),
Yevmü’t- Teğabün (Kusurların Ortaya Çıktığı Gün), el-Karia (Şaşırtan Felâket), elHakka (Büyük Hakikat) ve el-Vakıa (Büyük Olay) gibi isimler verilmektedir.
?
Kur’an-ı Kerim’de Kıyamet Olayı nasıl anlatılmaktadır?
Kur’an, kıyamet hakkında insanları uyarmakta ve o günün çok dehşetli bir
gün olacağını haber vermektedir. Kıyamet günü, dünyadaki dağ, ova ve nehirlerin
birbirine katılıp harman edileceğini haber veren Yüce Allah, tabiattaki değişimin şu
şekilde olacağını haber vermektedir: “Güneş katlanıp dürüldüğünde, yıldızlar döküldüğünde, dağlar yürütüldüğünde, gebe develer salıverildiğinde, vahşî hayvanlar
toplanıp bir araya getirildiğinde, denizler kaynatıldığında, ruhlar birleştirildiğinde,
diri diri toprağa gömülen kıza, sorulduğunda, “Hangi günah sebebiyle öldürüldü?
diye. Defterler açıldığında, gökyüzü sıyrılıp alındığında, cehennem tutuşturulduğunda ve cennet yaklaştırıldığında.” (Tekvir suresi, 1- 13. ayetler.). Bir başka ayette
de; “Gökyüzü yarıldığı zaman, yıldızlar döküldüğü zaman, denizler birbirine katıldığı
zaman, kabirlerin içindekiler dışarı çıkarıldığı zaman.” (İnfitâr suresi, 1 – 5. ayetler.)
şeklinde kıyamet olayı anlatılmaktadır.
?
Kıyamet Ne Zaman Kopacaktır?
20
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
“Kıyamet vaktinin depremi müthiş bir şeydir! Onu gördüğünüz
gün, her emzikli kadın emzirdiği çocuğu unutur, her gebe kadın çocuğunu düşürür. İnsanları da sarhoş bir halde görürsün. Oysa onlar
sarhoş değillerdir...” (Hac suresi, 1 – 2. ayetler.)
“O gün gökyüzü, erimiş maden gibi olur. Dağlar da atılmış
yüne döner. Dost, dostu sormaz.” (Meâric suresi, 8 – 10. ayetler.)
Kur’an, kıyamet olayının kesinliğini, yakınlığını bildirdiği, hatta oluş biçimine
ilişkin tasvirler verdiği hâlde zamanı konusunda bir açıklama yapmaz. Kıyametin ne
zaman kopacağını Allah’tan başka hiç kimse bilmemektedir. Bu konuda Kur’an; “Kıyamet saatinin bilgisi şüphesiz Allah katındadır.” (Lokman suresi, 34. ayet.) buyurmakta ve kıyametin ne zaman kopacağının hiç kimse tarafından bilinemeyeceğini
belirtmektedir.
Kur’an’da anlatılan kıyametle ilgili ayetlerle Yüce Allah, insanların yeniden dirilme olayını kavramasını ve buna hazırlıklı olmasını amaçlamaktadır.
6. Yeni Bir Hayat: Ahiret
!
Yaptıklarının karşılığını göreceğine inanan bir kimse hayatını nasıl şekillendirir?
Her canlı doğar, büyür ve ölür. Bitkiler, hayvanlar ve insanlar için ölüm kaçınılmaz bir sondur. Yüce Allah bu gerçeği Kur’an’da, “Her canlı ölümü tadacaktır.” (Âli İmran suresi 185. ayet.) şeklinde belirtmektedir. Her insanda yaratılışından gelen
sonsuz yaşama isteği vardır. İnsan; ölmemek, dünyadan ayrılmamak, hep yaşamak
ister. İnsanların ölümsüzlük isteğini dinimiz, öldükten sonra dirilmenin olduğu ve
21
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
ebedî olarak yaşayacağı ahiret hayatının varlığını haber vererek karşılar.
?
Sözlükte sonra olan, son gün anlamına gelen ahiret, dinî bir terim olarak; kıyametin kopması ile başlayacak olan ve ebedî olarak devam edecek olan hayattır. Yani
kısaca dünyanın sona ermesi ile başlayacak olan sonsuz hayata ahiret denir. Ahirete
inanmak İslam dininin iman esaslarındandır.
Ahiret hayatının aşamaları nelerdir?
Ölen her insan ahiret gününde diriltilecektir. Akıllı ve irade sahibi bir varlık olması nedeniyle de dünyadaki sözlerinden ve yaptığı davranışlarından sorumlu tutulacaktır. Daha sonra bunu mahşer, hesap, mizan, cennet ve cehennem gibi aşamalar
izleyecektir. Kıyametle ilgili bazı kavramları şöyle açıklayabiliriz;
Haşir: Toplanma, bir araya gelme. Yeniden dirilme. Kıyamet gününde ölülerin
diriltilip mahşere çıkartılmasıdır.
Mahşer: Yeniden diriliş ile birlikte insanların hesap vermek üzere toplanacakları yere denir.
Mizan: Sevap ve günahların tartıldığı özel adalet terazisine denir. Sevabı çok
olanlar cennete, günahı çok olanlar ise cehenneme gidecektir.
Hesap: Kişinin dünyada yaptığı davranışlarından sorgulanmasıdır. Hesap sırasında “Kim zerre kadar hayır yapmışsa onu görür. Kim de zerre kadar şer işlemişse
onu görür.”(Zilzal suresi, 7–8. ayetler.)
Cennet: Allah’a inanıp emir ve yasaklarına titizlikle uyanların gireceği ve içinde sonsuza kadar yaşayacağı ödül yeridir. Cennet çeşitli nimetlerle donatılmış olup,
dünyada amelleri iyi olanların kazanacağı ebedî ahiret yurdudur.
Cehennem: İnanmayan veya inandığı hâlde günahı çok olanların (Allah affetmediği takdirde) gireceği ceza yeridir. İnanmayanlar sonsuza kadar cehennemde
kalacak, inandığı hâlde günahı sevabından çok olanlar, cehennemde günahı kadar
ceza gördükten sonra cennete gireceklerdir.
Aşağıdaki cümleyi uygun şekilde tamamlayınız?
Ölen her insan ahiret gününde yeniden dirilecektir. Bu yeniden dirilişi; mahşer,……………………………………………………………………………
……………………………… ……… gibi ahiret aşamaları izleyecektir.
22
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
E
Unutmayalım
Peygamberimiz şöyle buyurmuştur:
“Kişi kıyamet gününde şu dört şeyden hesaba çekilmedikçe yerinden ayrılamaz,
• Ömrünü nerede geçirdiğinden,
• Vücudunu nerede yıprattığından,
• Malını nereden kazanıp nereye harcadığından,
•Bildiği ile amel edip etmediğinden.” (Tirmizi, Kıyame, 1.)
?
Ahiretin varlığına evrenden ve Kur’an-ı Kerim’den örnekler neler olabilir?
Akıl sahibi insan, çevresindeki oluşumları inceleyerek ahiret hayatının var olduğunu gözlemleyebilir. Kış mevsiminde, ağaç ve bitkilerin kupkuru olmalarına rağmen ilkbaharda tekrar yeşillenmeleri (dirilmeleri) ahiret hayatının varlığına önemli
bir delil oluşturmaktadır. Yüce Allah, öldükten sonra tekrar dirilmeyi, kuru toprağın,
yağmurla birlikte tekrar canlanıp ürün vermesine benzetmiştir. Kaf suresi 9 – 11.
ayetlerde bu durum şöyle açıklanmaktadır: ”Gökten bereketli bir su indirip, onunla
kullar için rızık olarak bahçeler ve biçilecek ekinler, birbirine girmiş kat kat tomurcukları olan hurma ağaçları bitirdik. Böylece onunla ölü bir beldeye yaşam verdik.
İşte dirilip kabirlerden çıkış da böyledir.” Başka bir ayette ise; “Ölümünden sonra yeryüzünü diriltir. Siz de mezarlarınızdan işte böyle çıkarılacaksınız!” (Rum suresi 19.
ayet.) buyrularak ahiretin varlığı vurgulanmıştır.
Mekkeli müşrikler, Peygamber Efendimize yeniden dirilme konusunda “Çürümüş kemikleri kim diriltecek?” şeklinde bir soru yöneltmişlerdir. Bunun üzerine Yüce
Allah, Kur’an’da;”İnsan kendi yaratılışını unutarak bize de bir örnek getirdi. Dedi ki,
‘Çürümüş kemikleri kim diriltecek? De ki, Onları ilk defa kim yaratmış ise o diriltecektir. O her türlü yaratmayı bilendir.” (Yâsin suresi, 78 – 81. ayetler.) buyurarak cevap
vermiştir.
Ahirete iman eden ve Allah’ın huzurunda yaptığı her şeyden hesap vereceği
bilinciyle yaşayan insan haktan, adaletten, doğruluktan ayrılmaz; başkalarının hakkına girmez, canına, malına zarar vermez, Allah’ın emir ve yasaklarına uymaya çalışır.
23
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
NELER ÖĞRENDİK?
Dünya hayatının bir amacı olduğunu fark ettik.
Evrende hiçbir şey amaçsız ve anlamsız değildir. Evrende en mükemmel olarak
yaratılan insan da boş yere yaratılmamıştır. Allah’ın yoktan var etmiş olduğu insanın
da yaratılışının belirli bir amacı vardır. Bu amaç, insanın Allah’a kulluk etmesidir.
Hayatı anlamlandırmada ahiret inancının önemli bir katkı sağladığının
farkına vardık. Yapılan iyilik ve kötülüklerin karşılığı olduğunu kavradık, sorumluluk
bilinciyle hareket etmenin önemini öğrendik.
İslam dinine göre yaşam, dünya hayatı ile sınırlı değildir. Dolayısıyla ölüm, bir
yok oluş değil, yeni ve ebedî bir hayatın başlangıcıdır. Ahiret inancı olan insanın hayatı, düzen ve disiplin içinde olur. Sorumluluk duygusu en üst düzeyde gelişir. İslam
dininin hedefi, insanların dünya ve ahiret saadetini temin etmektir. Yaptıklarının
karşılığını göreceğini bilen insan, Allah’tan hakkıyla korkar. Kimseye kötülük etmez.
Herkese iyilik eder. Adalete riayet eder. Kendisi için istediği şeyleri başkası için de
ister. Nefsi için kötü gördüğü şeyleri başkası için de kötü görür. Allah’a tevekkül ve
itimat eder. Büyüklerine saygılı, küçüklerine karşı merhametli olur. Bu güzel davranışlar, ahirete imanın dünya hayatını anlamlandırmaya katkısının bir sonucudur.
Ölümün kaçınılmaz olduğunu fark ederek hayatta kalıcı eserler bırakmanın
önemini kavradık.
İslam inancına göre, ölüm bir yok oluş değildir. Geçici dünya hayatından, sonsuz ahiret hayatına geçiştir. Ölüm, Allah’a inananlar için yaptıkları iyi ve güzel davranışların karşılığı olarak ödüllendirilecekleri ahiret hayatına geçiş kapısıdır. Ölümden
kaçış olmadığına göre ölümün, hayatımıza anlam kazandırmasını sağlamalıyız. Bunun için ölüm gelmeden önce ahirette bize sevap kazandıracak faydalı işler yapmalı;
topluma, insanlığa yararlı eserler bırakmalıyız.
Dünyadan ayrılan kişiler için yapılan dinî uygulamaları örnekleriyle açıkladık.
Ölen bir insanın ardından cenaze namazı kılma, Kur’an ve Mevlit okuma, dua
etme, hayır yapma gibi dinî ve insani sorumluluklarımız vardır. Mevlit okuma, dinî
bir zorunluluk değil, toplumumuzda yerleşmiş güzel bir uygulamadır.
24
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Kıyamet ve ahiretle ilgili kavramların anlamlarını açıkladık.
İçinde yaşadığımız dünyanın ve onun bünyesinde yer aldığı kâinatın parçalanıp yok olması, daha sonra insanların hesap vermek üzere toplanmasına kıyamet
denir. Kıyametin kopması ile başlayacak olan ve ebedî olarak devam edecek olan
hayata ahiret denir. Ahirete inanmak İslam dininin iman esaslarındandır. Yeniden
dirilişle birlikte gelişecek haşr, hesap, mizan, cennet ve cehennem gibi olaylar hep
kıyamet gününde olacaktır. Bu nedenle ahiret inancı, kıyamete ve onunla birlikte
gelecek olaylara inanma ve kabul etmeyi içerir.
Ahiretin varlığını Kur’an-ı Kerim’den ayetlerle ve evrenden örneklerle açıkladık.
Akıl sahibi insan, çevresindeki oluşumları inceleyerek ahiret hayatının var olduğunu gözlemleyebilir. Mevsimlerin oluşumunda, bitkilerin yaratılışında olduğu
gibi evrendeki birçok olayda ahiretin varlığına deliller vardır. Kur’an’da da ahiretin
varlığı ile ilgili örnekler vardır.
Ahirete iman eden ve Allah’ın huzurunda, yaptığı her şeyden hesap vereceği
bilinciyle yaşayan insan; haktan, adaletten, doğruluktan ayrılmaz. Başkalarının hakkına girmez, canına, malına zarar vermez. Allah’ın emir ve yasaklarına uymaya çalışır.
25
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Değerlendirme Soruları
1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Dünya hayatı sınırlı ve geçici bir hayattır.
B. Dünya hayatında yapılanların karşılığı vardır.
C. Dünya hayatının sonu ölümdür.
D.Dünya hayatından kaçınıp sadece ahirete çalışılmalıdır.
2. Ölümü, sevenin sevdiğine kavuşması “şeb’i arus” olarak ifade eden âlim, aşağıdakilerden hangisidir?
A. Necip Fazıl Kısakürek
B. Mevlana
C. Yunus Emre
D.Hacı Bektaş Veli
3. Aşağıdakilerden hangisi ahirete inanmanın yararlarından birisi olamaz?
A. Ahiret, dünya hayatını anlamlandırır.
B. Bireyin ölümsüzlük isteğine cevap verir.
C. Kişinin söz ve davranışlarına dikkat etmesini sağlar.
D.Kişinin bencil ve sorumsuz olmasına katkı sağlar.
4. Kıyametin kopuşunda, sûra üflemekle görevli melek, aşağıdakilerden hangisidir?
A. Cebrail
B. Azrail
C. Mikail
D.İsrafil
5. Aşağıdakilerden hangisi vefat eden bir Müslümanın arkasından yapılması gereken davranışlardan değildir?
A. Kur’an okumak
B. Cenaze namazı kılmak
C. Hayır yapmak
D.Yaptığı yanlış ve doğrularla onu anmak
26
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
6. Aşağıdakilerden hangisi ahiret hayatının aşamalarından değildir?
A. Ölüm anı
B. Mahşer
C. Mizan
D.Cehennem
7. Allah’a inanıp emir ve yasaklarına titizlikle uyanların ahirette gireceği ve içinde
sonsuza kadar yaşayacağı yere ne denir?
A. Dünya
B. Ahiret
C. Cennet
D.Cehennem
8. Ahirette sevap ve günahların tartıldığı mahiyeti insanlarca bilinmeyen özel
adalet terazisine ne ad verilir?
A. Mahşer
B. Mizan
C. Sırat
D. Sûr
9. Aşağıdakilerden hangisi, Peygamberimizin hadisi şerifinde belirtilen, hesap
günü kişiye sorulacak sorulardan birisi değildir?
A. Ömrünü nerede geçirdiğinden
B. Vücudunu nerede yıprattığından
C. Malını nereden kazanıp nereye harcadığından
D.Günahları bilerek işleyip işlemediğinden
10.Ölen kimse için kılınan cenaze namazının hükmü nedir?
A. Farz-ı kifaye
B. Vacip
C. Sünnet
D.Âdet
27
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
.
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………
28
2. ÜNİTE
TÖVBE VE BAĞIŞLAMA
ÖĞRENME ALANI: İBADET
Tövbe ne demektir?
Tövbe niçin yapılmalıdır?
Allah’ın tövbeleri kabul ettiğini bilen insan neler hisseder?
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Birey olarak herkesin hata yapabileceğini öğreneceksiniz.
2. Hatadan dönmenin bir erdem, tövbe etmenin ise dinî bir gereklilik olduğunu kavrayacaksınız.
3. Tövbe ve bağışlamanın tamamen kişinin kendi iç dünyası ile ilgili olduğunu
öğreneceksiniz.
4. Tövbe etmenin her zaman ve her yerde mümkün olabileceğini fark edeceksiniz.
5. Tövbe ve bağışlamanın sevgi temelli bir eylem olduğunu fark edeceksiniz.
6. Tövbe ve bağışlamanın Allah’a, insanlara ve bütün varlıklara karşı sevgi ve
yakınlık kazandıracağını kavrayacaksınız.
7. Bağışlamayı başaran bireylerin oluşturduğu bir toplumda, hoşgörünün
hâkim olacağını fark edeceksiniz.
8. Tövbe ve bağışlamanın insana huzur ve mutluluk verdiğini, toplumlar arasında sevgi ve yakınlık sağladığını kavrayacaksınız.
9. İyiliklerin kötülükleri giderdiğini fark edeceksiniz.
10. Tövbe ile ilgili ayet ve hadisleri öğreneceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Pişmanlık
Af dileme
Söz verme
Tövbe
Günah
30
Samimiyet
İyilik
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
GİRİŞ
Bu ünitede insanın hata yapabilen bir varlık olduğu bununla birlikte iyi davranışlarda bulunmaya özen göstermesi gerektiği üzerinde durulacaktır. İşlenen günahlardan tövbe etmek gerektiği anlatılacak, hatadan dönmenin bir erdem olduğu
vurgulanacaktır. Yapılan iyiliklerin kötülükleri giderdiği açıklanacak, bağışlamanın
toplumda hoşgörü ortamının oluşmasına katkı sağladığı ifade edilecektir.
1. İnsan Hata Yapabilen Bir Varlıktır
!
“Hatasız kul olmaz.” ,“Kusursuz dost arayan dostsuz kalır.” ifadeleri size neler
hatırlatıyor?
Yüce Allah insana, akıl, irade gibi üstün özellikler vermiştir. Bu özellikleri sayesinde insan iyi ya da kötüyü seçme kabiliyetine sahiptir. Bu yüzden o, kendi özgür
iradesiyle gerçekleştirdiği davranışlarından sorumludur.
İnsan, aklı ve iradesiyle seçmiş olduğu davranışlarda bazen hata yapabilir. O
yaratılış itibariyle iyilik veya kötülük işlemeye meyillidir. Önemli olan yapılan hatadan ve işlenen günahtan pişman olabilmek ve Allah’tan af dileyebilmektir. Pişman
olup bağışlanma diledikten sonra da davranışlarında iyiliğe yönelebilmektir. Peygamberimiz; “İnsanoğlunun her biri hata yapabilir. Ancak hata yapanların en hayırlısı tövbe edenlerdir.” (Tirmizi, Kıyamet, 50.) buyurarak insanların hata yapabileceğini
ifade etmiş, önemli olanın hatadan tövbe etmek olduğunu belirtmiştir. İnsanoğlunun hatadan dönebilmesi bir yücelik ve erdemdir.
Dinimiz hatalardan dönebilmeyi, günahlardan uzak durabilmeyi bir fazilet olarak görmüştür. Peygamberimiz hata ve günahlardan kaçınmanın insana büyük sevap kazandıracağını belirtmiş ve şöyle buyurmuştur: ”…Asıl muhacir (hicret eden),
hata ve günahları terk edebilendir.” (Buhari, İman, 4.)
?
İslam dinine göre ne zamana kadar tövbe edilebilir?
Dinimize göre insan, hayatının son anına kadar hata ve günahlarından tövbe
edebilir. İnsan, bilerek veya bilmeyerek işlemiş olduğu hata ve günahlardan Allah’a
tövbe etmeli ve ondan bağışlanma dilemelidir.
31
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
E
Unutmayalım
İnsanın hatasını düzeltebilmesi için öncelikle hata yaptığını anlamış olması gerekir.
Bu durumda, kişinin kendisine karşı dürüst olması, vicdanının sesini dinlemesi, hatalarını
hiçbir bahane veya mazeret ileri sürmeden düzeltmeye çalışması gerekir.
2. Tövbe Hatadan Dönme ve İyiye Yönelme
Erdemidir
!
“De ki: Ey kendileri aleyhine aşırı giden kullarım! Allah’ın rahmetinden umut
kesmeyin. Çünkü Allah, bütün günahları bağışlar. Doğrusu O, çok bağışlayan ve
çok merhamet edendir.” (Zümer suresi, 53. ayet.)
Tövbe; kişinin işlediği bir günah veya hatadan pişmanlık duyarak bir daha
yapmamaya karar vermesidir. Diğer bir ifadeyle, dinimizin hoş karşılamadığı, uygun
görmediği iş ve davranışlarda bulunan bireylerin aynı hatayı bir daha yapmamaya
kendi iradesiyle karar vermesi ve yaptığı hatalardan dolayı Allah’tan bağışlanmayı
istemesidir.
