Ekonomi

Ekonomi 201
Ekonomi
EKO 201 Ders Notları
•Kitap: Begg, Fischer and
Dornbusch (2003), Economics
8.Baskı, McGraw-Hill.
•Değerlendirme: Vize (%40) +
Final (%60)
Doç.Dr.M.Özgür Kayalıca
İşletme Fakültesi
TEGAM Ofisi
Maçka
[email protected]
www.kayalica.com
1. Hafta
Ekonomi ve Ekonomi Bilimi
M.Özgür KAYALICA
1
Ekonomi 201
Ekonomi nedir?
• EKONOMİ toplumun...
– Neyi
– Kimin İçin
– Nasıl
üreteceğine...
Nasıl karar verdiğini araştırır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
3
Petrol Fiyatları
00
20
19
95
90
85
19
19
19
80
75
19
19
19
70
40
35
30
25
20
15
10
5
0
65
US$ varil başına
1973-74 arasında üç katına, 1979-80 iki kat daha
arttı ve dünyadaki herkesi etkiledi.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
4
Petrol fiyatındaki bir artış
• Ne üretilecek
– Daha az petrol-yoğun ürünler
• Nasıl üretilecek
– Daha az petrol-yoğun teknikler
• Kimin için üretilecek
– Petrol üreticisi ülkeler daha güçlü, ithal
edenler daha zayıf
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
5
2
Ekonomi 201
Dünya GSMH ve nüfus dağılımı, 2000
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Nüfus
GSMH
AGÜ
OGÜ
ÜGÜ
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
6
Kıtlık seçim yapmaya zorlar
• Fırsat Maliyeti:
• Kritik öneme sahip bir tanım
• Bir üründen bir adet fazla edinmek
için diğerinden vazgeçilen miktar
• Hem üretim hem de tüketimde
geçerli
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
7
Üretim olanakları eğrisi (1)
• Üretim olanakları eğrisi,
bir ürünün her üretim seviyesi
karşılığında, diğer üründen
üretilebilecek maksimum mal miktarını
gösterir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
8
3
Ekonomi 201
Üretim olanakları eğrisi (2)
Gıda Çıktısı (F)
∆F/∆G = fırsat maliyeti (=1/2)
A
•
14
∆F= 4
10
∆G = 8
6
•B
14
Üretim
olanakları
eğrisi
Filim çıktısı (G)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
9
Piyasaların işleyişi
• Piyasa
– hanehalkının alternatif mallar arasında
tüketim kararını nasıl verdiğini
– Firmaların neyi ve nasıl üreteceğine nasıl
karar verdiğini
– ve işçilerin ne kadar ve kimin için
çalışacağına nasıl karar verdiğini
• fiyat mekanizması aracılığı ile
düzenleyen tanımdır.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
10
Kaynak dağılımı
• Kaynakların dağılmı toplum için son
derece önemlidir
• Ve farklı toplumlarda farklı şekilde
yapılır
– Totaliter
– Karma
– Serbest piyasa
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
11
4
Ekonomi 201
Piyasa ve ülkeler
Çin
Küba
İsveç
Macaristan
ABD
İngiltere
Serbest
pazar
ekon.
Kapalı
ekonomi
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
12
Normatif ve Pozitif Ekonomi
• Pozitif ekonomi objektif açıklamalar ile
ilgilenir
– ör. Bir mal üzerine eğer vergi koyulursa o malın
fiyatı yükselir.
• Normatif ekonomi değer yargısı taşır
– ör. Sigara tüketimini önlemek için vergi koyarak
fiyatını artıralım.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
13
Mikro ve Makro (1)
• Mikroekonomi
– Bireysel ekonomik kararlar
– Ör: Futbolcuların ücreti ve petrol fiyatları
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
14
5
Ekonomi 201
Mikro ve Makro (2)
• Makroekonomi
– Ekonominin bütünündeki ilişkileri inceler
– Ör: GSYİH, toplam fiyat seviyesi ve işsizlik
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
15
Ekonomik analizin araçları
Model ve veri
• Model
– basitleştirici varsayımlara dayalı iskelet
– ekonomik düşüncemizi organize etmemize
yarar
• Veri
– iktisatçıların gerçek dünyayla bağlantısı
– zaman serileri (time series)
– yatay kesit (cross section)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
17
6
Ekonomi 201
Reel ve nominal
• Birçok iktisadi değişken parasal olarak
ölçülmüştür
• Nominal değerler
– cari fiyatlardan ölçülmüştür
• Reel değerler
– bir temel yıla göre değişen fiyatlar
ayarlanarak bulunur
– cari fiyatdan hesaplanır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
18
Economik modeller:
bir örnek
• Planlarımızı daha iyi organize
edebilmek için gerçeğin basitleştirilmiş
haline ihtiyacımız var
• Metro yolculuğuna olan talep = f(fiyatlar,
gelir, tercihler)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
19
İlişkiler
Şekiller iktisatçılara iktisadi değişkenler arasındaki
İlişkileri anlamaya yardımcı olur.