İnsanlar isteyerek veya istemeyerek günah işleyebilirler. Bu insanın doğasında
vardır. Önemli olan hatalarımızın, günahlarımızın farkına varıp, pişman olmak ve bir
daha yapmamaya çalışmaktır.
Allah kullarını sever. Onların tövbe etmesinden hoşnut olur. Müslümanlara
yakışan hatalardan dönme ve iyiye yönelme vesilesi olan tövbe etmektir. Bu konuda Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulmuştur: “Ey müminler, hepiniz Allah’a tövbe ediniz
ki kurtuluşa eresiniz.” (Nur suresi, 31. ayet.) Yine bir başka ayette: “Allah kullarından
tövbeyi kabul eden, kötülükleri bağışlayan ve yaptıklarınızı bilendir.” (Şûra suresi,
25.ayet.) buyrularak tövbe teşvik edilmiştir.
Hz. Muhammed, bütün insanların hata yapabileceğini, önemli olanın hatadan
tövbe ile vazgeçmek olduğunu belirtmiştir. Peygamberimiz sık sık tövbe etmiş ve
insanlara tövbe etmelerini tavsiye etmiştir. Sevgili Peygamberimiz; “Allah’ım! Sen affedicisin, cömertsin, affetmeyi seversin, beni de affet.” (Tirmizi, Deavât, 84.) duasını
çokça tekrar etmiştir. Allah’ın kullarının tövbe etmesinden duyduğu sevinci, Peygamberimiz bir hadisinde şöyle ifade etmiştir: “Kulunun tövbesinden dolayı Allah
Teala’nın sevinci, sizden biriniz ıssız çölde devesini kaybedip de tekrar bulduğunda
duyduğu sevinçten daha fazladır.”(Buhari, Deavat, 4.)
32
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
E
Bilgi kutusu
Tövbe ederken özel bir yere, zamana veya bir aracıya gerek yoktur. Ancak tövbe,
ölüm anında yapılmaz, yapılsa da kabul olmaz. Bunun dışında her zaman tövbe
yapılabilir.
Tövbede üç şart vardır:
1. Günahı terk etmek
2. Yaptığına pişman olmak
3. Bir daha yapmamaya karar vermek
Bunların dışında bir de insanın üzerinde kul hakkı varsa o kişiden helallik istemek gerekir.
Resim. 02.01: Tövbe, hatadan dönme ve iyiye yönelme erdemidir.
Mümin, tövbe sayesinde yersiz endişelerden kurtulur. Hayatına yeni bir sayfa
açar. Kişi, tövbe ile gönlünü Allah’a açarak manevi yönden rahatlar. Allah’ın kendisini affedeceğine inanan kişi, başka insanların da hatalarını affetmek gerektiğini fark
eder. Böylece insanlar arasındaki kardeşlik, yardımlaşma, dayanışma gibi özelliklerin
ortaya çıkmasına ve güçlenmesine katkı sağlar.
İnsan, tövbe ederek hem Allah’ın sevgisini kazanır hem de manevi yönden huzura kavuşur. Yüce Yaratıcı’nın affına sığınarak günahlarının bağışlanacağını bilir. Tövbe eden kişide oluşan huzur ve mutluluk onun, insanlar arasındaki ilişkilerine de yansır. Bu nedenle tövbe, insanlar arasında sevgi ve kardeşliğin oluşmasına katkı sağlar.
33
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
E
Not edelim
Tövbe; yapılan hatadan pişman olmak ve bir daha işlememeye söz ver-
mek,
İstiğfar; Allah’tan bağışlanma dilemek,
Mağfiret; Allah’ın günahları örtmesi ve bağışlaması demektir.
İnsan ancak kendi günahından dolayı tövbe edebilirken, başkalarının günahından dolayı da istiğfar edebilir. Yani başkasının affını Allah’tan dileyebilir.
Kur’an’da pek çok ayette istiğfarda bulunmak emredilmiş, Allah’ın mağfiret edici
olduğu ısrarla vurgulanmış, özellikle seher vaktinde olmak üzere istiğfar edenler
övülmüştür. (Bkz. Âl-i İmran suresi, 17. ayet, Zariyat suresi, 18. ayet.)
Allah’ın kabul edeceği tövbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra tez
elden tövbe edenlerin tövbesidir; işte Allah bunların tövbesini kabul eder; Allah
her şeyi bilendir, hikmet sahibidir. Yoksa kötülükleri yapıp yapıp da içlerinden birine ölüm gelip çatınca “Ben şimdi tövbe ettim.” diyenler ile kâfir olarak ölenler için
(kabul edilecek) tövbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlamışızdır.” (Nisâ suresi,
17–18. ayetler.)
Yukarıdaki ayetlerden hareketle Yüce Allah’ın kabul edeceği ve etmeyeceği tövbeler
hangileridir? Aşağıdaki noktalı yerlere yazınız.
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………… ……
3. Allah Bağışlayıcıdır, Bağışlayanı Sever
Yüce Allah’ın isimlerinden;
Et-Tevvab: Tövbeleri kabul eden,
Es-Settar: Hata ve günahları örten,
El-Afüvv: Çok affedici, çok bağışlayan,
El-Ğaffâr: Çok affeden, çok bağışlayan, günah ne kadar çok olursa olsun yine
bağışlayan anlamına gelir.
34
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Yüce Allah, kullarına karşı çok merhametli ve şefkatlidir. O, kullarının yapmış
olduğu hatalardan dolayı onları hemen cezalandırmayandır. İşlediği günahtan dolayı pişmanlık duyan ve tövbe eden kullarını affeden, bağışlayandır. Yüce Allah’ın isimlerinden birisi çok çok bağışlayan anlamındaki El-Afüvv”dür. O, kendisine içtenlikle
yönelerek tövbe eden kullarını bağışlar.
Bağışlama, suç veya günah işleyeni, hatalı davrananı affetmek, cezalandırmaktan vazgeçmektir. Yüce Allah, kullarını bağışlayıcı ve affedicidir. Allah’ın bağışlayıcı ve affedici olduğuna Kur’an-ı Kerim’in birçok ayetinde vurgu yapılmaktadır.
Allah’ın Kur’an’da en çok tekrarlanan sıfatlarından ikisi, “Rahman” ve “Rahîm”dir.
Yani “merhamet eden, esirgeyen” ve “bağışlayan” sıfatlarıdır. Allah’ın bu iki sıfatı
“Bismillâhirrahmânirrahîm”de geçmekte ve bizler “Besmele”yi her hayırlı işe başlarken söylemekteyiz. Böylece Allah’tan bağışlanma ve yardım dilemekteyiz. Yine
Kur’an’daki; “…Şüphesiz Allah çok affedici ve çok bağışlayıcıdır.” ayeti ve “Ayetlerimize inananlar sana geldiğinde onlara de ki: Selam size! Rabb’iniz merhamet etmeyi kendisine yazdı. Gerçek şu ki: Sizden kim, bilmeyerek bir kötülük yapar, sonra ardından tövbe edip de kendini ıslah ederse, bilsin ki Allah çok bağışlayan, çok
esirgeyendir.” (En’am suresi, 54. ayet.) ayeti de Yüce Allah’ın bağışlayıcı ve affedici
olduğunu açıklamakta ve insanları, günahları için bağışlanma dileyip tövbe etmeye
çağırmaktadır.
Bağışlayıcı ve affedici olan Yüce Allah, insanların da bağışlayıcı ve affedici olmasını ister. Allah, bağışlayan kullarını sever. Bir Müslüman, hata yaptığı ve bundan
samimi olarak vazgeçtiği zaman Allah’ın kendisini bağışlamasını ümit eder. Çevresindeki insanların da kendisini mazur görmesini ve affetmesini arzular. İşte insan,
kendisine yapılmasından hoşlandığı tavrı, başkalarına da göstermesi gerektiğinin
farkına varmalıdır. Müminler kendileri için talep ettikleri bu bağışlanmayı başka
kimselere de gösterirler. Bu konuda Kur’an’da; “Kim sabreder ve affederse şüphesiz
bu hareketi, yapılmaya değer işlerdendir.” (Şûrâ suresi, 43. ayet.) buyrulmakta ve kötülük karşısında sabreden ve onu bağışlayan kimselerin, mert ve azimli insanların
yaptığı işi yapmış olacağı belirtilmektedir. Aslında dinimizin istediği de budur.
?
Bağışlama, merhamet ve hoşgörü, müminlerin en önemli ahlaki özelliklerindendir. Bağışlama ve affetme Kur’an-ı Kerim’de övülmüştür. Bir ayette; “…Kim, affeder, haksızlık edenle arasını düzeltirse onun da mükâfatı Allah’a aittir…” (Şûrâ suresi,
40. ayet.) buyrulmuş ve bu duruma dikkat çekilmiştir.
Bağışlama insana ne kazandırır?
Affetme ve bağışlama insanı yücelten bir davranıştır. Bağışlamak bir zaaf değil
bir cömertliktir. Bağışlayan insan, kendini daha iyi hisseder. Bunu başarabilen insanlar, bağışlamanın gerçek bir sabır, erdem ve hoşgörü olduğunun farkına varırlar.
35
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
İslam tarihi affetme ve bağışlamanın en güzel örnekleriyle doludur. Peygamber Efendimiz, Mekke’yi fethettiğinde, bir zamanlar kendisine zulmeden, kendisini
öldürmek isteyen müşrikleri affetmiştir. Bu erdemli davranış karşısında birçok müşrik Müslüman olmuştur. Yine Fatih Sultan Mehmet, İstanbul’u fethettiğinde öldürüleceklerini zanneden Hristiyan din adamlarını affetmiş, hatta ibadetlerini rahatça
yapabilmeleri için düzenlemeler yapmıştır.
Dinimizde affetmek ve bağışlamak teşvik edilmiştir. İnsan, kendisine karşı
yapılan kötülükleri affedebilmeli, hata ve kusurları bağışlayabilmelidir. Çünkü bağışlamak sevgi temelli bir davranıştır. Kendimize karşı yapılan hata ve yanlışları
hoşgörüyle karşılayabilmek ve hata yapanları affetmek, Allah’a, insanlara ve bütün
varlıklara karşı sevgi ve yakınlık kazandırır. Bağışlamayı başaran bireylerin oluşturduğu bir toplumda hoşgörü, kardeşlik, birlik ve beraberlik duyguları hâkim olur.
4. Bağışlama Bireysel ve Toplumsal
Hoşgörünün Temelidir
!
İnsanların birbirini bağışlamadığı ve hoşgörü ortamının olmadığı bir toplumda
ne gibi olumsuzluklar ortaya çıkabilir?
Bireysel ve toplumsal hoşgörünün hâkim olabilmesi için toplumu oluşturan
fertlerin bağışlama ve affetme kültürüyle yoğrulmuş olması gerekir. Bağışlama, bireysel ve toplumsal hoşgörünün temelini oluşturmaktadır. Çünkü bağışlama ile hoşgörü arasında sıkı bir ilişki vardır. Hoşgörü, her şeyi anlayışla karşılama, olabildiğince
müsamaha gösterme demektir. Hoşgörülü olmak, insanların yapmış olduğu hataları
affedebilmektir.
İslam dini, müminlerin affedici, bağışlayıcı ve hoşgörülü olmalarını isteyerek
barış içinde huzurlu bir toplum oluşmasını amaçlamaktadır. Hoşgörülü olmak için
insanların birbirlerinin hatalarını affedebilmeleri gerekir. Bu konuda Kur’an’da; “Ey
iman edenler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar da vardır. Onlardan sakının. Ama affeder, kusurlarını başlarına kakmaz, kusurlarını örterseniz, bilin
ki, Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir.” (Teğâbün suresi, 14. ayet.) buyrularak müminlerin hata ve kusurlar karşısında affetme yolunu tercih etmelerini ve bu hataları
örtmelerini tavsiye etmektedir.
Peygamberimiz, hiçbir zaman insanların hata ve kusurlarını yüzlerine vurmamış, onları toplum içinde rencide etmemiştir. Peygamberimizin bu ahlaki özelliği
Kur’an’da şöyle ifade edilmiştir: “…Şayet sen kaba, katı yürekli olsaydın, hiç şüphesiz etrafından dağılıp giderlerdi…” (Âl-i İmran suresi, 159. ayet.) Peygamberimizin
insanlara karşı bu şekildeki merhametli ve affedici tutumu sayesinde Müslümanlar
arasında bireysel ve toplumsal hoşgörü hâkim olmuştur.
36
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Sevgi temellidir.
İnsanı yüceltir.
Bağışlama
Toplumsal
hoşgörünün
temelidir.
Kusurları
örtmek ve
hataları
affetmektir.
Bağışlamayı başaran insanların oluşturduğu bir toplumda sevgi, kardeşlik ve
hoşgörü hâkim olur. Bağışlama, hem bireysel, hem de toplumsal hayattaki sonuçlarıyla, affediciliğin insanlar için en doğru bir hayat tarzı olduğunu gösterir. Bireyler
birbirlerini affettiği zaman toplumda hoşgörü iklimi egemen olur, insanlar arasındaki iletişim sağlıklı hâle gelir. Toplumda birlik ve beraberlik, huzur ve mutluluk artar.
Toplumsal dayanışma ve kaynaşma ile birçok zorlukların üstesinden gelinebilir.
Bireysel ve toplumsal hoşgörüyü sağlamak için insanlara düşen görevler neler
olabilir? Aşağıya yazınız.
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
5. İyilikler Kötülükleri Giderir
!
?
“İyilik yap, denize at. Balık bilmezse Hâlik (Yaratan) bilir.”
Yukarıdaki atasözünde ne gibi mesajlar verilmektedir?
İyilik nedir?
37
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Dinimize göre iyilik, Kur’an ve sünnete uygun olan her türlü söz, fiil ve davranıştır. İyilik yapıldığında sevap kazanılır. Kötülük ise, Allah ve Resulünün emir ve
yasaklarına uygun olmayan, sahibinin günaha girmesine sebep olan söz, fiil ve davranıştır. İnsan, bilerek veya bilmeyerek, isteyerek veya istemeyerek Allah’ın rızasına
uygun olmayan kötü davranışlarda bulunabilir. Ama İslam dininde yapılan her türlü
iyilik, işlenmiş olan ve peşinden pişmanlık duyulan kötülükleri gidermeye bir vesiledir. Yani samimi olarak yapılan iyilikler kötülükleri giderir.
İnsan, bir kötülük işlediğinde hemen ondan pişman olmalı, tövbe etmeli ve
peşinden iyiliğe yönelmelidir. Bu konuda Kur’an’da; “Ancak tövbe ve iman edip iyi
davranışta bulunanlar başkadır; Allah, işte onların kötülüklerini iyiliklere çevirir. Allah çok bağışlayıcıdır, engin merhamet sahibidir. Kim tövbe edip iyi davranış gösterirse, şüphesiz o, tövbesi kabul edilmiş olarak Allah’a döner.” (Furkan suresi, 70–71.
ayetler.) buyrularak insanların işlemiş oldukları kötülüklerden dolayı pişman olmaları ve arkasından da tövbe ederek iyiliğe yönelmeleri emredilmektedir. Bu konuda
Peygamberimiz de; “Nerede olursan ol, Allah’tan kork ve işlediğin kötülüğün hemen
arkasından onu yok edecek bir iyilik yap.” (Tirmizi, Birr, 55.) buyurarak yapılan iyiliklerin kötülükleri gidereceğine bu nedenle işlenen kötülüklerin ardından en kısa
zamanda iyilik yapılması gerektiğine vurgu yapmıştır.
Kur’an ve sünnette iyiliklerin ve kötülüklerin neler olduğu belirtilmiştir. Örneğin öfke, kin, kıskançlık, bencillik, yalan söylemek, hırsızlık gibi birçok kötü davranış
men edilmiştir. Namaz, oruç gibi farz ibadetler, insanlara iyilik, muhtaçlara yardım,
anne-babaya hürmet, akraba ve komşu haklarını gözetme gibi Allah’ın rızasına uygun davranışlar iyilik olarak açıklanmış ve yerine getirilmesi gerektiği belirtilmiştir.
Bundan dolayı Allah’tan korkup sakınan kişi, karşısına çıkan her olayda Allah’ın rızasına ve Kuran’a uygun bir tavır sergiler. Hayatının her anında iyi davranışlarda bulunur. Gizli veya açık yaptığı her davranışın ahirette karşısına çıkacağını bilir ve sürekli
olarak doğru düşünmeye, güzel davranışlarda bulunmaya çaba gösterir. Bu nedenle iyiliğin gerçek anlamıyla yaşanabilmesi için insanın, Allah’tan korkması, ahirete
inanması ve Allah’ın rızasını kazanmaya çalışması gerekir.
“İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirmeniz değildir. Asıl iyilik, o kimsenin yaptığıdır ki, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara, peygamberlere inanır. (Allah’ın rızasını gözeterek) yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara,
dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, namaz kılar, zekât verir. Antlaşma
yaptığı zaman sözlerini yerine getirir. Sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabreder. İşte doğru olanlar, bu vasıfları taşıyanlardır. Muttakîler ancak onlardır!” (Bakara suresi, 177. ayet.)
Yukarıdaki ayette açıklanan iyilikler nelerdir? Maddeler halinde yazınız.
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………… ……
38
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
NELER ÖĞRENDİK?
Birey olarak herkesin hata yapabileceğini, hatadan dönmenin bir erdem
olduğunu, tövbe etmenin ise dinî bir gereklilik olduğunu öğrendik.
Allah tarafından varlıkların en mükemmeli ve en şereflisi olarak yaratılan insan, hata etmeye ve günah işlemeye açık bir varlıktır. İnsan, aklı ve iradesiyle seçmiş
olduğu davranışlarda bazen hata yapabilir ve günah işleyebilir. İnsan yaratılış itibariyle iyilik veya kötülük işlemeye meyillidir. Önemli olan yapılan hatadan ve işlenen
günahtan pişman olabilmek ve Allah’tan af dileyebilmektir. Pişman olup bağışlanma diledikten sonra da davranışlarında iyiliğe yönelebilmektir. Tövbe; dinimizce hoş
karşılanmayan, uygun görülmeyen iş ve davranışlarda bulunan bireylerin aynı hatayı bir daha yapmamaya kendi iradesi ve bilinciyle karar vermesi ve yaptığı hatalardan dolayı Allah’tan bağışlanmayı istemesidir.
Tövbe ve bağışlamanın kişinin kendi iç dünyası ile ilgili olduğunu öğrendik.
Hoş olmayan, istenmeyen, hata ve kusurlarda bulunan kişi, tövbe ederse iç
dünyasını Yüce Allah’a açmış olur. Yüce Yaratıcı’nın affına sığınarak günahlarının bağışlanacağını bilir. Ümitsizlikten ve daha büyük günahlara sapmaktan kendini alıkor.
Bu durum, bireyin daha mutlu ve huzurlu olmasına olanak tanır. Dinin özünde var
olan, barış ve mutluluk böylece önce bireylerin iç dünyasında daha sonra ise toplumlar arasında yaygınlaşır.
Tövbe etmenin her zaman ve her yerde mümkün olabileceğini fark ettik.
Tövbe ederken özel bir yere, zamana veya bir aracıya gerek yoktur. Ancak tövbe, ölüm anında yapılmaz, yapılsa da kabul olmaz. Bunun dışında her zaman tövbe
yapılabilir. Tövbede üç şart vardır: Günahı terk etmek, yaptığına pişman olmak, bir
daha yapmamaya karar vermek. Bunların dışında bir de insanın üzerinde kul hakkı
varsa o kişiden helallik istemek gerekir.
Tövbe ve bağışlamanın sevgi temelli bir eylem olduğunu, Allah’a, insanlara ve
bütün varlıklara karşı sevgi ve yakınlık kazandıracağını kavradık.
İnsan, tövbe ederek hem Allah’ın sevgisini kazanır hem de manevi yönden
huzura kavuşur. Yüce Yaratıcı’nın affına sığınarak günahlarının bağışlanacağını bilir.
Tövbe eden kişide oluşan huzur ve mutluluk onun, insanlar arasındaki ilişkilerine
de yansır. Bu nedenle tövbe, insanlar arasında sevgi ve kardeşliğin oluşmasına katkı
sağlar.
39
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Bağışlamayı başaran bireylerin oluşturduğu bir toplumda, hoşgörünün hâkim
olacağını öğrendik.
Bireysel ve toplumsal hoşgörünün hâkim olabilmesi için toplumu oluşturan
fertlerin bağışlama ve affetme kültürüyle yoğrulmuş olması gerekir. Bağışlama, bireysel ve toplumsal hoşgörünün temelini oluşturmaktadır. İslam dini, müminlerin
affedici, bağışlayıcı ve hoşgörülü olmalarını isteyerek barış içinde huzurlu bir toplum oluşmasını amaçlamaktadır. Hoşgörülü olmak için insanların birbirlerinin hatalarını affedebilmeleri gerekir.
Tövbe ve bağışlamanın insana huzur ve mutluluk verdiğini, toplumlar arasında
da sevgi ve yakınlık sağladığını kavradık.
Affetmeyi bilen, bunu yapmakla olgunlaşır. İçinde beslediği kini törpüler. Gerçek bağışlama insanı yüceltir, kendini daha iyi hissetmesini sağlar. Bağışlamanın
gerçek bir erdem, sabır ve eğitim olduğunu bunu içtenlikle başaranlar zaten bilirler.
Bağışlama, hata yapanın ruhsal açıdan arınmasına, kendi olumsuzluklarını görmesine ve onarmasına yol açan ahlaki bir terbiye yolu ve yöntemidir. İnsan, herhangi bir
kusur, hata veya kayıp karşısında öfkeye kapılıp tahammülsüz davranışlar gösterebilir. Oysa aynı insanlar bir hata yaptıklarında etraflarındaki insanların bu hatalarını
affetmesini ve hoş görmesini isterler. Bağışlama, şefkat ve hoşgörü Kur’an’da bildirilen güzel ahlak özelliklerindendir. Tüm insanların bu ahlakı yaşar hâle gelmeleri
yeryüzünde barış, huzur ve refahın tesis edilmesinde çok büyük önem taşımaktadır.
İyiliklerin kötülükleri giderdiğini öğrendik.
İslam dininde yapılan her türlü iyilik, işlenmiş olan ve peşinden pişmanlık
duyulan kötülükleri gidermeye bir vesiledir. Yani samimi olarak yapılan iyilikler kötülükleri giderir. İnsan, bir kötülük işlediğinde hemen ondan pişman olmalı, tövbe
etmeli ve peşinden iyiliğe yönelmelidir.
40
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Değerlendirme Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi İslam’ın insana bakışı hakkında yanlıştır?
A. Mükemmel bir şekilde yaratılmıştır.
B. Kâinatın en şerefli varlığıdır.
C. Hata yapabilen ve hatasını fark edebilen bir varlıktır.
D.Günahkâr bir varlık olarak doğmuştur.
2. Kişinin işlediği bir günah ve hatadan pişmanlık duyarak bir daha yapmamaya
karar vermesi anlamına gelen kavram aşağıdakilerden hangisidir?
A. Dua
B. İbadet
C. Tövbe
D.Zikir
3. Aşağıdakilerden hangisi tövbenin insana kazandırdıklarından birisi olamaz?
A. İnsanı umutsuzluktan kurtarır.
B. Bireyi bencil yapar.
C. Manevi yönden kişiyi rahatlatır.
D.Yaşama yeni bir sayfa açar.
4. Aşağıdakilerden hangisi Allah’ın bağışlayıcı sıfatlarından birisi değildir?
A. Rahman
B. Tevvab
C. Rahim
D.Kudret
5. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed’in ahlaki özellikleri arasında sayılamaz?
A. Affedici
B. Hoşgörülü
C. İntikamcı
D.Merhametli
41
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
6. Aşağıdakilerden hangisi bağışlama için söylenemez?
A. Bağışlama insanı yüceltir.
B. Bağışlama bireyi ruhsal açıdan arındırır.
C. Bağışlama, bireyi zayıf kişilikli yapar.
D.Bağışlama, hoşgörü kültürünü geliştirir.
7. Aşağıdakilerden hangisi tövbe eden kişinin dikkat etmesi gereken hususlardan
biri değildir?
A. İşlediği günahlardan dolayı pişman olmak
B. İşlediği günah başkasına zarar vermişse ondan helallik dilemek
C. Tövbe ettikten sonra aynı günahı bir daha işlememek
D.Bir türbeye giderek günahını itiraf etmek
8. Aşağıdaki özeliklerden hangisi tövbe için gerekli değildir?
A. Pişmanlık
B. Samimiyet
C. Kararlılık
D.Sağlık
9. Aşağıdakilerden hangisi tövbenin kabul edilmesi için gerekli durumlardan birisi
değildir?
A. Tövbenin içtenlikle yapılması
B. Günahlardan pişmanlık duyulması
C. Hatanın sık sık tekrar edilmesi
D.Hatanın bir daha yapılmaması
10.Aşağıdakilerden hangisi dinimizin insanlara tavsiye ettiği ahlaki davranışlardan
birisidir?
A. Kin tutmak
B. Affetmek
C. Öfkelenmek
D.Küs durmak
42
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
.
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………
43
3. ÜNİTE
HZ. MUHAMMED’İ ANLAMA
ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED (S.A.V.)
Kur’an-ı Kerim, Peygamberimizin hayatı dikkate alınmadan anlaşılabilir
mi?
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Hadis ve sünnet kavramlarının anlamını örneklerle açıklayacaksınız.
2. Hz. Muhammed’in sünnetinden ve hadislerinden örnekler vereceksiniz.
3. Hz. Muhammed’in sözlerinin ve davranışlarının yerel ve evrensel boyutunu
kavrayacaksınız.
4. Hz. Muhammed’in çeşitli olaylar karşısındaki farklı söz ve davranışlarının
nedenlerini irdeleyeceksiniz.
5. Hz. Muhammed’in sözlerinin ve davranışlarının inceliklerini anlayarak onu
model alacaksınız.
6. Sünnet ve hadislerin, Kur’an’ı ve İslam’ı anlamak bakımından önemini irdeleyeceksiniz.
7. Literatürümüzde yer alan temel hadis kitaplarını tanıyacaksınız.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Sünnet
Evrensellik
Hz.
Muhammed’i
anlama
Kütübü
sitte
46
Hadis
Fiili sünnet
Buhari
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
GİRİŞ
Bu ünitede hadis ve sünnet kavramları açıklanacak, dinin anlaşılmasında sünnetin önemi vurgulanacaktır. Başlıca hadis kaynakları hakkında bilgiler verilecek,
özellikle Kütübü sitte olarak bilinen altı hadis kitabına değinilecektir.
1. Hadis ve Sünnet
!
“Hadis-i şerif ” kavramı size neyi çağrıştırıyor?
Hadis, sözlükte, “söz, haber, yeni şey” anlamalarına gelmektedir. Terim olarak
ise, Hz. Muhammed’in değişik olaylar ve sorular karşısında insanları aydınlatmak,
Kur’an’ın bazı ayetlerini daha açık bir dille ifade etmek amacıyla söylediği sözlere
denir.
Sünnet sözlükte, “yol, gidiş, âdet” gibi anlamlara gelir. Terim olarak, Hz.
Muhammed’in takip ettiği yola, hayatında prensip hâline getirdiği fiil ve davranışlarına sünnet denir. Kısaca, Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirlerine sünnet denir.
Söz (Sözlü sünnet) : Hz. Peygamberin söylemiş olduğu sözlerdir. Sözlü sünnet, özel olarak “hadis” kavramı ile de ifade edilir. Müslümanlar Hz. Muhammed’in
buyruklarını ve tavsiyelerini büyük bir dikkatle dinlemiş ve onların ışığında hareket
etmişlerdir. Onun sözleri daha sonra ilmi yollarla bir araya getirilerek hadis kitapları
oluşturulmuştur. Peygamberimizin; “Sizin en hayırlınız Kur’an’ı öğrenen ve öğreteninizdir.” (Buhari Fezâilü’l-Kur’an, 21.) buyruğu, sözlü sünnete örnek olarak gösterilebilir.
Fiil (Fiili sünnet) : Peygamberimizin ortaya koyduğu uygulamalardır. O, bir hadisinde; “Namazı benden gördüğünüz gibi kılın.” (Buhari, Salât, 18.) demiştir. Müslümanlar Peygamberimizin uygulamalarına bakarak namazın kılınışını öğrenmişlerdir.
Takrir (Takriri sünnet) : Hz. Muhammed’in şahit olduğu olaya veya kendisine
arz edilen bir meseleye karşı çıkmaması, onu tasdik etmesidir. Onun huzurunda
söylenen bir sözü Peygamberimiz reddetmemiş ise sünnet olarak kabul edilmiştir.
Örneğin, su bulamadığı hâlde teyemmüm alarak namaz kılan bir kimse namazdan
sonra su bulduğu hâlde namazını yeniden kılmamış, Peygamberimiz de buna ses
çıkarmayarak tasvip etmiştir.
47
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Aşağıdaki tabloyu uygun şekilde doldurunuz.
Sünneti üç
alt başlıkta
inceleyebiliriz
Fiili sünnet
E
Biliyor musunuz?
Hadis ve sünnet çoğu zaman birbirinin yerine kullanılan iki kavramdır. Ancak sünnet ile hadis arasında ince bir ayrım vardır. Sünnet genellikle Hz. Peygamberin uygulamalarını, fiil ve davranışlarını ifade eder, hadis ise bu uygulamaları da
içeren Hz. Peygamberin sözlerini ifade eder. Hz. Peygamberin hadislerine, “değerli
söz” anlamında, “Hadis-i Şerif” denir.
Sünnet, Kur’an’ın açıklayıcısıdır. Sünnet olmadan, İslam dinini tam anlamıyla
öğrenmek ve yaşamak mümkün değildir. Peygamberimize uymanın önemi ile ilgili
Yüce Allah Kur’an’da; “Peygambere itaat eden, Allah’a itaat etmiş olur.” (Nisa suresi,
80. ayet.) buyurarak bu durumu açıklamıştır. Sevgili Peygamberimiz de; “Size iki şey
bırakıyorum. Onlara sıkı sarıldığınız sürece yolunuzu şaşırmazsınız: Allah’ın kitabı ve
Resulü’nün sünneti.” şeklinde buyurarak sünnetin dindeki önemine vurgu yapmıştır.
E
Not edelim
Sünnet, dinî bilgi elde etme bakımından Kur’an’dan sonra ikinci kaynak konumundadır.
48
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Resim. 03.01: İslam dininde Kur’an’dan sonra ikinci kaynak sünnettir.
2. Hz. Muhammed’in Davranışlarının Yerel ve
Evrensel Boyutu
Hz. Muhammed, tüm insanlığa örnek olarak gönderilmiş son peygamberdir.
Yüce Allah Kur’an’ı Kerim’de; “Andolsun ki, Resulullah, sizin için, Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.” (Ahzab
suresi, 21. ayet.) buyrularak onun, tüm insanlar için en güzel örnek olduğu açıklanmıştır. Peygamberimizin ilk muhatabı kendi kavmi olmakla birlikte getirdiği mesajlar tüm insanlığa yöneliktir, yani evrenseldir. Çünkü o, âlemlere rahmet olarak
gönderilmiştir. Bu konuda Kur’an’daki; “(Resulüm!) Biz seni ancak âlemlere rahmet
olarak gönderdik.” (Enbiya suresi, 107. ayet.) ayeti ve “Biz seni bütün insanlara ancak müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik; fakat insanların çoğu bunu bilmezler.”
(Sebe suresi, 28. ayet.) ayeti bu durumu açıklamaktadır.
Hz. Muhammed’in tüm hayatı veya hayatının belirli bölümlerinin bütün boyutlarıyla, sahabe tarafından yazılı ve sözlü olarak kaydedildiği bilinmektedir. Hz.
Muhammed, tüm insanlığa gönderilmesi nedeniyle onun bütün davranışları ve sözleri, insanları kucaklayıcı evrensel bir yapı içermektedir. Bu durum, sünnetin evrensel bütünlüğünü oluşturmaktadır.
Peygamberimiz, getirdiği mesajları ilk önce kendi yakın çevresine anlattığı için
onun mesajlarının bir yerellik boyutu bir de evrensellik boyutu vardır. Bu iki durumun
iyi anlaşılması, İslam dininin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Hz. Muhammed’in
49
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
söz, fiil ve davranışlarında yerellik denildiği zaman; onun kendi dönemine ait bölgesel, kültürel ve ekonomik özellikler anlaşılmaktadır. Evrensellik denildiğinde ise,
hadis ve sünnetin içerdiği mesajların tüm insanlığa yönelik olması anlaşılmaktadır.
Peygamberimizin davranışlarının yerel ve evrensel boyutunu bir örnekle açıklayalım: İslam dininin günlük yaşamda temizliğe büyük önem verdiği bilinen bir
gerçektir. Bu konuda Peygamberimiz;”Eğer ümmetime zahmet vermeyecek olsaydım, her abdest alırken misvak kullanmalarını emrederdim.” (Müslim, Taharet, 42.)
buyurmuş ve Müslümanların misvak kullanarak dişlerini temizlemelerini tavsiye etmiştir. Misvak, o coğrafyada yetişen “arak” ağacının dalı veya kökünden elde edilen,
lifleri olan ve diş temizlemede kullanılan bir tür fırçadır. Günümüzde misvak yerine
başka diş temizleme araçları kullanılabilir. Bu hadisteki “misvak kullanma” tavsiyesi, Peygamberimizin hadislerindeki yerel unsuru ön plana çıkarmaktadır. Çünkü o
dönemde diş temizleme aracı olarak o coğrafyada insanların en iyi bildiği malzeme
“misvak”tır. Peygamberimiz de onu tavsiye etmiştir. Ancak Peygamberimizin bu hadiste özellikle üzerinde durduğu ve vurguladığı konu, ağız ve diş temizliğidir. Bu tür
hadislerde araçlardan çok amaca dikkat çekilmiştir. Hadisteki “ağız ve diş temizliği”
konusu Peygamberimizin söz, fiil ve davranışlarındaki evrensel yönü ortaya koymaktadır. Peygamberimizin ağız ve diş sağlığı ile ilgili sünneti, her zaman geçerliliğini koruyan ve bütün insanları ilgilendiren evrensel bir mesajdır.
Hz. Peygamber’in hayatı incelendiğinde söz ve davranışlarının bir model, örnek ve rehber olduğu görülecektir. Sünnet, Hz. Peygamber’in, Allah’ın emirlerine uygun hareket etmek maksadıyla seçip yaşadığı hayat, gittiği yol demektir. Bir anlamda
sünnet, son ilahî kitap olan Kur’an’ın, Hz. Muhammed tarafından evrensel planda ortaya konmuş bir yorumudur. Bu sebeple Kur’an-ı Kerim, beşerî, coğrafî, tarihî, sosyal,
meslekî ve ekonomik farklılıklarına rağmen bütün insanları Hz. Peygamber’in çizdiği
ve örnek olduğu hayat modeline uymaya davet etmektedir. Çünkü onun sünneti,
muhtelif toplum kesimlerinin hepsine birden örnek olabilecek zenginliktedir. Onun
hayatı, Kur’an’ın insan hayatına uygulanmış şeklidir. Herkes onda örnek alabilecek
bir yön bulabilir. Sünneti bu bütünlük, zenginlik ve evrensellik içinde düşünmek,
Hz. Peygamber’i ve onun şekillendirdiği İslam hayatını kavramak için önem arz etmektedir.
50
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
“ Eğer ümmetime zahmet vermeyecek olsaydım, her abdest alırken misvak
kullanmalarını emrederdim.” (Müslim, Taharet, 42.)
Peygamberimizin bu hadisinde vermek istediği mesaj, yerel ve evrensel boyutuyla
nasıl anlaşılmalıdır? Aşağıya yazınız.
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………… ……
3. Dinin Anlaşılmasında Sünnetin Önemi
!
Kur’an’ın ve İslam’ın anlaşılmasında Peygamberimizin sünnetinin rolü nedir?
Hz. Peygamberin yaşam tarzı ve ahlakî yönden örnek oluşu, tebliğ ettiği dinin
insanlar tarafından kabul edilmesi ve yayılması açışından önem taşımaktadır. Hz.
Muhammed’in peygamber olmadan evvel sahip olduğu bir takım güzel davranışlar,
peygamberliği süresince de devam etmiştir. Bu da onun ahlakının Kur’an’ın işaret
ettiği örnek ahlaka uygunluğunu göstermektedir. Örneğin; çevresinde dürüstlüğü,
doğru sözlülüğü ve sözünde durmasıyla şöhret bulduğu için daha peygamber olmadan kendisine “Muhammedü’l-Emin” denilmiştir. Peygamberimizin bu örnek hayatını iyi anlamak dinin anlaşılması açısından önemlidir.
Hz. Peygamberin sünneti, İslam dininde Kur’an’dan sonra gelen ikinci kaynaktır. Sünnetin önemi Kur’an’da birçok ayette vurgulanmaktadır. Örneğin; “(Resulüm!)
De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı
bağışlasın. Allah son derece bağışlayıcı ve esirgeyicidir.” (Âl-i İmran suresi, 31. ayet.)
ayeti bu durumu açıklamaktadır. İslam âlimlerinin ortak görüşüne göre Hz. Peygamberin Kur’an’ı açıklama konusunda üç temel görevi vardır. Bunlar; te’kid (destekleyici), tefsir (yorumlayıcı) ve teşrî’(hüküm koyuculuğu)’dir.
Te’kid (Destekleyicilik) : Sünnet herhangi bir hükme Kur’an gibi delalet eder,
yani her yönüyle Kur’an’ın hükmüne uygun bir beyanda bulunur. Mesela, “Namazı
kılın ve zekâtı verin.”, “Ey inananlar, oruç size farz kılındı.”, “Kâbe’ye gitmeye yol bulabilene haccetmek Allah’ın insanlar üzerinde bir hakkıdır.” ayetlerinde mutlak olarak
ifade buyrulan İslam’ın şartlarını bir de “İslam beş temel üzerine kurulmuştur.”(Buhari,
İman, 1.) hadisi, -uygulamaya yönelik hiç bir açıklama getirmeksizin- sadece hü-
51
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
küm açısından beyan etmekte, açıklamakta ve desteklemektedir. Sünnetin Kur’an
hükümlerini destekler nitelikteki bu açıklamaları, sünnetin dindeki önemini göstermektedir.
Tefsir (Açıklayıcılık) : Buna beyan da denir. Sünnet, Kur’an’da bulunan herhangi
bir hükmü değişik yönlerden açıklar. Örneğin, imsak vakti için “Beyaz iplik siyah iplikten sizin için ayırt edilinceye kadar.” ( Bakara suresi, 187. ayet.) ayetindeki beyaz ve
siyah iplikten maksadın gündüzün aydınlığı ile gecenin karanlığı olduğunu belirten
hadisler ve yine “İnanıp da imanlarına herhangi bir zulüm bulaştırmayanlar.” (En’am
suresi, 82. ayet.) ayetindeki zulümden kastın, “şirk” olduğunu açıklayan hadis, sünnetin tefsir yönünü ortaya koymaktadır. Bu sebeple sünnet, Kur’an’ın açıklayıcısıdır.
Teşrî (Hüküm koyuculuk) : Kur’an’ın herhangi bir hüküm getirmediği konuda
sünnetin Kur’an’ın bütünlüğüne uygun bir hüküm ortaya koyması demektir. Hz.
Muhammed, bazı durumlarda Kur’an’da yer almayan konularda, Kur’an’ın özüne uygun hükümler koymuştur. Örneğin, Yüce Allah, Kur’an’da helal ve haram konusunda
genel ilkeleri ve ölçüleri belirtmiştir. Peygamberimiz de bu temel ilkeler çerçevesinde nelerin helal, nelerin haram olduğunu açıklamıştır. Örneğin, kendisine hangi
hayvanların etinin yenilebilip yenilemeyeceği sorulduğunda;”Azı dişi olan her yırtıcı
hayvanın ve pençesiyle avlanan her kuşun yenilmesi yasaktır.” (Ebu Davud, Et’ime,
32.) buyurarak bu konuda bir hüküm ortaya koymuştur.
Görüldüğü üzere dinin anlaşılmasında sünnetin yeri ve önemi büyüktür.
Kur’an’da birçok konuda temel ilkeler belirlenmiş, bunların açıklamaları ise Hz. Peygamber tarafından yapılmıştır. Kuran’da namaz kılınması, hac ibadeti ve zekât gibi
temel görevler emredilmiş, bunların nasıl ve ne şekilde yapılacağı Peygamberimizin sünnetiyle ortaya konulmuştur. Bu açıdan İslam’ın ve Kur’an’ın doğru bir şekilde
anlaşılması için Peygamberimizin söz ve uygulamalarını bilmeli ve onun sünnetine
uygun yaşamalıyız.
Resim. 03.02: Dinin anlaşılmasında sünnetin önemli bir yeri vardır.
52
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
4. Başlıca Hadis Kaynakları
Peygamberimizin söylemiş olduğu hadisleri, büyük bir titizlikle takip eden sahabeler, onun sözlerini hem ezberlemişler hem de yazıya geçirmişlerdir. Bu hadisleri başkalarına da aktarmışlar ve bunların gelecek nesillere ulaşmasını sağlamışlardır.
Peygamberimizin vefatından sonra sahabeler, hadisleri toplamışlar ve belli ölçüler çerçevesinde tasnif ederek hadis kitapları meydana getirmişlerdir. Günümüze
kadar ulaşan bu hadis kitaplarından Kütübü sitte diye bilinen altı hadis kitabı Müslümanlar arasında en bilinen ve meşhur olan kitaplardır.
Kütübü sitte, İslam dininin en önemli iki kaynağından biri niteliğindeki sünneti meydana getiren ve en sahih (güvenilir) hadislerden oluşan altı hadis kitabına verilen genel isimdir. Söz konusu bu altı kitap Kur’an-ı Kerim’den sonra en sahih
kitaplar olarak kabul edilen Buhari ile Müslim’in Câmiu’s-Sahih adlı eserleri ile Ebû
Dâvud, Tirmizi, Nesâi ve ibn Mâce’nin Sünen türündeki eserlerinden ibarettir.