metro ücreti ve gelirler 1989-2000
Reel ücret (1998/9 pence)
15
14
13
12
11
10
650
750
850
950
Reel gelir (£m 1998/9 fiyatları)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
1050
20
7
Ekonomi 201
Ekonomik Deliller
• ekonomik teori ile ampirik gerçeklik
arasındaki ilişkiyi şekil vs gösterir
• Ekonometri istatistiki tekniklerle gözlem
gerçek arasındaki bağı test eder
• Deliller bir teoriyi reddetmemize neden
olabilir
• Ya da desteklememize
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
21
2. Hafta
Talep, arz, ve piyasa
Bazı anahtar terimler
• Piyasa
– alıcı ve satıcıların mal ve ürün alıp sattıkları yer
• Talep
– tüketicilerin her olası fiyattan almaya razı oldukları
mal ve hizmet miktarı
• Arz
– üreticilerin her olası fiyattan satmaya razı oldukları
mal ve hizmet miktarı
• Denge fiyatı
– arz ve talep edilen miktarları birbirine eşitleyen
fiyat
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
23
8
Ekonomi 201
Diğer şeyler sabitken fiyat ile talep edilen
miktar arasındaki ilişkiyi talep eğrisi gösterir
Fiyat
• “Diğer şeyler”:
– İlgili diğer mal
fiyatları
– Tüketici geliri
– Tüketici tercihleri
• “Diğer şeyler”deki
değişmeler eğrinin
yerini etkiler
D
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
24
Diğer şeyler sabitken fiyat ile arz edilen miktar
arasındaki ilişkiyi arz eğrisi gösterir
• “Diğer şeyler”:
– teknoloji
– girdi maliyetleri
– hükümet
düzenlemeleri
• “Diğer şeyler”deki
değişmeler eğrinin
yerini etkiler
Fiyat
S
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
25
Fiyat
Piyasa Dengesi
D0
S
•
P0
• Piyasa degesi arzın
talebe eşit olduğu E0
noktasındadır
E0
D0
S
Q0
– P0 fiyatı ve Q0
miktarı gösterir.
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
26
9
Ekonomi 201
Fiyat
Piyasa Dengesi ve Dengesizlik
S
Arz
fazlası
D
•
P1
•
E
•
P0
•
P2
S
Talep
fazlası
•
D
Q0
Miktar
• Eğer fiyat P0 düzeyinin
altinda olursa talep fazlası
meydana gelir
– Tüketiciler üreticilerin arz
ettiğinden daha fazlasını
talep ederler
• Eğer fiyat P0 düzeyinin
üzerinde olursa arz fazlası
meydana gelir
– Üreticiler tüketicilerin
talep ettiğinden daha
fazlasını arz ederler
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
27
Fiyat
Talep eğrisinde kayma
D0
D1
Eğer ikame malın fiyatı
azalırsa ...
S
P0
Her fiyat düzeyi için daha
az tüketilmek istenir
E0
P1
Talep eğrisi D0D0 ‘dan
E1
D1D1 ’e kayar
D1
S
Q1 Q0
Miktar
D0
Fiyat P0 da kalsa arz
fazlası olur.
Piyasa E1 noktasında
yeniden dengeye gelir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
28
Arz eğrisinde kayma
Fiyat
S1
S0
D
E2
P1
P0
Varsayalımki taşıma
maliyetleri arttı
Arz eğrisi S1S1 e kayar
E0
S1
Eğer fiyat P0 düzeyinde
kalırsa talep fazlası olur
D
S0
Q1 Q0
Piyasa E2 noktasında
yeniden dengeye gelir
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
29
10
Ekonomi 201
Talebi arttırabilecek iki yol (1)
Fiyat
• (1) Eğri üzerinde A
dan B ye hareket
• Fiyatdaki değişmeye
tüketicinin tepkisini
verir
• Bu da arzı kaydırır
A
P0
P1
B
D
Q0 Q1 Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
30
Talbi arttırabilecek iki yol (2)
Fiyat
• (2) Talep eğrisinin
D0 dan D1 a kayması
P0
P1
C
A
F
B
D0 D1
Q0 Q1 Q2 Q3
• Veri her fiyattan talebin
artmasına neden olur
• ör. P0 fiyat düzeyinde
talep edilen miktar Q0
dan Q1 e çıkar: P1
düzeyinde talep edilen
miktar Q1 den Q3 a çıkar
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
31
Fiyat
Piyasa dengesizliği
• Varsayalım ki kötü hasat
sonucu arz SS e kaymış
• Hükümet fakiri korumak
için P1 seviyesinde tavan
fiyat koysun
• P0 denge fiyat seviyesinin
altında yer alır
• Sonuç: talep fazlası
S
D
P2
E
P0
P1
A
S
B
Talep
fazlası
QS Q0
D
QD Miktar
„Ortaya çıkan talep
fazlası sorunu için
ürünün pay edilmesi
gerekir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
32
11
Ekonomi 201
Fiyat ve miktar değişmeleri
• Gerçekte, arz ve talep eğrilerini
önceden çizemeyiz
• Bu yüzden gerçekleşmiş değerleri
kullanırız
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
33
Ne, Nasıl ve Kimin için
• Piyasa:
• Arzı talep edilen miktarı eşitleyen fiyatı bularak
– Ne kadar ürünün üretilmesi gerektiğine karar verir
• Piyasa denge fiyatını ödemeye gönüllü tüketicileri
bularak
– Ürünün kimler için üretildiğini belirler
• Firmaların satmaya gönüllü olduğu ama tüketicilerin o
fiyattan almaya razı olmadığı fiyatlar olabilir
– Hangi ürünün üretileceğine karar verir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
34
Arz ve talep esneklikleri
M.Özgür KAYALICA
12
Ekonomi 201
Talebin fiyat esnekliği
…bir malın fiyatındaki değişmeye karşılık talep
edilen miktarında meydana gelen değişme
tanım:
talep edilen miktardaki % değişme
fiyatdaki % değişme
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
36
Esnek Talep
• Talep esnek...EĞER...