Sahih-i Buhari: Bu eser, Buhari olarak tanınan Muhammed bin İsmail el-Buhari
tarafından derlenmiştir. Hadis tarihi içinde bir dönüm noktası kabul edilen Sahih-i
Buhari, güvenilir hadislerin toplanmasıyla oluşturulan bir kitaptır. Buhari eserine aldığı hadisleri konularına göre tanzim ve tertip etmiştir. Onun gösterdiği dikkat ve titizliğin güzel bir neticesi olarak eseri, Kur’an’dan sonra en sağlam kitap olarak İslâm
âlimlerinin beğenisine mazhar olmuştur.
Sahih-i Müslim: Bu eser, Müslim bin Haccâc el-Kuşeyrî tarafından hazırlanmıştır. Müslim, İran’ın Nişabur şehrinde 826 yılında doğmuş ve 883 yılında aynı şehirde
vefat etmiştir. Müslim ömrünün sonlarına doğru Buhari ile de tanışmış ve onun ilmini takdir etmiştir. Müslim, bu eserine üç binin üzerinde hadis almıştır. Bu hadis
kitabı Buhari’den sonra ikinci hadis kitabı olarak kabul edilmiştir. Müslim, bu eserine,
yalnızca âlimlerin güvenilirliği konusunda görüş birliğine vardığı hadisleri aldığını
ifade etmiştir.
Sünen-i Tirmizi: Bu eser, Tirmizi olarak tanınan Ebu İsa Muhammed bin İsa tarafından derlenmiştir. Tirmizi, 824 senesinde Özbekistan’ın Tirmiz şehrinde doğmuş
ve 892 yılında aynı şehirde vefat etmiştir. Tirmizi’nin meşhur eserinin adı Sünen’dir.
Tirmizi eserini fıkıh konularına göre tertip etmiştir. Bu eserinde dört bine yakın hadis
bulunmaktadır.
Sünen-i Ebu Davud: Bu eser, Ebu Davud adı ile tanınan, Muhammed bin Süleyman es-Sicistânî tarafından hazırlanmıştır. Ebu Davud, 834 yılında Sicistan’da doğmuş ve 897 yılında Basra’da vefat etmiştir. Ebu Davud birçok eser vermiştir. Bunların
en meşhuru fıkıh konularına ait derlemiş olduğu Sünen-i Ebu Davud adlı hadis kitabıdır. Bu eserine seçerek yaklaşık beş bin hadis almıştır. Onun eseri hadis kaynakları
içinde oldukça önemli bir yere sahip olan Sünen türünün ilki kabul edilmektedir.
53
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Sünen-i Nesâi: Bu eser, Ebu Abdurrahman Ahmet bin Şuayb tarafından hazırlanmıştır. Nesâi, İran’ın Horasan şehrinin Nesâ kasabasında 830 yılında doğmuş
ve 915 yılında Mekke’de vefat etmiştir. Nesâi, “Büyük Sünen” adını verdiği ve daha
ziyade fıkhî hadislerden derlediği bu eserinden en sahih hadisleri seçerek “Sünen”
(el-Müctebâ) adlı eserini oluşturmuştur.
Sünen-i İbni Mace: Bu eser, İbni Mace olarak tanınan Muhammed bin Yezid elKazvinî tarafından derlenmiştir. İbni Mace, 824 yılında İran’ın Kazvin şehrinde doğmuş ve 886 yılında vefat etmiştir. Tefsir, hadis ve tarih alanlarında çeşitli eserleri bulunan İbni Mâce’nin en meşhur eseri, Kütübü sittenin altıncı kitabı sayılan Sünen’dir.
Dört bine kadar hadis içeren Sünen; tertibi, tekrardan uzak ve kısa oluşu bakımından oldukça değerlidir.
Kütübü sitte dışında başka hadis kaynakları da vardır. İmam Malik’in Muvatta’ı,
Ahmet bin Hanbel’in Müsned’i, Darimi’nin Sünen’i bunlardan bazılarıdır. Bunların
yanı sıra “Kütübi Erbaa” diye bilinen Kuleynî’nin el-Kafi’si, Saduk’un el-Fakîh’i, Tusi’nin
et-Tezhib ve el-İstibsar’ı ile Meclisi’nin Biharu’l-Envar’ı gibi başka hadis kaynakları da
vardır.
Aşağıdaki tabloyu uygun şekilde doldurunuz.
Sahihi
Buhari
54
Kütübü
sitte
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
NELER ÖĞRENDİK?
Hadis ve sünnet kavramlarının anlamını örneklerle açıkladık.
Hz. Muhammed’in değişik olaylar ve sorular karşısında insanları aydınlatmak,
Kur’an’ın bazı ayetlerini daha açık bir dille ifade etmek amacıyla söylediği sözlere hadis
denir. Hz. Muhammed’in takip ettiği yola, hayatında prensip hâline getirdiği fiil ve davranışlarına sünnet denir. Kısaca, Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirlerine sünnet denir.
Hz. Muhammed’in sözlerinin ve davranışlarının yerel ve evrensel boyutu
hakkında bilgi edindik.
Peygamberimiz İslam dinini ilk olarak kendi yaşadığı bölgede yaymaya başlamıştır. Onun ilk muhatabı kendi kavmi olmakla birlikte getirdiği mesajlar tüm insanlığa yöneliktir, evrenseldir. Çünkü o, âlemlere rahmet olarak gönderilmiştir. Peygamberimiz, getirdiği mesajları ilk önce kendi yakın çevresine anlattığı için onun
mesajlarının bir yerellik boyutu bir de evrensellik boyutu vardır. Bu iki durumun iyi
anlaşılması, İslam dininin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Hz. Muhammed’in söz,
fiil ve davranışlarında yerellik denildiği zaman; onun kendi dönemine ait bölgesel,
kültürel ve ekonomik özellikler anlaşılmaktadır. Evrensellik denildiğinde ise hadis ve
sünnetin içerdiği mesajların tüm insanlığa yönelik olması anlaşılmaktadır.
Sünnet ve hadislerin, Kur’an’ı ve İslam’ı anlamak bakımından önemini kavradık.
Sünnet, Kur’an’ın açıklayıcısıdır. Sünnet olmadan İslam dinini tam anlamıyla
öğrenmek ve yaşamak mümkün değildir. Hz. Peygamberin sünneti, İslam dininde
Kur’an’dan sonra gelen ikinci kaynaktır. İslam âlimlerinin ortak görüşüne göre Hz.
Peygamberin Kur’an’ı açıklama konusunda te’kid (destekleyici), tefsir (yorumlayıcı)
ve teşrî (hüküm koyuculuğu) olmak üzere üç temel görevi vardır. Kur’an’da birçok
konuda temel ilkeler belirlenmiş, bunların açıklamaları ise Hz. Peygamber tarafından yapılmıştır. Kur’an’da namaz kılınması, hac ibadeti ve zekât gibi temel görevler
emredilmiş, bunların nasıl ve ne şekilde yapılacağı Peygamberimizin sünnetiyle ortaya konulmuştur. İslam’ın ve Kur’an’ın doğru bir şekilde anlaşılması için Peygamberimizin söz ve uygulamaları bilinmeli ve onun sünnetine uygun yaşanmalıdır.
Literatürümüzde yer alan temel hadis kitaplarını tanıdık.
Günümüze kadar ulaşan temel hadis kitaplarından en meşhurları Kütübü sitte
diye bilinen altı hadis kitabıdır. Bunlar; Kur’an-ı Kerim’den sonra en sahih kitaplar
olarak kabul edilen Buhari ile Müslim’in Câmiu’s-Sahih adlı eserleri ile Ebu Davud,
Tirmizi, Nesâi ve İbn Mâce’nin Sünen türündeki eserlerinden ibarettir. Kütübü sitte dışında başka hadis kaynakları da vardır. İmam Malik’in Muvatta’ı, Ahmet bin
Hanbel’in Müsned’i, Darimi’nin Sünen’i bunlardan bazılarıdır. Bunların yanı sıra “Kütübi Erbaa” diye bilinen Kuleynî’nin el-Kafi’si, Saduk’un el-Fakîh’i, Tusi’nin et-Tezhib
ve el-İstibsar’ı ile Meclisi’nin Biharu’l-Envar’ı gibi başka hadis kaynakları da vardır.
55
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdakilerden hangisi sünnetin, Kur’an-ı Kerim için üstlendiği görevlerden
biri değildir?
A. Tebdil (değiştiricilik)
B. Te’kid (destekleyicilik)
C. Tefsir veya beyan (açıklayıcılık)
D.Teşri (hüküm koyuculuk)
2. Aşağıdakilerden hangisi Kur’an’ın açıkladığı Hz.Muhammed’in özelliklerinden
birisi değildir?
A. Son peygamber oluşu
B. Örnek ahlak sahibi oluşu
C. Kur’an’ın açıklayıcısı oluşu
D.Ölümsüz bir varlık oluşu
3. Aşağıdakilerden hangisi, Hz. Muhammed’e duyulan sevginin ve bağlılığın bir
sonucu olmamalıdır?
A. Taklit etmek
B. Örnek almak
C. İzinden gitmek
D.Rehber edinmek
4. Aşağıdakilerden hangisi Kütübü sitte kitapları arasında yer almaz?
A. Buhari-Sahih
B. Müslim-Sahih
C. Tirmizi-Sünen
D.Ebu Hureyre-Sünen
5. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed’in peygamberlik görevlerinden birisi
olamaz?
A. Tebliğ
B. Müjdeleyici
C. Örneklik
D.Zorlayıcı
56
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
6. Aşağıdakilerden hangisi Mekkeli müşriklerin Peygamberimizi doğru, dürüst ve
güvenilir olduğu için verdiği lakaptır?
A. El-Emin
B. Er-Rahmet
C. En-Nebi
D.Er-Resul
7. Aşağıdaki ifadelerden hangisi sünnetin dinî anlamlarından birisi değildir?
A. Hz. Peygamberin sözleri
B. Hz. Peygamberin davranışları
C. Ashabın yaptığı Peygamberimizin onayladığı uygulamalar
D.Peygamberimizin devlet başkanlarına gönderdiği mektuplar
8. Aşağıdakilerden hangisi Kütübü sitte müellifleri arasında yer almaz?
A. Tirmizi
B. Ebu Davud
C. Kuleyni
D.Müslim
9. Kur’an-ı Kerim’de Hz. Muhammed’in aşağıdaki özelliklerinden hangisi yer almaz?
A. Merhametli olması
B. Yeme, içme ve giyim şekli
C. Ahlaklı olması
D.Seçilmiş olması
10.Hz. Muhammed’i anlama konusunda aşağıdakilerden hangisi doğru bir ifadedir?
A. Onun gibi giyinmek
B. Yaşadığı yerleri ziyaret etmek
C. Onun yediklerini yemek
D.Söz ve davranışlarındaki amaçlara göre hareket etmek
57
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
.
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………
58
4. ÜNİTE
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE TASAVVUFİ
YORUMLAR
ÖĞRENME ALANI: VAHİY VE AKIL
Tasavvufi oluşumlar, insanın dinî yaşantısına ne gibi katkı sağlar?
Mevlevîlik hakkında neler biliyorsunuz?
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. İslam düşüncesinde çeşitli tasavvufi yorumların ortaya çıkış nedenlerini
açıklayabileceksiniz.
2. Allah-varlık ve Yaradan-yaratılan ilişkisi hakkında bilgi edineceksiniz.
Tasavvufi düşüncede ahlakın yerini ve önemini kavrayacaksınız.
3. Yesevîlik, Mevlevîlik, Nakşibendilik, Kâdirilik ve Alevilik-Bektaşiliğin tasavvufi bir oluşum olduğunu fark edeceksiniz.
4. Cemin yapılışı, çeşitleri ve semah, musahiplik ve gülbenk kavramları hakkında bilgi edineceksiniz.
5. Muharrem ayı ve aşurenin toplumumuzdaki önemini fark edeceksiniz.
6. Nusayrilik hakkında bilgi edineceksiniz.
7. Birlikte yaşama ve hoşgörü bilincine sahip olacaksınız.
8. İslam düşüncesindeki farklı yorumların dinde zenginlik ve çoğulculuk olduğunu kavrayacaksınız.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Allah
İnsan
Ahlak
Tasavvuf
Nakşibendilik
60
Kâdirilik
Mevlevîlik
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
GİRİŞ
Bu ünitede tasavvuf kavramı açıklanacak, İslam kültüründe tasavvufi düşüncenin oluşumu hakkında bilgiler verilecektir. Tasavvufi düşüncede ahlakın önemi
anlatılacak, toplumumuzda var olan Kâdirilik, Nakşibendilik, Mevlevîlik ve AlevilikBektaşilik gibi bazı tasavvufi oluşumlar hakkında açıklamalar yapılacaktır.
1. Tasavvufi Düşüncenin Oluşumu
!
Tasavvuf nedir?
Tasavvuf, İslam’ın temel ilkelerine dayanarak nefsi arındırma, ahlakı güzelleştirme ve bu şekilde dini yaşayarak Allah’a ulaşma yoludur. Tasavvuf, insanın ahlaki
yönden gelişmesini ve olgunlaşmasını amaç edinir.
Tasavvufi düşüncede insanın, yaratıcısına karşı yaptığı ibadet ve görevlerinde
manevi yönünü canlı tutması amaçlanır. Tasavvufi düşüncede, yapılan işlerde samimiyet ve ihlas önemlidir.
?
Tasavvuf, VIII. yüzyılın ortalarında oluşan, IX. yüzyılın sonlarına doğru kurumsallaşan bir disiplindir. Tasavvuf; insanı, Allah’ı sevmeye ve davranışlarında Allah’ın
hoşnutluğunu kazanmaya yönlendiren dinî akımdır. Tasavvufun asıl kaynağı Kur’an
ve Sünnet’tir. Tasavvuf yoluna koyulan insana mutasavvıf veya sufi denir. Tasavvufi
düşünce çeşitli aşamalardan geçerek günümüze kadar gelmiştir.
Tasavvufi düşünce nasıl ortaya çıkmıştır?
Hz. Muhammed’in sade bir hayat yaşaması, maddi şeylere değer vermemesi
ve malını Allah yolunda harcaması gibi davranışları, tasavvufi düşüncenin temellerini oluşturur. İslam’ın ilk dönemlerinde Müslümanlar ibadete, kalp temizliğine, haramlardan kaçınmaya, kötülüklerden uzak durmaya ve insanlarla olan ilişkilere son
derece önem vermişlerdir. İlk dönem inananların hayatları sade ve tertemiz bir dinî
yaşam içerisinde geçmiştir. Onlar, Allah’ın huzurunda büyük bir sorumluluk duygusu içinde hareket ederek söz ve davranışlarına dikkat etmişlerdir. Tasavvufi düşüncenin temeli bu dönemde oluşmuş olsa da kurumsallaşması daha sonraki dönemlerde
olmuştur. Hasan Basri ve Rabia Adeviyye gibi tanınmış sufiler bu dönemin devamında ortaya çıkmışlardır. Tasavvufi düşüncenin kurumsallaşması IX. yüzyılın sonlarına
doğru gerçekleşmiştir.
Hz. Muhammed’in vefatından sonra ortaya çıkan siyasi anlaşmazlıklar, dinin
özünden çok dış görünüşüne önem verme gibi olumsuz tutumlar tasavvufi düşün-
61
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
cenin oluşumunu hızlandıran etkenler olmuştur. Bazı devlet yöneticilerinin adaletsiz yönetimleri, siyasi çıkarlar, servet düşkünlüğünün artması, iç karışıklıklar ve dinin
özünden çok dış görünüşüne önem veren uygulamalar sonucunda, bazı Müslümanlar, kendilerini toplumdan soyutlayarak tamamen zikre ve dinî sohbetlere yöneldiler.
Bu düşünceye sahip olan Müslümanlar, İslam’ın özünden uzaklaştıran olumsuzluklar karşısında, Hz. Peygamber ve onun arkadaşlarının yaşayışlarını örnek alma çabası
içine girdiler. Bu anlayışın sonucu olarak Hicri II. yüzyılda tasavvuf düşüncesi ortaya
çıkmıştır. Bu asrın sonuna doğru diğer ilim dallarından ayrı olarak tasavvuf bir ilim
dalı hâline gelmiştir. Zinnun Mısri ve Beyazıd Bistami bu dönemin en ünlü sufileridir.
E
Biliyor musunuz?
Tasavvufi düşünce, toplumda sosyal ve siyasal olayların yol açtığı dinî ve
ahlaki değerlerdeki yozlaşmanın önüne geçmek ve yeniden dinin özüne uygun yaşanmasını sağlamak amacıyla ortaya çıkmıştır.
Tasavvuf, on ikinci yüzyılın sonlarından itibaren, geniş kitleler üzerinde kendini hissettirmiştir. Tasavvufi sohbetler daha düzenli, daha disiplinli bir kuruma dönüşmüştür. Bu belirli prensipleri olan oluşumlara tarikat denilmiştir. Tarikat, bireyi
Allah’a götüren yollardandır. Tarikatlar, tasavvufi düşüncenin öğretildiği ve uygulama alanına geçirildiği kurumlardır. Tasavvufi bir oluşum olan tarikatlar, bir âlimin etrafında şekillenmiştir. Abdulkadir Geylani, Ahmet Rifai, Ahmet Yesevî bu dönemde
yetişen mutasavvıflardır.
Selçuklular ve Osmanlılar zamanında ise Mevlana’ya nispet edilen Mevlevîlik,
Anadolu’da Hacı Bektaş Veli’ye nispet edilen Bektaşilik, Hacı Bayram Veli’ye nispet
edilen Bayramiyye, Aziz Mahmut Hüdai’ye nispet edilen Celvetiyye, Ahî Evran diye
bilinen Şeyh Nasîrüddin’e nispet edilen Ahilik gibi tasavvuf ekolleri oluşmuştur.
Tasavvufi düşüncenin Türk toplumunun kültürel, manevi, edebi ve dinî yaşamı
üzerinde çok önemli etkileri olmuştur. Sufiler ise; Türkler’in Müslüman olmalarında
ve Anadolu’nun İslamlaşmasında önemli rol oynamışlardır. Türkler arasında Ahmet
Yesevî, Mevlana, Yunus Emre gibi çok önemli mutasavvıflar yetişmiştir.
E
Bilgi kutusu
Kalbini manevi kirlerden temizleyen, Allah’tan başka her şeyi gönlünden çıkaran, ruhunu Hakk’ın zikri ile süsleyen tasavvuf ehline mutasavvıf denilir.
62
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
2. Tasavvufi Düşüncede Allah-Varlık İlişkisi
İnsanoğlu var olduğu günden beri, varlık ve Allah ilişkisine ilgi duymuştur.
Bütün dinler, felsefi sistemler genellikle bu ilişkiyi çözmeye ve anlatmaya çalışmıştır.
Tasavvufi düşüncede varlık konusu önemli bir yer tutar. İslam’ın tevhit inancı,
tasavvufi düşüncede, “Allah-varlık” anlayışını doğurmuş ve bu anlayışın hayatın her
safhasında hissedilmesini sağlamıştır. Tasavvufi düşüncede “Allah-varlık” ilişkisi, “Allah; Yaradan, varlık; yaratılan” şeklinde açıklanmıştır.
Kur’an-ı Kerim’de Allah-varlık “Yaradan-yaratılan” konusuna vurgu yapılmıştır.
Bu ilişkide;
a. Allah, tüm varlığın yaratıcısı ve sahibidir.
b. Allah, tüm varlıkları bir düzen ve ölçü içinde yaratmıştır.
c. Tüm varlıklar, Allah’ın varlığına, birliğine ve gücüne birer delildir.
Kur’an’daki Allah-varlık ilişkisinden hareket eden tasavvufi düşünce, önce insanı kendi varlığı hakkında bilinçlendirmeyi, bunun sonucunda da insanın Allah’ı
daha yakından tanımasını amaç edinmiştir.
Resim. 04.01: Tasavvufi düşüncede Allah, tüm varlığın yaratıcısı ve sahibidir.
Tasavvufi düşünceye göre, her varlık Allah’ın cemal (güzellik) sıfatından bir iz
taşır. Bu cemal sıfatının bir sonucu olarak her varlık, sevilmeye layıktır. Ancak asıl sevilmesi gereken varlık, bütün güzellikleri yaratan cemal sahibi Yüce Allah’tır. Tasavvufi düşünceyle yoğrulmuş bir mutasavvıf, kâinata ve her varlığa bu gözle bakar. Bu
durum tasavvufi düşüncedeki “Yaradan-yaratılan” düşüncesinin bir tezahürüdür.
63
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
3. Tasavvufi Düşüncenin Ahlaki Boyutu
!
Tasavvufi düşüncede ahlakın yeri ve önemi nedir?
Ahlak sözlükte, huy seciye, tabiat, mizaç, karakter anlamlarına gelmektedir. Terim olarak ise, insanın iyi veya kötü olarak nitelendirilmesine sebep olan huylarına,
söz ve davranışlarına ahlak denir.
İslam ahlakının temel esasları Kur’an-ı Kerim’e ve Peygamberimizin örnek
davranışlarına dayanır. Bir anlamda Kur’an, ahlakın evrensel kaynağıdır. Peygamber
Efendimiz de bunun en güzel örneğini temsil etmektedir. O, hayatı boyunca hep
Kur’an’ın belirlediği ahlaki ölçülere uygun yaşamıştır. Nitekim Peygamber Efendimizin ahlakına dair Hz. Aişe’ye yöneltilen bir soruda o; “Kur’an okumuyor musunuz?
Onun ahlakı Kur’an’dır.” (Müslim, Müsafirin, 139.) şeklinde cevap vermiştir. Ayrıca
Kur’an’daki; “Şüphesiz sen yüce bir ahlak üzeresin.” (Kalem suresi, 4. ayet.) ayeti bu
hakikati desteklemektedir.
Kur’an’ın öngördüğü ve Hz. Muhammed’in bizzat yaşayarak örnek olduğu güzel ahlak ilkeleri mutasavvıflar tarafından uygulanmaya çalışılmıştır. Mutasavvıflar,
tasavvufi yaşamda, ibadet ve zikrin yanında ahlaki faaliyet ve faziletlerin de önemli
olduğunu belirtmişlerdir. Nitekim Ebu’l-Hasan en- Nuri’ye göre “Tasavvuf ne birtakım merasimler ne de bir bilgi yığınıdır; aksine tasavvuf yalnızca ahlaktır.” (Selçuk
Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 340.) diyerek tasavvufi düşüncenin ahlaki boyutuna vurgu yapmıştır.
E
Biliyor musunuz?
İlk dönem mutasavvıflarından olan Hasan Basri, takva ehlinin; doğru sözlülük, ahde vefa, sıla-i rahim (akraba ziyareti), yoksullara merhamet, gurur ve kibirden arınmışlık, insanlarla iyi geçinme, güzel huy gibi ahlaki faziletlerle tanınabileceğini belirtmiştir.
Tasavvufi anlayışa göre hem dinin hem de aklın reddettiği bütün kötü huyların ve çirkin davranışların kaynağı nefistir. Tasavvufi ahlakta çoğunlukla insanın manevi benliğinin yüksek tarafını temsil eden ruh, meleğe; nefis ise şeytana benzetilir.
Bu yüzden ahlaki fenalıklar ancak zikir ve sakınma ile uzaklaştırılır. Nefsin kötü eğilimlerini kırmak ise onu kötü huylarından arındırmak suretiyle önlenebilir. Tasavvufi
ahlakta nefse karşı verilmesi öngörülen bu savaş, bir nevi iradeyi hür kılma, insanın ahlaki mükemmelliğe ulaşmasını ve Allah’a yakınlaşmasını önleyen bedenî ve
dünyevî tutkuların bağımlılığından kurtulma mücadelesidir.
64
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Sabırlı ol.
Sözünde dur.
Kanaat sahibi ol.
Kalbini temiz tut.
Öfkene hâkim ol.
Temizliğe dikkat et.
Asla adaletten ayrılma.
Vaktini hayırlı işlerde değerlendir.
Başkalarının kusurlarını araştırma.
Kendin için istemediğini başkası için de isteme.
Yukarıda tasavvufi düşüncede önemli olan bazı ahlaki ilkeler verilmiştir.
Piramidin boş kalan yerlerini siz tamamlayarak zirveye çıkınız.
65
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
4. Kültürümüzde Etkin Olan Tasavvufi
Yorumlar
!
İnsanın manevi yönden olgunlaşmasında Yüce Allah’ı ve Peygamberimizi anmanın katkısı nedir?
Hz. Peygamberden günümüze İslam dininin anlaşılma ve yorumlama biçimleri
Kur’an ve sünnetin özüne uygun olarak çeşitli şekillerde olmuştur. Tasavvufi yorum,
bu çeşitlilik içinde yer alır. Tasavvufi düşünce, İslamiyet’in farklı kültür ve medeniyetlere mensup insanlara ulaşmasında büyük katkı sağlamıştır. Kâdirilik, Nakşibendilik,
Mevlevîlik ve Alevilik-Bektaşilik gibi tasavvufi oluşumlar bunlardan bazılarıdır.
4.1.Yesevîlik
?
Kuruluşundan günümüze kadar Orta Asya’da çok geniş bir bölgeyi etkisi altına
alan ve varlığını Anadolu’da da devam ettiren Yesevî tarikatı Hoca Ahmet Yesevî’nin
fikirleri etrafında oluşmuştur.
Ahmet Yesevî kimdir?
Ahmet Yesevî, XI. yüzyılın sonlarına doğru Batı Türkistan’da, bugünkü Kazakistan sınırları içinde bulunan Çimkent bölgesinin Sayram şehrinde doğmuştur. Doğum tarihi hakkında kesin bir bilgi yoktur.
Ahmet Yesevî, tasavvuf eğitimini ilk olarak yaşadığı şehir olan Yesi’de, Aslan
Baba’dan almıştır. Sonra Buhara’ya gidip Şeyh Yusuf Hemedanî’nin talebesi olmuştur.
Ahmet Yesevî, eğitimini burada tamamlamış ve hocasının çok değer verdiği bir müridi olarak onun sevgisini kazanmıştır. Yesi şehrinde Aslan Baba’dan aldığı tasavvuf
eğitiminin ardından Buhara şehrinde de Şeyh Yusuf Hemedanî’den öğrendiği dinî
ilimlerle eğitimini tamamlamıştır. Hayatının sonuna kadar İslam’ı insanlara öğretmeye çalışan Hoca Ahmet Yesevî, Türkistan’ın Yesi şehrinde 1166 yılında vefat etmiştir.
E
Unutmayalım
Hoca Ahmet Yesevî Allah ve peygambere büyük bir aşkla bağlıdır.
Türkistan’da ona “Hazreti Türkistan”, “Pir-i Türkistan” (Türkistan Büyüğü) denilmektedir.
Türkler onun etrafında oluşan Yeseviyye Tarikatı’ından etkilenmiştir. Yesevîlik
Horasan, İran ve Azerbaycan Türkleri arasında da benimsenmiştir. O zamanlar Rum
diyarı olan Anadolu’ya fetihler başladığı dönemde Hoca Ahmet Yesevî, müritlerini
önden Anadolu içlerine göndermiş, buralarda söz ve davranışlarıyla örnek olmaları66
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
nı ve İslam dinini anlatmalarını istemiştir. Ahmet Yesevî’nin Anadolu’ya gönderdiği
talebelerine Alp Erenler denilmiştir. İlk fetihlerle birlikte Alp Erenler, Horasan erenleri olarak Anadolu’ya girmiştir.
Yetiştirdiği dervişler, onun öğretilerini Türkistan’dan Volga boylarına,
Kafkasya’ya ve Anadolu’ya kadar geniş alanlara yaymış ve adına kurulmuş olan “Yeseviyye” veya “Yesevîlik” tarikatını günümüze kadar yaşatmışlardır. Yesevîlik; Türk dili
ve kültürüyle güçlendikten sonra Maveraünnehir ve Harezm bölgesinde hızla yayılmıştır. Yesevîlik, bu hızlı gelişim sonucunda Hicri VII. (Miladi XIII.) yüzyılda başta
Hacı Bektaş Veli olmak üzere müritleri tarafından Anadolu’ya taşınmıştır. Anadolu’da
varlığını Bektaşilik ve Nakşibendîlik tarikatları ile devam ettiren Yesevî tarikatının en
önemli özelliği, tasavvuf kültürü ile Türkçenin bir araya getirilmesidir. Hacı Bektaş
Veli ve Sarı Saltuk, Ahmet Yesevî’nin Anadolu’ya manevi fetihler için yolladığı halifeleridir.
Hoca Ahmet Yesevî dinî ve ahlaki öğütlerini, peygamber ailesine olan sevgisini, dünya zevkleri ve düşkünlüğünün zararlarını, hikmetler hâlinde anlatmaya çalışmıştır. Söylediği hikmetli sözlerle insanların gönüllerine hitap etmiş ve çok tesirli
olmuştur. Dinî öğütleri genellikle basit ve sade bir dille şiir şeklinde söylemiş, yeri
geldikçe de kısa hikâyelere yer vermiştir. Hoca Ahmet Yesevî’nin söylemiş olduğu
hikmetli sözleri, Divan-ı Hikmet isimli eserde toplanmıştır. Daha sonraki asırlarda
yaşamış pek çok şaire ilham kaynağı olan bu eser, günümüzde hâla elden ele dolaşmakta ve okunmaktadır.
Ahmed Yesevî’nin Divân-ı Hikmet adı altında toplanmış olan şiirleri; dervişlerin faziletleri ile ilgili methiyeler, Hz.Peygamber ve büyük İslam sufîleriyle ilgili
kıt’alar, dünyanın durumundan şikâyet, kıyametin yaklaşması, cennet ve cehennem
hikâyeleri gibi konuları ele alır. Ehl-i sünnet tasavvuf tarikatlarından sayılan Yeseviye
tarikatı, bütün sünnetleri kabul etmiş, müritlerinin dinin hükümlerini eksiksiz yerine
getirmelerini imanın şartlarından saymıştır.
4.2. Kâdirilik
İslam dünyasındaki tasavvufi oluşumlardan biri olan Kâdirilik, Abdulkadir
Geylani’nin düşünceleri etrafında oluşmuştur.
Abdulkadir Geylani, Hazar bölgesindeki Geylan’da 1077 yılında doğmuştur. Etkili ve akıcı bir usluba sahip olduğu için verdiği dinî sohbetlerle çevresindeki insanları etkilemiş ve fikirlerini geniş kitlelere ulaştırmıştır. Kâdirilik, Asya’dan Balkanlara
ve Orta Doğu’dan Afrika’ya kadar geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.
Kâdirilik, insanın görevlerini hatırlatarak dinî emir ve yasaklara uymayı öğütler. Kâdirilik öğretisi, insanın tövbe ederek Allah’a ibadete yönelmesini ve her işinde
ihlas ve samimiyetle hareket etmesini tavsiye eder. Kâdirilikte fakir ve muhtaç kimselerin yardımına koşmak en önemli görevlerden sayılır. Kâdirîlikte Allah’ın isimlerinin zikredilmesine ve Hz. Peygambere salâvat getirilmesine önem verilerek nefsin
67
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
kötülüklerden arındırılması ve güzel huylar edinmesi istenir.
E Not edelim
Kâdirilikte önem verilen beş temel ilke vardır:
1.
2.
3.
4.
5.
Allah’ın rızası için çalışmak
Allah’ın yasaklarından uzak durmak
Nimetin değerini bilip şükretmek
Hizmeti ibadet niyetiyle yapmak
Yardımlaşmayı artırmak
(İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C 24, s.133.)
4.3. Nakşibendilik
Nakşibendilik, Bahaeddin Nakşibend’in düşünceleri etrafında oluşan tasavvufi
bir oluşumdur. Bahaeddin Nakşibend, 1318 yılında Buhara’da doğmuştur.
Nakşibendilik’te içten ve sessiz olarak Allah’ı zikretmek önemlidir. Bu şekilde
insanın kötü arzularının giderileceğine inanılır. Allah’ı çokça anan insan, onun sevgisini kalbine yerleştirir, nakşeder. Nakşetmek kavramından hareketle bu tasavvufi
oluşuma Nakşibendilik adı verilmiştir.
Nakşibendiliğin en önemli prensiplerinden biri ilim ve irfan meclislerinde ahlaklı insanlarla birlikte olmak ve onlarla sohbet yapmaktır. Nakşibendilik’te bu prensibe “sohbet” adı verilir. Bu tasavvufi yorumda Kur’an ve sünnete bağlılık ve ibadete
devamlılık önemlidir.
E
Bilgi kutusu
Nakşibendilikte önem verilen başlıca ilkeler şunlardır:
1.
2.
3.
4.
5.
68
Gönlünde Allah’tan başkasına yer vermemek
Allah’ı daima hatırlamak ve çokça zikretmek
Kalbi kötü düşüncelerden arındırmak
Her an bilinçli olmak
Her anı iyi değerlendirmek
(İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C 32, s. 335.)
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Nakşibendilik yorumunu temsil eden önemli şahsiyetlerden bazıları, İmam
Rabbani ve Mevlana Halid’dir. Nakşibendilik, Bahaeddin Nakşibend’in öğrencileri
aracılığıyla Türkistan, Anadolu ve Hindistan olmak üzere geniş bir alana yayılmıştır
Resim. 04.02 : Bahaeddin Naksibend’in Buhara’daki türbesi.
4.4. Mevlevîlik
Mevlana Celaleddin Rumi’nin düşünceleri çerçevesinde kurulan tarikattır.
Mevlana, 1207 yılında bugünkü Afganistan’ın Belh şehrinde doğmuş, 1273 yılında
Konya’da vefat etmiştir. Mevlana’nın oğlu Sultan Veled, hayatını babasının düşüncelerini yaymaya adadığı ve bu tasavvufi yorumu sistemleştirdiği için Mevlevîlik’in asıl
kurucusu sayılır.
Mevlana Celâleddin Rumi, dostlarının katıldığı özel toplantılar düzenlemiş,
dinî sohbetler yapmış, şiir söylemiş, zikrederek sema yapmıştır. Zamanla bir tören
niteliği kazanan bu toplantılar belli kurallara, belli görüş ve düşünce ilkelerine bağlanmıştır. Toplantılarda ney, kudüm ve benzeri çalgıların çalındığı zikirler, törenler
daha derli toplu ve ölçülü yapılmaya başlanmıştır. Kısa bir süre içinde geniş bir alana
yayılan ve halk arasında büyük bir ilgi uyandıran bu toplantılara katılanların sayısı
artmıştır. Bu düşünce, İran, Arabistan ve Anadolu’nun birçok yerinde kabul görmüştür.
Mevlana’nın ölümünden sonra oğlu Sultan Veled, aynı yoldan giderek, babasının düzenlediği toplantılara ve bunlarda yapılan sema, zikir ve benzeri törenlere,
bir tarikat niteliği kazandırmıştır. Törenlere katılmak, toplantılarda bulunmak, sema
meclisine ve zikre girmek için birtakım değişmez kurallar koymuştur.
69
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Resim. 04.03: Konya’daki Mevlana türbesi.
Mevlevîliğe göre tasavvuf eğitimin amacı insanın kendine gelmesini, kendini
bulmasını sağlamaktır. Gerçeğe ulaşmanın asıl yolu aşk ve cezbedir. Mevlevîliğin en
önemli iki özelliği sema ve çiledir.
Mevlevîlikte başlıca tarikat ayini, sema (âyin-i şerif )’dır. Belli kurallar içinde ve
müzik eşliğinde yapılan semadan başka zikir telkini, taç ve hırka giyme, halvet, tarikata giriş, halifelik verme de belli kurallara bağlanmıştır. Halvet, diğer tarikatlarda olduğu gibi kırk gün süren bir ibadet, riyazet biçiminde değil, tekkede hizmet biçiminde uygulanır. Bin bir gün süren bu halveti (çile) tamamlayan kişiye derviş adı verilir.
Mevlana hayatı boyunca insanlara, Allah’ı sevdirme gayreti içinde olmuştur.
Farsça yazmış olduğu Mesnevi adlı eserinde, veciz şiirlerle, kısa ibretlik hikâyelerle
insanların gönlüne hitap etmiş ve dini sevdirmeye çalışmıştır. Mesnevi’de insanlara
sevgiyi, gerçek aşkı, örnek insan olmayı öğütlemiş ve insanların güzel ahlaklı, dürüst, çalışkan, alçakgönüllü, sabırlı, doğru sözlü olmalarını istemiştir. O, insanlara
hoşgörüyle yaklaşmıştır.
Mevlevîlik Türk düşünce ve sanat hayatına önemli etki ve katkıları olan bir tarikattır. Mevlana’nın düşünceleri yüzyıllar boyunca etkisini sürdürmüş, günümüze
kadar canlılığını koruyabilmiştir. Mevlevi tekkeleri, tarikat faaliyetlerinin yanı sıra bir
sanat ve kültür kurumu gibi çalışmış, baştan beri birçok şair, yazar ve bestecinin yetiştiği merkezler olmuştur.
70
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
E Bilgi kutusu
Mevlevîlikte önem verilen başlıca şunlardır:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
İnsanlığa hizmet etmek
Her zaman iyi ve güzel davranışın örneği olmak
Mesnevi okumak ve mutasavvıf olmak
Aklı iyi kullanmak, hikmet sahibi olmak
Dindar olmak
Maddi ve manevi bakımdan temiz olmak
Mevlana’yı pir tanımak
Allah’tan, Hz. Muhammed’den sonra Mevlana’ya bağlanmak, ona
gönülden inanmak
9. Bilimle uğraşmak, bilgi sahibi olmak
10.Alçakgönüllü, sabırlı, güler yüzlü, hoşgörülü ve nazik olmak
4.5. Alevilik-Bektaşilik
“Alevi” Ali’yi seven, ona saygı duyan ve ona taraftar olan kişi anlamlarına gelir.
Aleviler; Allah’ın birliğine (tevhide) ve adaletine inanan, Hz. Muhammed’i son Peygamber olarak kabul eden, kutsal kitabı Kur’an-ı Kerim olan, Hz. Muhammed’in ehl-i
beytini seven Müslümanlardır.
Alevilik-Bektaşilik; Yesevîlik, Mevlevîlik, Nakşibendilik, Kâdirilik gibi tasavvufi
bir oluşumdur. Alevilik-Bektaşilik düşüncesinin oluşumu ve gelişiminde Hacı Bektaş
Veli’nin önemli bir rolü olmuştur. Hacı Bektaş Veli, 1281 yılında Horasan’ın Nişapur
şehrinde doğmuş, 1338 yılında Nevşehir’in Hacı Bektaş ilçesinde vefat etmiştir.
Hacı Bektaş Veli, Bektaşilik düşüncesinin kurucusudur. Hacı Bektaş Veli, öğrencileriyle birlikte Pir-i Türkistan olarak bilinen Hoca Ahmet Yesevî’nin, Allah sevgisi ve
güzel ahlakı esas alan öğretisini, Anadolu’ya taşımıştır. Anadolu’ya göç eden Türklerin siyasi istikrara kavuşmasında, birlik ve beraberlik bağlarının güçlenmesinde,
Hacı Bektaş Veli’nin büyük katkıları olmuştur. Ahmet Yesevî’nin manevi ocağından
beslenen Hacı Bektaş Veli, bir Horasan ereni olarak Anadolu’da, adalet ve özgürlük
gibi değerleri yaymış ve birlikte yaşama kültürünü geliştirmiştir. Bu çabalarından
dolayı Hacı Bektaş Veli, Anadolu halkının değer verdiği manevi önderler arasında
yer almıştır.
71
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Resim. 04.04: Nevşehir’deki Hacı Bektaş Veli camii ve türbesi.
Hacı Bektaş Veli’nin Makâlât adlı eseri, Bektaşilik düşüncesinin oluşmasında
önemli bir yere sahiptir. Bu eserde, İslam’ın itikat, ibadet, ahlak konularıyla ilgili bilgiler vardır. Hacı Bektaş Veli, bu konularla ilgili görüşlerini “dört kapı kırk makam”
ilkesine göre açıklamıştır. O, Makâlât adlı eserinde, insanın Allah’a dört kapı kırk makamdan geçerek ulaşabileceğini ifade etmiştir. Bu kırk makamın on tanesi, şeriat
içindedir. On tanesi marifet içindedir. On tanesi tarikat içindedir. On tanesi de hakikat içindedir.
Hacı Bektaş Veli, en önemli eserlerinden biri olan Makâlât’ta, insanın sonsuz
âlemdeki kurtuluşunun ancak dengeli, iyi ahlaklı bir yaşam sürmesiyle mümkün
olduğunu anlatmıştır. Dilenmeyi, başkasının sırtından geçinmeyi kesinlikle reddetmiştir. Çalışmayı, helâl kazanıp helâl yemeyi, imkânları ölçüsünde paylaşmayı inancının temel değerlerinden saymıştır. Bütün uygulamalarıyla insanı düşündürmeye,
kendi varlığındaki güzellikleri alçak gönüllülük içinde fark ettirmeye çalışmıştır. Bektaşiliğin amacı olgun yani kâmil insan yetiştirmektir.
Alevilik-Bektaşilik düşüncesinin temel kaynakları arasında yer alan Mâkâlat’ta
namaz, zekât, oruç ve hac gibi ibadet konuları da yer alır. Bu ibadetler, aynı zamanda
Hz. Muhammed ile Hz. Ali’nin buyruğu olarak kabul edilmiştir.
Hacı Bektaş Veli’nin hayatının anlatıldığı Velâyetname adlı eser, Alevilik-Bektaşilik düşüncesinin temel kaynakları arasında yer almaktadır. Bu eserde, buyruklara,
72
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
ozanlar tarafından söylenmiş deyiş ve nefeslere yer verilmiştir. Velâyetname’de eski
Türk inançlarına dair bazı inanç motifleri görülmekle beraber başta Allah inancı ve
Hz. Muhammed’in peygamberliği olmak üzere İslamî inanç esaslarına atıflar da yer
almaktadır. Buyruklar; zikir, tövbe, ilahî aşk, insan-ı kâmil, tevazu ve murakabe gibi
tüm tasavvufi yorumları içerir.
E
Bilgi kutusu
Alevilik-Bektaşilik ile ilgili bazı kavram ve deyimler şunlardır: Deyiş, nefes, üç
sünnet yedi farz, muharrem orucu, mürebbi, musahip, pir, talip, semah, cem, rehber, sofracı.
Buyruklarda yer alan en önemli hususlardan biri “üç sünnet, yedi farz” kavramıdır. Üç sünnet; hakkı zikretmek, kalpte düşmanlığa yer vermemek ve yola teslim
olmaktır. Yedi farz ise sırrını izhar etmemek, gördüğünü örtmek, özür ile niyaz eylemek, mürebbi hakkını gözetmek, musahip hakkını gözetmek, tövbe almak ve taç
giyip özünü üstada teslim etmek şeklindedir.
Buyruklarda, toplumu doğru bir şekilde Hakk’a ulaştırmak için Kur’an’ın bilinmesinin ve davranışların Kur’an’a uygun olmasının gerekli olduğu belirtilir. Buyruklarda dile getirilen; “Ayetsiz, kitapsız söz söyleyip nasihat eden pirin söylediği sözler
saygın değildir. Söylenen sözün kesinlikle Kur’an’a uygun olması gerekir.” ifadesi bu
durumu açıklar.
Alevilik-Bektaşilik düşüncesi diğer tasavvufi oluşumlar gibi İslam’ın ahlaki
prensipleri üzerinde önemle durur ve bu prensiplerin insanlar arasında yaygınlaşmasını gaye edinir. Buyruklarda, Alevilik-Bektaşilik yolunun sevgi ve dostluk yolu
olduğu şu şekilde ifade edilir: “Yolumuz sevgi ve dostluk üzerine kurulmuştur.
Dergâhımızda kışkırtıcı, bozguncu ve karıştırıcılara yer yoktur. Çekememezlik, kıskançlık, kendini beğenme, kin, inat, arkadan konuşma, dedikodu, başkasını suçlama, iftira, küfür, zulüm, yalan ve cinayet Tanrı’nın yasak ettiği işlerdir. Bir talip tüm bu
kötülükleri benliğinden uzaklaştırıp yüreğinden silmelidir. Talip, eli ile koymadığını
almaz, gerekmezse söz söylemez. O, kulağı ile duymadığına ‘duydum’ demez, gözü
ile görmediğine ‘gördüm’ demez...”
Alevilik-Bektaşilik düşüncesinde, ehl-i beyt sevgisi önemli bir yer tutar. Ehl-i
beyt sözcük olarak ev halkı demektir. Bu düşüncede, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin soyundan gelenleri sevmek ve onlara saygı duymak önemlidir.
73
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
E
Bilgi kutusu
Alevilik-Bektaşilik düşüncesinde önemli bir yer tutan ahlaki ilkelerden bazıları şunlardır:
1.Edepli olmak
2.Tamah etmemek
3.Haramdan uzaklaşmak
4.Alçakgönüllü olmak
5.Kimseye acı ve zarar vermemek
(Cabbar Kulu, Kitab-ı Cabbar Kulu, s. 82.)
4.5. 1. Cem ve Cemevi
Cem; toplanmak, bir araya gelmek, bütünleşmek demektir. Alevilik-Bektaşilikte cem, bir araya gelinerek yapılır ve cemi, dede yönetir. Cem her zaman yapılmakla
birlikte yılın belli zamanlarında yapılan cemler de vardır. Örneğin, Abdal Musa cemi,
dardan indirme cemi, ikrar cemi, düşkünlükten kaldırma cemi, Muharrem cemi, Hızır cemi ve Nevruz cemi bunlardan bazılarıdır.
Ceme katılan kişiler aşkla Allah’a yönelirler. Yüreklerinin Allah sevgisiyle dolmasını sağlarlar. Cemde okunan gülbank, dua, on iki imam aşkına söylenen düvaz,
deyiş ve nefesler arasında sık aralıklarla topluca “Allah Allah” denir. Böylece Hakk’a
olan inanç ve ikrar tazelenmiş olur. Cemde tevhitler (Lâ ilâhe illallâh) okunur. Eller
göğüslere konarak Hz. Muhammed ve ehl-i beytine salâvatlar getirilir ve işlenmiş
olan günahlar için tövbe istiğfar edilir. Dargın ve küskünler barışır, ceme katılanların
birbirlerine helâllik vermesi sağlanır.
Cemevi, cemin yapıldığı yerdir. Bunun yanında tasavvufi sohbetlerin yapıldığı
bu mekânlar, duruma göre yoksullara aşevi, misafirhane, birlik, dirlik ve kardeşlik evi
olmuştur. Buralar, ilim, eğitim ve kültür evi olarak da kullanılmaktadır. Cemler, daha
önceleri, dergâh ve tekke gibi mekânlarda yapılırdı. Zamanla şehirleşme ile birlikte
kentlerde cemevi adı verilen mekânlar yapılmış ve cemler buralarda yapılmaya başlanmıştır.
Yılın belli zamanlarında yapılan bazı cemler bulunmaktadır. Yılın ilk cemi yol
büyüklerinden Abdal Musa adına yapılır. Küskünlerin barıştırılması ve birliğin sağlanması amacıyla yapılan bu cem, Abdal Musa cemi olarak adlandırılır.
74
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Cem çeşitlerinden biri de dârdan indirme cemidir. Alevilikte, ölen kişi için
Hakk’a yürüdü ifadesi kullanılır. Hakk’a yürüyen (ölen) bir kişinin yedisi veya kırkında
kurban kesilip lokma dağıtılan cem, dâr cemi olarak adlandırılır.
Alevilik-Bektaşilikte bir başkasının hakkını çiğneyen, herhangi bir kişiye zarar
verecek davranışlarda bulunan ve birbiriyle küs olan kimseler düşkün sayılır. İşlediği
hata nedeniyle yol düşkünü ilan edildikten sonra tövbe ederek üzerindeki kul hakkını iade eden kişiler için düşkünlükten kaldırma cemi yapılır.
4.5. 2. Cemin Yapılışı
Alevilik-Bektaşilikte cemin önemli bir yeri vardır. Bir araya gelinerek topluca
yapılan cemi, başından sonuna kadar dede yönetir. Dede, Hz. Muhammed’in manevi makamına (posta) oturur. Bu esnada Hz. Ali postuna oturan rehber, dedenin
yanındaki yerini alır. Gelen insanların ayakkabılarından sorumlu olan iznikçi, içeriye
rahat girilmesini sağlayan kapıcı, içeriye girenlere yer gösteren gözcü, gelen lokmaları alan lokmacı ve kurban kesme işlemini yerine getiren kurbancı, bağlama çalıp
söyleyecek zakir ve diğer hizmet sahipleri yerlerini alırlar.
Dede dua okuyarak cemi başlatır. Dede ilk önce dargın ve küskün olanlar varsa
onları barıştırır. Daha sonra sırasıyla on iki hizmeti yerine getirecek canların duası,
delil hizmeti (çerağ uyandırma), tezekkâr hizmeti (abdest aldırma), kurban ve lokma
hizmeti ve diğer hizmetler yerine getirilerek cem birlenir. Topluca tövbe istiğfâr edilir. Zâkir (aşık), bağlama eşliğinde düvâzdeh-imâm, tevhit, miraçlama ve mersiyeler
okur. Daha sonra semahlar dönülür. Sakka hizmetinde bulunanlar Kerbelâ’da 72 evladı ve yâranıyla birlikte susuz bırakılan ve şehit edilen Peygamber torunu Hz. Hüseyin aşkına su dağıtırlar. Son olarak getirilen lokmalar, kesilen kurbanlar dede tarafından dualandıktan sonra dağıtılır. sonra Dede hizmet yapanlara dua eder. Dede,
hizmet aralarında çeşitli konularda sohbetler verir.
Cemin sonunda dede şöyle dua eder: “Bismişah! Allah, Allah. Oturan, duran,
kovsuz gıybetsiz Hakk Muhammed Ali deyip evine varan tüm canların Yüce Allah
dildeki dileğine, gönüldeki muradına vasıl eyleye. Gerçeğe hû…”
Cemlerde gönüllerdeki Hakk sevgisi “Allah, Allah” sesleriyle dışa vurulurken,
Hakk’ın kelamı olan Kur’an-ı Kerim’den pek çok ayet okunur. Bir hizmetten başka bir
hizmete geçilirken mutlaka bir ayet okunur. Meselâ; Sakka hizmeti yapılırken; “İnkâr
edenler, göklerle yer bitişik bir hâlde iken bizim, onları birbirinden kopardığımızı
ve her canlı şeyi sudan yarattığımızı görüp düşünmediler mi? Yine de inanmazlar
mı?” (Enbiya suresi, 30. ayet.) ayeti okunur. Kurban kesimi sırasında ise, Sâffât suresi
103–107. ayetleri okunur.
Alevilik-Bektaşilik düşüncesinin temel kaynakları arasında yer alan Erkan ve
Buyruk kitapları incelendiğinde cemdeki pek çok uygulamanın, Kur’an ayetleriyle
temellendirildiği ve ilgili ayetlerin bu uygulama sırasında okunduğu görülmektedir.
75
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
4.5. 3. Semah
Semah, ilahî aşkı ruhunda duymaya, o aşkla Allah’ın güzel isimlerinden herhangi birini anarak ayakta dönmeye denir. Semah, okunan ilahiler eşliğinde elleri
gökyüzüne doğru uzatarak Hakk’ın birliğini çokça zikretmektir. Evrende bulunan
her şeyin döndüğünden hareketle Aleviler, Allah’a olan aşk ve sevgilerini semahla
gösterirler.
Ebu’l-Vefa el-Bağdâdî, cem sırasında dönülen semahı ateşe, semah yapanların
gönüllerini de oduna benzetmiştir. Pak olan gönlün kokusunun da güzel olacağını
belirten büyük mutasavvıf, nasıl güzel kokusu olan ağaçlar ateşe atıldıklarında etraflarına güzel kokular saçıyorlarsa, ruhu ve gönlü olgunlaşmış kişilerin de semah
döndüklerinde yaptıkları dairevî hareketlerin kalplerine cila verip aşk ve şevklerini
artırdığını belirtmektedir.
Alevilik-Bektaşilik düşüncesinin temel kaynaklarından olan Buyruk’ta semah
sırasında canların dönmesi, su akarken değirmen taşının dönmesine benzetilmiştir. Derviş döndükçe ilahî aşk onun gönlüne akar. Dervişin gönlüne boşalan “ilahî
aşk”tır. Semah esnasında, semah dönenler dedenin oturduğu bölüme sırtlarını dönmemeye dikkat ederler. Dedenin oturduğu bölüme geldiklerinde yüzlerini çerağa
dönerek boyunlarını hafif bükerler ve buradan o şekilde geçerler.
Yâ Rabb! Aşkın ver bana hû diyeyim döne döne
Âşık olayım ben sana hû diyeyim döne döne
Koma hiç benliğim bende, varlığım yok eyle sende
Seni görüp her mekânda hû diyeyim döne döne
Seyyid Nizamoğlu
4.5. 4. Musahiplik
Alevilik-Bektaşilikte musahipliğin önemli bir yeri vardır. Musahiplik; yol kardeşliği demektir. Evli olan iki kişinin aileleriyle birlikte dede huzurunda kurban keserek hayat boyu yol kardeşi olmaya söz vermesine “musahiplik” adı verilmektedir.
Bu kardeşlik, akrabalık bağıyla oluşan kardeşlikten başka, toplumsal olarak kurulan
bir kardeşliktir.
Peygamberimiz Medine’ye hicret ettikten sonra burada, Mekke’den gelen her
muhaciri, Medine’deki bir ensar ile kardeş ilan etmişti. Böylece Mekke’den gelen
Müslümanlar ile Medineli Müslümanlar arasında sosyal dayanışma ve kaynaşma
meydana gelmişti. Kardeş olan Müslümanlar her şeylerini birbirleriyle paylaşmışlar,
her konuda birbirlerine destek olmuşlardı. Alevilik-Bektaşilik geleneğindeki mu-
76
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
sahiplik, İslam tarihindeki Muhacir-Ensar kardeşliğine dayanmaktadır. Musahiplik,
Peygamberimiz döneminde sahabe arasındaki birlik, beraberlik, yardımlaşma ve
kardeşliğin günümüzde yaşatılmasıdır. Musahipliğin temelinde, dayanışma ve paylaşma vardır. Bütün mal varlıklarını Mekke’de bırakarak Allah rızası için Medine’ye
göç eden Muhacirlerle, Medine’li Müslümanların evlerini, işlerini, bağ ve bahçelerini
paylaştıkları gibi musahipler de bütün varlıklarını yol kardeşleriyle paylaşırlar.
Dede, musahip olan kişilere şöyle öğüt verir: “Evlatlarım! Siz musahip oldunuz.
Başta musahip musahibinden malını esirgemeyecek. Yalan söylememek, haram yememek, zina yapmamak, dedikodu etmemek, elinle koymadığını almamak, gözünle görmediğini gördüm dememek, kimseyi incitmemek gerek. Tüm bu dediklerimi
yapacaksınız. Nefsinize uymayın, yolunuzdan azmayın. Çiğ (haram) lokma yemeyin,
malı mala, canı cana katın. Hâlinize haldeş, yolunuza yoldaş olun.”
Musahipler arasında hem dinî anlamda hem de sosyal anlamda yol kardeşliği
vardır. Musahiplik özetle şu temeller üzerine kuruludur:
a. Birbirlerine ölünceye kadar yardımcı olmak
b. Yalan söylememek, haram yememek
c. Eline, diline, beline sahip çıkmak
ç. Birbirlerinin suç işlemesine engel olmak
4.5. 5. Dua ve Gülbenkler
Dua sözlükte, “çağırmak, seslenmek, yardım talep etmek, içten yakarış” anlamına gelir. Terim olarak insanın bütün benliğiyle Allah’a yönelerek maddi ve manevi isteklerini ona arz etmesi demektir. Duanın ana gayesi insanın Allah’a hâlini
arz etmesi ve ona niyazda bulunmasıdır. Bu açıdan dua, Allah ile kul arasında bir
iletişimdir.
Alevilik-Bektaşilikte gülbenk, dua anlamında kullanılır. Sözlükte gülbenk kelimesi; gül sesi, bülbül ötüşü gibi anlamlara gelir. Alevilik-Bektaşilik geleneğinde gülbenk; Allah’tan af dileme, ona yalvarma ve sığınmayı ifade eder. Gülbenkteki cümleler kısa, öz ve birbiriyle uyumludur.
Alevilik-Bektaşilik geleneğinde değişik zamanlarda değişik amaçlarla söylenen çeşitli gülbenkler vardır. Bayramlarda, mutlu zamanlarda ve üzüntülü anlarda
gülbenk okunarak dua edilir. Bazı duaların yüzlerce yıllık geçmişi vardır. Bölgeden
bölgeye doğal olarak dualarda değişiklikler olsa da genelde dualar, “Bismişah Allah
Allah!” (Her şeyin kaynağı olan Allah’ın adıyla) ile başlar. Dedenin okuduğu gülbenke
orada bulunanlar, “Allah Allah” diyerek katılır. Gülbenklerde söylenen “Allah Allah”
sözü, “Allah’ım, duamızı kabul et!” anlamında söylenir.
77
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
4.5. 6. Muharrem Ayı ve Aşure
İslam tarihinde önemli yere sahip olan Muharrem ayı, hicri takvime göre yılın
birinci ayıdır. Peygamber Efendimiz bu ayda tutulan orucun önemini şu şekilde vurgulamıştır: “Ramazan orucu dışında en faziletli oruç Allah’ın ayı Muharrem’de tutulan oruçtur…” (Müslim, Sıyam, 202.) Peygamberimiz bu hadisinde Muharrem ayını
“Allah’ın ayı” olarak nitelemiş ve bu ayın faziletine dikkat çekmiştir.
Muharrem ayının onuncu gününe “aşura” denir. Peygamberimiz Muharrem
ayının dokuz, on ve onbirinci günlerinde oruç tutmuş ve Müslümanların da bu günlerde oruç tutmalarını tavsiye etmiştir. (Buhari, Savm, 69.)
Alevilik-Bektaşilikte Muharrem ayının ayrı bir yeri ve önemi vardır. Hz. Hüseyin’e
büyük bir sevgiyle bağlı olan Alevi-Bektaşiler, bu ayda başta Hz. Hüseyin olmak üzere, Kerbela’da şehit düşenler için mersiyeler ve dualar okurlar. Bu ay boyunca Hz.
Peygambere ve onun ehl-i beytine salâvat getirirler ve dualar ederler.
Alevi-Bektaşiler, Muharrem ayının ilk on iki gününü oruçlu olarak geçirirler. Bu
günlerde Hz. Hüseyin’in ve evladının Kerbela’da susuz bırakılmış olmasından dolayı su içmez, eğlence yapmaz ve kurban kesmezler. Oruçlar tutulduktan sonra on
üçüncü günü Kerbela’dan sağ olarak kurtulan Hz. Hüseyin’in oğlu Zeynü’l-Âbidin
için şükran kurbanı keser ve aşure kaynatırlar.
Muharrem ayında komşulara, eş dost ve akrabalara aşure pişirip dağıtmak
toplumumuzda yaygın bir gelenektir. Bu ayda aşure kaynatılıp dağıtılması gibi bir
takım sosyal uygulamalar, toplumsal dayanışma ve yardımlaşma açısından önemlidir. Bunun yanı sıra Muharrem ayı, yetimlerin, fakirlerin, kimsesizlerin korundukları
bir aydır.
5. Nusayrilik
Nusayrilik, Muhammed bin Nusayr tarafından kurulmuştur. Nusayriler, İslam’ın
tasavvufi yorumlarından Alevilik düşüncesine bağlıdırlar. Düşüncelerini ehl-i beyt
imamlarından Hasan el-Askeri yoluyla Hz. Ali’ye, ondan da Hz. Muhammed’e dayandırırlar. Nusayriliğin görüşlerini, Muhammed bin Nusayr’den sonra Hüseyin bin
Hamdan el-Hasbî devam ettirmiştir.
Nusayriliğin temel inançları ve hareket noktaları Kur’an’dır. İslam’ın tasavvufi
yorumlarından Alevilik düşüncesine bağlı olan Nusayriler, temel inançlarını ve görüşlerini, Kur’an-ı Kerim çerçevesinde şekillendirmiş ve bu doğrultuda bir yaşam tarzı benimsemişlerdir. Nusayriler, Kur’an’ın hiçbir değişikliğe uğramadan günümüze
kadar geldiğine inanırlar.
Nusayrilik düşüncesine sahip olanlar, günlük yaşantılarında Kur’an-ı Kerim’e
bağlı kalarak ehl-i beyt ve on iki imamın görüşlerini benimserler ve bu doğrultuda dinî görevlerini yerine getirirler. Nusayriler, Allah’ın varlığına ve birliğine, Hz.
78
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Muhammed’in onun kulu ve elçisi olduğuna inanırlar. Hz. Muhammed’e ve onun
ehl-i beytine dua eder, salât ve selam getirirler.
Nusayriler, Hz. Ali’nin öğütlerinin, hutbelerinin ve güzel sözlerinin bir araya
getirildiği Nehcü’l-Belâğa adlı esere büyük değer verirler ve bunu Kur’an-ı Kerim’den
sonra önemli bir başvuru kaynağı olarak görürler. Hz. Ali, Nehcü’l-Belâğa’da Kur’an’ın
öğrenilmesi ve öğretilmesiyle ilgili şöyle demiştir: “Kur’an’ı öğrenin. Çünkü Kur’an,
en güzel sözdür. Onun bilgilerinde derinleşin. O kalplerin baharıdır. Kur’an’ın nuruyla şifa dileyin. Çünkü o, göğüslerin şifasıdır.” (Nehcü’l-Belâğa, Hutbe, 110.) Hz. Ali’nin
bu ve bunun gibi Kur’an’ın öğrenilmesiyle ilgili tavsiyelerinden dolayı Nusayrilikte
Kur’an’ın öğrenilmesi ve öğretilmesi önemlidir.
Nusayrilerin kutladıkları Ramazan, Kurban ve Gadir-i Hum gibi bazı önemli
bayramları vardır. Nusayriler, Hz. Ali’nin Gadir-i Hum denilen yerde veli tayin edildiğine inanırlar. Bundan dolayı hicri aylardan Zilhicce ayının 18. gününü Gadir-i Hum
bayramı olarak kutlarlar.
6. Birlikte Yaşama ve Hoşgörü Kültürü
!
Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethettiğinde Hristiyanlar, Yahudiler gibi farklı
din mensuplarının inançlarını yaşamalarını engellememesi İslam dininin hangi
yönünü ortaya çıkarmaktadır?
Hoşgörü, her şeyi anlayışla karşılama, olabildiğince müsamaha gösterme demektir. Hoşgörülü olmak; din, dil, inanç, anlayış vb. bakımdan kendisinden farklı
olanlardan rahatsızlık duymamak, onların farklı yönlerini anlayışla karşılayabilme
erdemi gösterebilmektir. Hoşgörü sahibi insanlara anlayışlı, müsamahalı, toleranslı
kimseler denir.
Birlikte yaşama kültürü bir toplumun en temel şartlarından biridir. Toplumlar,
farklı düşünen, farklı inançlara sahip olan insanlardan oluşabilir. Bu durumda toplumun bir ve beraber yaşayabilmesi için fertlerin hoşgörü sahibi olması ve birlikte
yaşama bilincini geliştirmiş olması gerekir. Aslında hoşgörü anlayışı ve birlikte yaşama bilinci toplumun en temel yapı taşı olan aileden başlar. Allah, her insanı farklı
karakterde yaratmıştır. Beş parmağın beşi de bir olmadığı gibi insanlar da bir torna
tezgâhından çıkmış tıpatıp aynı makine parçaları gibi değildir. Her insan kendi fıtratı
gereği farklı düşünebilir, farklı bakış açılarına sahip olabilir. Bu durumda insanların
farklı düşüncelerine saygılı olmak, onlara değer vermek hem ailede hem de toplumda huzur ve mutluluğun kaynağı olacaktır.
79
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Resim. 04.05: İslam dini, birlikte yaşama kültürüne önem vermiştir.
Dünyada birçok farklı ırk, inanç ve kültür vardır. İnsanları farklı farklı ırklarda
yaratan Yüce Allah’tır. Bu farklılık bir ayrılık değil bilakis bir rahmettir ve toplumları
tanıma vesilesidir. Bu konuda Kur’an’da; “Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir
dişiden yarattık. Ve birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabilelere ayırdık.
Muhakkak ki Allah katında en değerli olanınız, ondan çok korkanınızdır…” (Hucurât
suresi, 13. ayet.) buyrulmuş ve birbirini tanıyıp anlamaları için Allah’ın insanları farklı
toplumlara ayırdığı belirtilmiştir.
?
Kur’an’da, insanların birbirlerini tanıyıp anlamaları amacıyla farklı toplumlara
ayrıldığı ifade edildiğine göre, toplumlar arasında tarihten gelen ayrılık ve çatışma
noktalarının bir kenara bırakılıp birlikte yaşama ve hoşgörü kültürünün, önce dinî
alanda daha sonra birçok alanda yaşama geçirilmesi insanlığın faydasına olacaktır.
Müslümanlar arasında birlikte yaşama kültürü nasıldır?
İslam dini, insanlar arasında her alanda olumlu ilişkilerin kurulmasına ve yeryüzünden ayrımcılığın kaldırılmasına önem verir. Bunun için farklı din ve kültüre
mensup insanlara hoşgörülü olunmasını tavsiye eder. İslam tarihi bu hoşgörü anlayışının örnekleriyle doludur. Peygamber Efendimizin Medine’de farklı inanç sahibi
kavimlerle birlikte yaşaması, Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethettiğinde Hristiyan, Yahudi ve diğer din mensuplarının ibadethanelerini yıktırmaması ve ibadetlerine devam etmelerine müsaade etmesi sadece birkaç örnektir. Günümüzde ülkemizde farklı dine, inanca, görüş ve düşünceye mensup vatandaşlarımızın bir arada
yaşaması, hoşgörü anlayışının ve birlikte yaşama kültürünün güzel bir sonucudur.
80
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
İslam düşüncesinin önemli bir unsuru olan tasavvufi yorumların temelini birlikte yaşama ve hoşgörü kültürü oluşturmaktadır. Hoşgörü ve birlikte yaşama kültürünün gelişip yaygınlaştırılmasında önemli katkıları olan tasavvufi düşünceler, İslam
dininin güzelliklerini toplumun bütün katmanlarına taşıyabilme imkânına kavuşmuştur. İnsanları incitmeme ve incinmeme anlayışına dayanan, pratikte ise yaratılanı yaratandan ötürü sevmeyi prensip hâline getiren bu anlayış, insanlık için sevgi
dolu bir hayat kaynağıdır. Ahmet Yesevî, Mevlana, Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli gibi
tasavvuf önderlerinin hoşgörü ve birlikte yaşama kültürüne katkıları toplumumuzda hâlâ etkisini devam ettirmektedir.
Söylemiş olduğu şiirlerle toplumumuzda sevgi ve hoşgörünün yerleşmesine
önemli katkıları olmuş olan Yunus Emre;
“Ben gelmedim dava için
Benim işim sevgi için
Dostun evi gönüllerdir
Gönüller yapmaya geldim.”
demiş ve gönül kırmadan sevgi ile yaşamak gerektiğini belirtmiştir.
Bütün dünyaya sevgi tohumları saçan Mevlana; “Kin ve nefret duyguları kalpleri karartır. Barış dalgaları kalplerden kinleri atar. Savaş dalgaları ise sevgileri altüst
eder.” diyerek insanların birbirine kin ve nefretle değil de sevgi ile yaklaşmaları gerektiğini ifade etmiştir. Hacı Bektaş Veli’nin, “Yetmiş iki millete aynı gözle bakıp hiç
kimseyi ayıplamamak.” şeklindeki ifadesi birlikte yaşama ve hoşgörü kültürüne büyük katkı sağlamıştır.
İslam dini, kendi içindeki farklı yorumlara, tasavvufi anlayışlara bir rahmet olarak bakmaktadır. İslam düşünce ekolleri içindeki mezhepler ve tasavvufi oluşumlar
biri diğerinden üstün olmayan ve her biri kendi içinde kurtuluşa götüren yolu formüle etmeye çalışan birer akımdır. İslam kültüründe bu farklı yorumlar birer zenginlik ve çoğulculuk olarak görülmüştür. Yesevîlik, Mevlevilik, Alevilik-Bektaşilik gibi
tasavvufi oluşumlar toplumumuzun bir arada uyum içinde yaşamasına katkı sağlamıştır.
81
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
Okuma Metni
DÖRT KAPI KIRK MAKAM
Hacı Bektaş Veli, Makâlât adlı eserinde, insanın Allah’a dört kapı kırk makamdan geçerek ulaşabileceğini ifade etmektedir. Dört kapı kırk makam, aynı zamanda
İslam dininin temel değerlerini de yansıtmaktadır. Hoca Ahmet Yesevî’nin Fakrnâme
adlı eserinde işlenen dört kapıyı kendi yorumunu da ekleyerek Hacı Bektaş Veli
Anadolu’ya taşımıştır. Bu büyük veliler insanlara İslam’ı öğretmeyi kendilerine görev
edinmiş; şeriat, tarikat, marifet ve hakikat şeklinde sıralanan dört kapı sayesinde dinin kolayca öğrenilmesini; kalp ve gönüllerde kalıcı olmasını amaçlamışlardır.
Hacı Bektaş Veli, insanın yiyip-içmesini dahi dört kapıya göre açıklamıştır. Böylece o, dört kapı anlayışını günlük hayata taşıyarak insanların inanç, ibadet ve ahlak
gelişimlerine olumlu katkıda bulunmak istemiştir:
Şeriat kapısında yiyen ve içen kişi, rızık vereni (Allah’ı) çok anar ve Yaratıcısına
itaati yerine getirir.
Tarikat kapısında yiyen ve içen kişi, yemede ve içmede israfta bulunmaz.
Hakikat kapısında yiyen ve içen kişi ise, Hakk’ı kendi zatında bulur.”
Kaygusuz Abdal, dört kapı kırk makamı mevsimlere benzeterek açıklamaktadır. Ona göre; kış şeriat, yaz tarikat, güz marifet ve bahar da hakikat gibidir. Burada
en kıymetli mevsim olan bahar hakikata; şeriat ise tahammül edilmesi gereken bazı
zorlukları nedeniyle kış mevsimine benzetilmiştir.
Hacı Bektaş Veli’nin Makâlât’ında dört kapı kırk makam şunlardan oluşmaktadır:
A. Şeriat Kapısı ve On Makamı:
1. İman getirmek: Allah’a ve buyruklarına, meleklere, Kur’an’a ve diğer
kitaplarına, peygamberlerine, dostlarına ve ahiret gününe iman etmek
2. İlim öğrenmek
3. Namaz (kılmak), oruç (tutmak), zekât (vermek), hacca (gitmek), cihat
(etmek) ve cünüplükten temizlenmek (gusül)
4. Helal kazanmak ve faizi haram bilmek
5. Nikâh kıymak
6. Hayız ve lohusalıkta cinsî münasebeti haram bilmek
7. Sünnet ve cemaat ehlinden olmak
8. Şefkatli olmak
9. Temiz yemek ve temiz giyinmek
10.İyiliği emredip kötülüklerden sakındırmaktır.
82
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
B. Tarikat Kapısı ve On Makamı:
1. Pirden el alıp tövbe etmek
2. Mürit olmak
3. Saç kesmek, giyim ve kuşamını döndürmek
4. Nefis savaşında olgunlaşmak, pişmek
5. Hizmet etmek
6. Havf dutmak (Allah’tan korkmak)
7. Ümit
8. Hırka, zenbil, makas, seccade, tesbih, iğne ve hidayet
9. Cemaat, nasihat, kanaat ve muhabbet sahibi olmaktır
10.Aşk, şevk, sefa ve fakirliktir.
C. Marifet Kapısı ve On Makamı:
1. Edep
2. Korku
3. Perhizkârlık
4. Sabır ve kanaat
5. Utanmak
6. Cömertlik
7. İlim
8. Miskinlik
9. Marifet
10.Kendini bilmektir.
D. Hakikat Kapısı ve On Makamı:
1. Toprak olmak (mütevazı olmak)
2. Yetmiş iki millete aynı gözle bakıp hiç kimseyi ayıplamamak
3. Elinden gelen iyiliği hiç kimseye esirgememek
4. Dünyada yaratılmış bütün varlıkların kendisinden emin olması
5. Mülk sahibine yüzünü sürüp, yüz suyunu bulmak (Yaratılış sebebi olan
Muhammed nurunu bulmak)
6. Sohbette hakikat sırlarını söylemek
7. Seyr-i sülûk (Allah’a ulaşmak için yapılan manevi yolculuk)
8. Sır saklamak
9. Münacat
10.Tanrı’ya vuslat (kavuşmaktır.)
(Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı, s. 83–84.)
83
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
NELER ÖĞRENDİK?
İslam düşüncesinde çeşitli tasavvufi yorumların ortaya çıkış nedenlerini
açıkladık.
Tasavvufi düşünce, toplumda sosyal ve siyasal olayların yol açtığı dinî ve ahlaki değerlerdeki yozlaşmanın önüne geçmek ve yeniden dinin özüne uygun yaşanmasını sağlamak amacıyla ortaya çıkmıştır. Tasavvuf, VIII. yüzyılın ortalarında
oluşan, IX. yüzyılın sonlarına doğru kurumsallaşan bir disiplindir. Tasavvuf; insanı,
Allah’ı sevmeye ve davranışlarında Allah’ın hoşnutluğunu kazanmaya yönlendiren
dinî akımdır. Tasavvufun asıl kaynağı Kur’an ve Sünnet’tir. Tasavvuf yoluna koyulan
insana mutasavvıf veya sufi denir. Tasavvufi düşünce çeşitli aşamalardan geçerek
günümüze kadar gelmiştir.
Allah-varlık ve Yaradan-yaratılan ilişkisi hakkında bilgi edindik. Tasavvufi
düşüncede ahlakın yerini ve önemini kavradık.
İslam’ın tevhit inancı, tasavvufi düşüncede, “Allah-varlık” anlayışını doğurmuş
ve bu anlayışın hayatın her safhasında hissedilmesini sağlamıştır. Tasavvufi düşüncede “Allah-varlık” ilişkisi, “Allah; Yaradan, varlık; yaratılan” şeklinde açıklanmıştır.
Kur’an’ın öngördüğü ve Hz. Muhammed’in bizzat yaşayarak örnek olduğu güzel ahlak ilkeleri mutasavvıflar tarafından uygulanmaya çalışılmıştır. Mutasavvıflar,
tasavvufi yaşamda, ibadet ve zikrin yanında ahlaki faaliyet ve faziletlerin de önemli
olduğunu belirtmişlerdir.
Yesevîlik, Mevlevîlik, Nakşibendilik, Kadirilik ve Alevilik-Bektaşiliğin tasavvufi
bir oluşum olduğunu fark ettik.
Hz. Peygamberden günümüze İslam dininin anlaşılma ve yorumlanma biçimleri Kur’an ve sünnetin özüne uygun olarak çeşitli şekillerde olmuştur. Tasavvufi yorumlar, bu çeşitlilik içinde yer alır. Tasavvufi düşünce; İslamiyet’in farklı kültür
ve medeniyetlere mensup insanlara ulaşmasında büyük katkı sağlamıştır. Yesevîlik,
Kâdirilik, Nakşibendilik, Mevlevîlik ve Alevilik-Bektaşilik, toplumumuzda var olan tasavvufi oluşumlardır.
Cem’in yapılışı, çeşitleri, semah, musahiplik ve gülbenk kavramları hakkında
bilgi edindik. Muharrem ayı ve aşurenin toplumumuzdaki önemini fark ettik.
Cem; toplanmak, bir araya gelmek, bütünleşmek demektir. Alevilik-Bektaşilikte
cem, bir araya gelinerek yapılır ve cemi, dede yönetir. Cem her zaman yapılmakla
84
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
birlikte yılın belli zamanlarında yapılan cemler de vardır. Örneğin, Abdal Musa cemi,
dardan indirme cemi, ikrar cemi, düşkünlükten kaldırma cemi, Muharrem cemi, Hızır
cemi ve Nevruz cemi bunlardan bazılarıdır. Cemevi, cemin yapıldığı yerdir. Semah,
ilahî aşkı ruhunda duymaya, o aşkla Allah’ın güzel isimlerinden herhangi birini
anarak ayakta dönmeye denir. Semah, okunan ilahiler eşliğinde elleri gökyüzüne
doğru uzatarak, Hakk’ın birliğini çokça zikretmektir. Musahiplik; yol kardeşliği
demektir. Alevilik-Bektaşilikte gülbenk, dua anlamında kullanılır. Muharrem ayında
komşulara, eş dost ve akrabalara aşure pişirip dağıtmak toplumumuzda yaygın bir
gelenektir.
Nusayrilik hakkında bilgi edindik.
Nusayrilik, Muhammed bin Nusayr tarafından kurulmuştur. Nusayriler, İslam’ın
Tasavvufi yorumlarından Alevilik düşüncesine bağlıdırlar. Düşüncelerini ehl-i beyt
imamlarından Hasan el-Askeri yoluyla Hz. Ali’ye, ondan da Hz. Muhammed’e dayandırırlar.
Birlikte yaşama ve hoşgörü kültürünün toplum için önemini kavradık. İslam
düşüncesindeki farklı yorumların dinde zenginlik ve çoğulculuk olduğunu öğrendik.
Birlikte yaşama kültürü bir toplumun en temel şartlarından biridir. Toplumlar,
farklı düşünen, farklı inançlara sahip olan insanlardan oluşabilir. Bu durumda toplumun bir ve beraber yaşayabilmesi için fertlerin hoşgörü sahibi olması ve birlikte yaşama bilincini geliştirmiş olması gerekir. İslam dini, kendi içindeki farklı yorumlara,
tasavvufi anlayışlara bir rahmet olarak bakmaktadır. İslam düşüncesindeki Yesevîlik,
Mevlevîlik, Alevilik-Bektaşilik gibi tasavvufi oluşumlar, toplumumuzu bir arada tutan ve uyum içinde yaşamasına katkı sağlayan birer zenginlik olarak görülmüştür.
85
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. “İslam’ın temel ilkelerine dayanarak nefsi arındırma, ahlakı güzelleştirme ve bu
şekilde dini yaşayarak Allah’a ulaşma yolu.” Olarak tanımlanan kavram aşağıdakilerden hangisidir?
A. Mezhep
B. Tasavvuf
C. Tefekkür
D.Tevekkül
2. Aşağıdakilerden hangisi İslam’ın tasavvufi yorumları arasında yer almaz?
A. Nakşibendilik
B. Mevlevîlik
C. Haricilik
D.Alevilik-Bektaşilik
3. “1318 yılında Buhara’da doğmuş olan İmam Bahaeddin tarafından kurulmuştur.
Bu tarikatta içten ve sessiz olarak Allah’ı zikretmek önemlidir. Bu şekilde insanın
kötü arzularının giderileceğine inanılır. Allah’ı çokça anan insan, onun sevgisini
kalbine yerleştirir, nakşeder.”
Anlatılan tasavvufi oluşum aşağıdakilerden hangisidir?
A. Kâdirilik
B. Nakşibendilik
C. Mevlevîlik
D.Yesevîlik
4. Hacı Bektaş Veli hakkında verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
A. Ahmet Yesevî’nin öğrencilerinden ders almıştır.
B. Aleviliğin gelişiminde önemli etkisi olmuştur.
C. Makâlât ve Velâyetname önemli eserlerindendir.
D.Nakşibendilik tarikatının kurucusudur.
5. Türkistan’da “Hazreti Türkistan” veya “Pir-i Türkistan” (Türkistan’ın büyüğü) diye
bilinen âlim aşağıdakilerden hangisidir?
A. Ahmet Yesevî
B. Mevlana
C. Ahi Evran
D.Yunus Emre
86
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
6. Aşağıdakilerden hangisi Konya’dan dünyaya yayılmış bir tasavvufi oluşumdur?
A. Bektaşilik
B. Mevlevîlik
C. Ahilik
D.Yesevîlik
7. Aşağıdakilerden hangisi Mevlana’nın eseridir?
A. Mesnevi
B. Makâlât
C. Er-Risale
D.Divan-ı Hikmet
8. Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
A. Mevlevîlik: Mevlana Celaleddin Rumi
B. Bektaşilik: Hacı Bektaş Veli
C. Kâdirilik: Abdülkadir Geylani
D.Nakşibendilik: Hoca Ahmet Yesevî
9. “Yol kardeşliği demektir. Evli olan iki kişinin aileleriyle birlikte dede huzurunda
kurban keserek hayat boyu yol kardeşi olmaya söz vermesidir.”
Yukarıda anlatılan, Alevilik-Bektaşilik düşüncesindeki bu uygulamaya ne ad
verilir?
A. Cem
B. Musahiplik
C. Semah
D.Gülbenk
10.Aşağıdakilerden hangisi birlikte yaşama ve hoşgörü kültürü ile bağdaştırılamaz?
A. Taassup sahibi olma
B. Farklılıklara hoşgörü
C. İnanç ve düşüncelere saygı
D.Evrensel kültüre uygunluk
87
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
.
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………
88
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
DEĞERLENDİRME SORULARI
CEVAP ANAHTARI
1. Ünite Değerlendirme Soruları Cevap
Anahtarı
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
D
B
D
D
D
A
C
B
D
A
2. Ünite Değerlendirme Soruları Cevap
Anahtarı
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
D
C
B
D
C
C
D
D
C
B
3. Ünite Değerlendirme Soruları Cevap
Anahtarı
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
A
D
A
D
D
A
D
C
B
D
4. Ünite Değerlendirme Soruları Cevap
Anahtarı
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
B
C
B
D
A
B
A
D
B
A
89
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
SÖZLÜK
: Hacı Bektaş Veli’nin tarikatına girmiş kimse.
beşer
: İnsanoğlu, insan.
A
beyan
:Söyleme, bildirme, açıkahiret
: İnsanların öldükten sonra
lama.
yeniden dirilecekleri ve bilinç
: İnsanın kendisini ve çevsonsuz hayat yaşayacakresini tanıma yeteneği,
ları âlem.
şuur.
akait
: İslam inanç esasları.
böbürlenme:Övünme.
âkibet
: Bir şeyin sonu, sonuç.
buyruk
: Emir, ferman.
alamet
: Belirti, iz, işaret, nişan.
âlem
:
Cihan, dünya, evren,
C
kâinat.
caiz
: Yapılmasına izin verilen,
amel
: 1. Yapılan iş, fiil. 2. Bir kimyasak olmayan.
senin dinin buyruklarını cezbe : Bir duygu veya bir inanıyerine getirmek için yapşın etkisiyle aşırı ölçüde
tıkları.
coşup kendinden geçme
amel etmek : Dinin buyruklarını yerine
durumu.
getirmek.
cihat
: Allah için, din, vatan, milarş
: İslam inanışına göre gölet uğrunda yapılan sağün en yüksek katı.
vaş, mücadele.
arz
:Yeryüzü.
cihan
: Evren, dünya, alem
ashap : Sahabeler, Hz. Muhamcömert
:Para ve malını esirgememed’in meclisinde ve
den veren, eli açık.
konuşmalarında buluÇ
nan kimselere verilen
çağ : Asır, yüzyıl.
isim.
çekiştirmek : Bir kimsenin kötü taraflaayet
:Kur’an-ı Kerim’in surerını sayıp dökmek.
lerini meydana getiren
cümlelerin her biri.
D
azap
: Eziyet, şiddetli ve çok bü:Sapkınlık, İslamiyet ve
yük sıkıntı, günahkârlara dalâlet
imandan ayrılma.
ahirette verilecek ceza.
dâr
:
Dünya, yer, mekân.
azat
: 1. Serbest bırakma. 2. Serdefnetmek
:
Ölüyü
gömmek, toprağa
best bırakılmış olan.
vermek.
aziz : Sevgide üstün tutulan,
delil
:
İnsanı aradığı gerçeğe
ermiş, eren.
ulaştırabilecek kanıt, bel
ge; ispatlamaya yarayan
kanıt.
B
dergâh
:Tarikattan olanların babağışlamak :1.Affetmek. 2.Karşılıksız
rındıkları, ibadet ettikleri
olarak vermek.
ve tören yaptıkları yer,
bahşetmek : Karşılıksız olarak vermek,
tekke.
bağışlamak, sunmak.
baki : Sonsuz, ebedî, ölümsüz.
90
Bektaşî
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
derviş
: Bir tarikata girmiş, onun fıkıh
yasa ve törenlerine bağlı
kimse.
E
: Sonsuz, sonu olmayan.
:Hayatın sonu, ölüm zamanı.
ecir
: Sevap.
eda etmek : Yerine getirmek.
edep
: Söz ve davranışta herkesin beğendiği tutumlar,
terbiye.
ehemmiyet : Önem.
ehl-i beyt
: Hz. Muhammed’in (s.a.v.)
aile fertleri.
emniyet
: Güvenlik, itimat, inanma,
güven.
ensar
: Mekke’den göç eden ashaba yardımcı olan Medineli Müslümanlara verilen isim.
evren
: 1.Gök varlıklarının bütünü. 2.Düzenli ve uyumlu
bir bütün olarak düşünülen bütün varlıklar.
ezelî
: Varlığının başlangıcı olmayan.
ebedî
ecel
F
: Ölümlü, geçici, kalımsız.
: Allah tarafından kesin bir
şekilde yapılması istenen
iş, ibadet ve davranışlar.
farzı kifaye : Bir kısım Müslümanların
yapmasıyla sorumluluğu
diğerlerinin üzerinden
kalkan farz: Örnek: Cenaze namazı.
fasık
:İman ettiği hâlde Allah
ve peygambere itaat etmeyen, dinî görevlerini
terk eden kişi.
ferdî
: Fertle ilgili, bireysel, kişisel.
fani farz
fıtrat
fiil
: 1. İslam hukukunda din
ve dünya işleriyle ilgili
ana kaynaklardan yararlanarak konulmuş olan
kuralların bütünü. 2. Dinin ibadetler, evlilik, miras, ticaret vb. konularla
ilgili ilkelerini delilleriyle birlikte ortaya koyup
açıklayan ilim dalı.
: Yaratılış, hilkat.
: Yapılan iş, davranış.
G
: Göz önünde bulunmayan, kaybolmuş olan,
görülmeyen âlem.
gayri müslim : Müslüman olmayanlara
verilen isim.
gazap : Öfke, kızgınlık, hiddet.
gıybet
:Dedikodu.
günah
: Dince suç sayılan iş ve
davranış, kötü ve çirkin
iş, kabahat.
gayb
hadis
hâfız
Hak
halife
hamt
hanif H
: 1.Peygamber fendimiz
Hz. Muhammed’in sözleri. 2.Peygamberimizin
sözlerini konu edinen
ilim.
: Kur’an-ı Kerim’i tamamen
ezbere okuyan.
: Allah’ın adlarından biri,
doğru olma.
: 1. Birinin yerine geçen, vekil. 2. Hz. Muhammed’in
(s.a.v.) vefatından sonra
onun yerine devlet başkanlığına geçen yöneticilerin ortak adı.
: Allah’a şükretme.
: Hz. Muhammed’den
önce tek tanrıya inanan-
91
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
haram
haslet
hatim
hayır
helak
helal
heves
hicret
Hicaz
hidayet
hikmet
himaye
hutbe
hurafe
hüküm ibret
icazet
iftira ihlas
ihsan 92
lara verilen isim.
: Allah’ın yapılmasını kesin
olarak yasakladığı söz ve
davranış.
: İnsanın yaratılışından gelen özellik, huy.
:Kur’an-ı Kerim’i baştan
sona kadar okuma.
:İyilik, karşılık beklemeden yapılan yardım.
: Mahvolma, yok olma.
:Haram olmayan, dinin
hükümleri bakımından
kullanılabilen.
: İstek, eğilim, arzu, şevk.
Gelip geçici istek.
: Hz.
Muhammed’in
622 yılında Mekke’den
Medine’ye göç etmesi.
: Mekke ve Medine gibi
kutsal şehirleri içine alan
bölge.
: Doğru yol, hak olan Müslümanlık yolu.
: Bilgelik, gizli sebep.
: Koruma, gözetme.
: Cuma ve Bayram namazlarında minberde okunan dua, verilen öğüt.
:
Dine sonradan girmiş
boş ve asılsız inanç.
: Yargı.
ihtiva etmek
ilah ilahî inayet infak inkâr
inşallah
irade
irfan
israf
irşat
itaat
itikat
kader
kâfir
kadir
I-İ
: Çeşitli olaylardan alınan kâinat
kanaat
ders.
: 1.İzin, onay, onaylamak.
2. Diploma.
: Bir kimseyi haksız yere
kelam
suçlama.
: Bir işi sadece Allah rızası
için yapmak.
: 1.İyilik, bağış. 2. Bir büyüğün birine yaptığı bağış
veya bağışta bulunması.
: Kapsamak, içermek.
: Tanrı.
: Allah’a özgü.
: İyilik, kayra, atıfet, ihsan,
lütuf, yardım.
: Nafaka verip bir kimsenin geçimini sağlama.
: Yaptığını, söylediğini, şahit olduğunu saklama,
gizleme, yadsıma.
: Allah dilerse anlamındaki dilek.
: Bir şey yapmayı veya
yapmamayı belirten iç
güç, istenç.
: Bilme, anlama, kültür.
: Gereksiz lüks harcama.
:Doğru yolu gösterme,
uyarma.
:
Söz dinleme, boyun
eğme, buyruğa uyma.
: İnanç, iman.
K
: Alın yazgısı, yazgı. Yüce
Allah’ın olacakları önceden bilip takdir ve tayin
etmesi.
: Allah’ın varlığını ve birliğini inkâr eden kimse.
: Her şeye gücü yeter, güçlü.
: Evren.
: 1. Düşünce. 2. Elindekinden hoşnut olma durumu, yeter bulma, yetinme, fazlasını istememe.
: 1. Allah’ın varlığını ve İslam dininin doğruluğunu konu edinen bilim. 2.
Allah’ın konuşma sıfatı.
3. Söz.
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
hutbe okuduğu merdivenli yüksek yer.
mizan
:Terazi, ölçü, tartı, idrak,
muhakeme; ahirette herkesin amellerini tartmaL
ya yarayan özel bir adalütuf
: Önem verilen, saygı dulet ölçüsü.
yulan birinden gelen iyi: Çağdaş.
lik, yardım, ihsan, inayet. muasır
mucize
: Allah’ın emriyle peygamberler tarafından gösM
terilen ve halkı hayrette
maddi : Madde ile ilgili, maddebırakan olağanüstü işler,
sel.
hareketler.
mahsus
: 1. Özgü, münhasır. 2. Özel
muhatap
:
Kendisine söz söylenen
olarak, bilhassa.
kimse.
mahşer
: 1.Toplanma, kıyametten
: Afet, bela.
sonra insanların tekrar musibet
dirilip toplanmaları. 2. mutasavvıf : Tasavvuf inançlarını benimseyerek
kendini
Ahirette hesap vermek
Allah’a adamış kimse,
için toplanılacak yer.
sofi.
Mahşer meydanı.
mümin
:
Allah’a
inanan insan.
manevi
: Maddi olmayan, ruhsal
münafık
:
Ara
bozan,
bölücü, kave ilahî tarafı bulunan,
rıştırıcı, fesatçı; Allah’a
mana ile ilgili.
inanmadığı hâlde inanmasum
: Günahsız, suçsuz.
mış gibi görünen.
menkıbe :Din büyüklerinin veya
mürit
:
Tarikata
giren ve şeyhe
tarihe geçmiş ünlü kimbağlanan, derviş, bende.
selerin yaşamları ve ola: 1. Doğru yolu gösteren
ğanüstü davranışlarıyla mürşit
kılavuz. 2. Müritlerine
ilgili hikâye.
tasavvufu öğreten, sırlamerhamet : Acıma, esirgeme.
rı ve gerçekleri gösteren
mesh etmek : Bir uzva veya sargıya ıslak
tarikat şeyhi.
eli sürme.
müşrik
:
Allah’a ortak koşan,
mezhep
: Bir dinin görüş, yorum ve
Allah’tan başka varlıkları
anlayış farklılıkları nededa ilah kabul eden.koniyle ortaya çıkan kollaşan, Allah’tan başka varrından her biri.
lıkları da ilah kabul eden.
mihrap : Cami, mescit gibi yerlerde kıble yönünü gösteren, duvarda bulunan
N
ve imama ayrılmış oyuk
nafile
: Fazladan yapılan ibadet.
veya girintili yer.
: Birinin payına düşen.
misvak
: Diş temizliği için kullanı- nasip
nefis
: Öz varlık, kişilik, ego.
lan bir tür ağaç dalı.
: Çeşit, cins, tür.
minber
: Camilerde hatibin çıkıp nev kudret
küllî irade
: Güç, kuvvet, iktidar.
: Yüce Allah’ın iradesi.
93
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
S
: Hz. Muhammed’i (s.a.v.)
görmüş ve onun sohbetinde bulunmuş Müslünizam
man, çoğulu; ashap.
sahih
:
Gerçek,
doğru.
Ö
: Hz. Muhammed’in adı
öğüt
:
Nasihat. Bir kimseye salat
anıldığında saygı gösteryapması ya da yapmamek için okunan dua.
ması gereken şeyler için
salih
amel
:
Şartlarına uygun olarak
söylenen uyarıcı söz.
Allah rızası ve toplum
yararı için yapılan ibadet,
P
iyi, güzel iş, söz ve davraprensip
: İlke, kural, temel düşün
nış.
ce.
: Kanuna benzeyen, tokput
: Tapılan canlı veya cansız santur
maklarla çalınan bir tür
nesneler, fetiş.
telli çalgı.
sebat
:
Sözünde
durma.
R
:
1. Okunan ilahilerle
Rab
: Tüm varlıkları en güzel sema
ve dinî musîki ile cobiçimde yaratan ve her
şup dönme, raksetme,
şeyi düzenleyen. (Yüce
devrân etme. 2. Mevlevi
Allah)
zikir meclisi.
Rahman : Herkese, her canlıya mersemavi
:
İlahî,
kutsal.
hamet eden (Allah).
sevap
:
Hayırlı
bir davranış karrahmet
:1.İyilik.
2.Merhamet
şısında
Allah tarafından
etme, acıma. 3.Yüce
verileceğine
inanılan
Allah’ın bir kulunu bağışödül;
Allah
tarafından
laması.
ödüllendirilen davranış.
rahmetli : Merhum, ölen.
sırat
:
İslam’a göre mahşer
rasathane :Gözlemevi.
günü üzerinden sadece
rebab
: Gövdesi Hindistan cebigünahsızların geçeceğizi kabuğundan yapılmış
ne inanılan köprü.
uzun saplı saz.
sûr
:
Kıyamet
günü ve diriliş
resul
: Kitaplı peygamber, hagünü İsrafil meleğinin
berci.
üfleyeceği alet.
riayet etmek:Uymak, kabul edip bosünnet
:
Hz.
Muhammed’in Müsyun eğmek.
lümanlarca
uyulması geriba : Faiz.
rekli sayılan davranışları
rivayet
: Sözlü veya yazılı nakil.
ve herhangi bir konuda
riya
:Gösteriş.
söylemiş olduğu sözleri.
rıza
: Kabul etme.
rızık
: Allah’ın bütün yarattıklaŞ
rına verdiği nimet.
şefkat
: Acıyarak ve koruyarak
nimet
94
: 1. İyilik, lütuf, ihsan. 2. Yiyecek, içecek, özellikle
ekmek.
: Düzen.
sahabe
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
sevme, acıma.
: Din uğruna canını feda
eden Müslüman.
şirk
: Allah’a ortak koşma. Allah kadar veya daha çok
bir şeyi sevme, bağlanma, boyun eğme.
şuur
: Bilinçli, aklı başında ve ne
yaptığını bilir olma.
şükretmek : Yüce Allah’a minnet duygusunu sunmak; Allah’a
duyulan minneti dile getirmek.
şehit
T
tanzim etmek: Sıraya koymak, sıralamak, düzenlemek.
tarikat
: Aynı dinin içinde birtakım yorum ve uygulama
farklılıklarına dayanan,
bazı ilkelerde birbirinden ayrılan, Allah’a ulaşma ve onu tanıma yollarından her biri.
tasavvuf :Kur’an’da önerilen ve
Peygamberin hayatında uygulamaları görülen hayat tarzını yaşama
gayreti.
tebliğ etmek:Bildirmek, iletmek, duyurmak; açıklamak, anlatmak.
tefecilik
: El altından yüksek faizle
ödünç para verme işi. Faizcilik.
tefekkür
: Allah’ın ayetleri, yarattığı tüm varlıklar ve onun
tarafından meydana getirilen olaylar üzerinde
düşünme, ibret alma.
terim
: Bir bilim, sanat, meslek
dalı ile ilgili özel ve belirli
bir kavramı anlatan kelime, ıstılah.
teskin etmek: Acı, öfke, heyecan vb.
duyguları yatıştırmak,
dindirmek.
tevhit
:Birleme. Allah’ın bir olduğuna, eşi ve benzeri
olmadığına inanmak.
tövbe etmek : Günahlarından pişmanlık
duyup Yüce Allah’tan bağışlanma dilemek.
türbe
: Genellikle meşhur bir
kimse için yaptırılan ve
içinde o kimsenin mezarı
bulunan yapı.
ukba
usul
ümmet
üslûp
vaaz
vacip
vahiy
vefât
veli
vicdan
U-Ü
: Ahiret.
: 1.Bir kimsenin ana, baba,
dede ve nineleri. 2.Bir
amaca erişmek için nen
düzenli yol. Tutulan yol,
yöntem, tarz.
: Bir peygambere inanan
ve onun yolundan giden
insanlar.
: Oluş, tarz, yapış veya deyiş biçimi.
V
: Cami, mescit vb. yerlerde
vaizlerin yaptığı, genellikle öğüt niteliği taşıyan
dinî konuşma.
: Gerekli, farz kadar kesin olmamakla birlikte
Allah’ın emri.
: Bir buyruk veya düşüncenin Allah tarafında peygamberlere bildirilmesi.
: Ölüm.
: Allah’ın sevgili kulu.
: İnsanın içindeki iyiyi kötüden ayırt eden duygu.
95
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
yüce
yükümlü
zayi zan zaviye
zekât
zerre
zira ziyan
ziyade
zuhur
96
Y
: Ulu, büyük.
: Bir işi yapmakla görevli.
Z
: Kaybolma, yitme.
: Kesin olmayan bilgi.
: Küçük tekke.
: Müslümanlıkta sahip olunan mal ve paranın belirli miktarlarda belirli kimselere verilmesi.
: Çok küçük parçacık.
: Çünkü, onun için.
: Zarar.
: Çok, daha çok, daha fazla.
: Ortaya çıkma.
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
KAYNAKÇA
ACLÛNÎ, İsmail bin Muhammed, Keşfü’l-Hafâ, Beyrut, 1997.
AHMET bin Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1996.
Atatürkçülük, C I-III, Hazırlayan: Genel Kurmay Başkanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları,
İstanbul, 1998.
BUHARİ, Sahih-i Buhari, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
Buyruk, hzl.: Fuat Bozkurt, İstanbul, 1982.
Cabbar Kulu, Kitab-ı Cabbar Kulu, hzl.: Osman Eğri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2007.
CAN, Şefik, Divan-ı Kebir’den Seçmeler, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000.
CANAN, İbrahim, Kütüb-ü Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1994.
ÇUBUKÇU, İbrahim, Agâh, Türk İslam Kültürü Üzerine Araştırmalar ve Görüşler, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1987.
EBU DAVUD, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
EĞRİ, Osman, Bektaşilikte Tasavvufi Eğilim, Horasan Yayınları, İstanbul, 2003.
ERAYDIN, Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, İFAV Yayınları, İstanbul, 1994.
ERDOĞAN, Abdülkerim, Hacı Bayram-ı Veli, Altındağ Belediyesi Yayınları, Ankara, 2006.
ERSOY, Mehmet Âkif, Safahat, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1995.
Es-Seyyid Ebü’l-Vefâ Menâkıbnâmesi, hzl.: Dursun Gümüşoğlu, İstanbul, 2006, Can Yayınları,
İstanbul, 2006.
FIĞLALI, Ethem, Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, Selçuk Yayınları, İstanbul, 1990.
GÜNDÜZ, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara, 1998.
Hacı Bektaş Veli, Mâkâlât, çev.: Abdurrahman Güzel, Akçağ Yayınları, Ankara, 2002.
HAMİDULLAH, Muhammed, İslam Peygamberi, çev.: Salih Tuğ, İrfan Yayıncılık, İstanbul, 1993.
HEYET, Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.
HEYET, İlmihal, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2005.
HEYET, Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2006.
HEYET, Kur’an-ı Kerim Meali, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.
İbni Mace, Sünen, Kahraman Yayınları, İstanbul, 1982.
İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2011.
KEMAL, Ali, Yunus Emre, Parıltı Yayınları, İstanbul, 2004.
KILIÇ, Recep, Ahlakın Dinî Temeli, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1992.
KISAKÜREK, Necip Fazıl, Çile, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005.
KUTLU, Sönmez, Alevilik-Bektaşilik Yazıları, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2006.
MÜSLİM, bin Haccac, Sahih, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
Nesâi, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
97
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 7
NEVEVÎ, Riyâzü’s Sâlihîn, çev.: Yaşar KANDEMİR, İ. Lütfi ÇAKAN, Raşit KÜÇÜK, Erkam Yayınları,
İstanbul, 1997.
Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı (9,10, 11, 12. sınıflar), Millî
Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2010.
ÖNDER, Mehmet, Mevlana, Tercüman Gazetesi Yayınları, İstanbul, 1973.
Riyazüs Salihin ve Tercümesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1986.
SARI, Sadullah, Açıköğretim Lisesi Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 7 Ders Notu, MEB Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2007.
SERGEN, Semih, Tasavvuf Şiirleri Antolojisi, Seha Neşriyat, İstanbul, 1982.
SARIÇAM, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara, 2005.
SUBHANİ, Cafer, Ana Hatlarıyla Caferilik, Kevser Yayınları, İstanbul, 2009.
SUYUTÎ, Camiü’s-Sağir, Mısır, 1938.
ŞAFAK, Yakup, Mevlana Celaleddin-i Rumi, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya, 2007.
ŞENER, Abdülkadir, İslam Hukuku Dersleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir, 1988.
TARANCI, Cahit Sıtkı, Otuz beş Yaş, Bütün Şiirleri, (Derleyen: Asım Bezirci), Can Yayınları, İstanbul, 1997.
TİRMİZİ, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
TURAN, Osman, Selçuklular ve İslamiyet, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1988.
TÜMER, Günay; Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara, 1997.
Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005.
Türk Dil Kurumu Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2008.
ULUÇAY, Ömer, Alevilikte Duâ, Gözde Yayınevi, Adana, 1996.
ULUDAĞ, Süleyman, İslam’da Emir ve Yasakların Hikmeti, Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı
Yayınları, Ankara, 1999.
ÜZÜM, İlyas, Kültürel Kaynaklarına Göre Alevilik, Horasan Yayınları, İstanbul, 2004.
ÜZÜM, İlyas, Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilik, İSAM Yayınları, İstanbul, 2009.
YAMAN, Mehmet, Alevilikte Cem: İnanç, İbadet, Erkân, Can Yayınları, İstanbul, 2003.
YILDIRIM, Suat, Kur’an-ı Kerim ve Kur’an İlimlerine Giriş, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2000.
Yunus Emre Divanı, Seçmeler, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 2005.
YURDAYDIN, Hüseyin G. İslam Tarihi Dersleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1988.
YÜKSEL, Müfit, Bektaşilik ve Mehmet Ali Hilmi Dedebaba, Bakış Yayınları, İstanbul, 2002.
İNTERNET ADRESLERİ
http://www.antoloji.com
http://www.kulturturizm.gov.tr
http://www.tdkterim.gov.tr
http://www.turkcebilgi.com
98
GÜNEY KIBRIS
RUM YÖNET‹M‹
NÖC: Nahcivan Özerk Cumhuriyeti
(Azerbaycan)
İl merkezleri
Başkent (Ankara)
N)
(A
ZE N
RB .Ö
AY .C
CA