Fiyat esnekliği (eksi işareti ihmal ederek)
-1 den büyük oldursa
– Yani, talep edilen miktardaki % değişme fiyatdaki %
değişmeyi geçerse
ÇÖr: eğer fiyatdaki % 5 artışa talep edilen miktar % 7 düşüşle
tepki verirse
Çesneklik -7 ÷ 5 = -1.4
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
37
Katı Talep
• Talep katıdır... EĞER...
– Fiyat esnekliği -1 ile 0 arasında olursa
– Yani, talep edilen miktardaki % değişme
fiyatdaki % değişmeden küçük olursa
ÇÖr: fiyatdaki % 5 lik artışa talep edilen miktar %
3.5 lık düşüşle tepki verirse
Çesneklik - 3.5 ÷ 5 = - 0.7
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
38
13
Ekonomi 201
Birim esnek talep
• Talep birim esnektir...EĞER...
– Fiyat esnekliği -1 olduğunda
– Yani, talep edilen miktardaki % değişme
fiyatdaki % değişmeye eşit olursa
ÇÖr: fiyatdaki % 5 lik artışa talep edilen miktar % 5
lik düşüşle tepki verirse
Çesneklik - 5 ÷ 5 = - 1
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
39
Doğrusal talep ve esneklik
Fiyat
Düz bir talep eğrisi boyunca fiyat
esnekliği farklı değerler alır
D
Esneklik
•
Birim esneklik
Katı esneklik
D
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
40
Fiyat esnekliğini ne belirler?
• Alternatif (ikame) ürünleri bulabilme
kolaylığı
• ÖRNEK:
– Fiyatı yükseldiğinde başka bir deterjan bulmak kolay
olacaktır
– Bu durumda talebin esnek olmasını bekleriz
– Fakat tüm deterjanların fiyatları yükselirse alternatif
ürün bulunamaz
– Dolayısı ile talebin katı olmasını bekleriz
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
41
14
Ekonomi 201
Esneklik uzun dönemde daha yüksektir
• Kısa dönemde, tüketiciler harcama
alışkanlıklarını hemen değiştiremezler
• Fiyat yükselmeye devam ederse, o
zaman tüketiciler değişmelere göre
uyum göstereceklerdir.
• Talep
– Uzun dönemde daha esnektir.
– Fakat kısa dönemde görece daha katıdır.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
42
Esneklik ve Gelir
Fiyyat değiştiğinde,firmanın toplam geliri (TR)
üzerindeki etki talebi fiyat esnekliğine bağlı olacaktır.
Fiyat artışı
Fiyat
düşüşü
Talep esnek TR düşer
TR artar
Talep birim
esnek
TR
değişmez
TR
değişmez
Talep katı
TR artar
TR düşer
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
43
Fiayat
Esneklik ve fiyat düşmeleri
D
Esnek
Toplam Gelir
•
Birim esnek
Katı
D Miktar
(+)TR< (-)TR
(+)TR< (-)TR
Miktar
Fiyat düştüğünde: eğer
talep esnekse, yeni
satışlardan elde edilen
gelir varolan satışlardan
elde edilen gelirdeki
düşmeden daha fazla
olacaktır – TR yükselir;
Eğer talep katıysa, yeni
satışlardan elde edilen
gelir varolan satışlardan
elde edilen gelirdeki
düşmeden daha düşük
olacaktır – TR düşer
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
44
15
Ekonomi 201
Esneklik ve metro fiyatları
Geliri arttırmak için metro ücretleri nasıl değiştirilmelidir?
• Yolcular otobüs, taksi, dolmuş ve kullanabilir
– Dolayısıyla talep esnektir (ör: - 1.4)
– Ve fiyatlardaki bir artış metro yolculuğuna olan talebi ve
harcamaları düşürür
• Eğer yolcuların alternatif ulaşım araçları yoksa
– Talep katı olabailir (ör: - 0.7)
– Fiyatları arttırmanın yolculuk talebi üzerindeki etkisi daha az
olacaktır
– Ve gelir artacaktır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
45
Talebin çapraz fiyat esnekliği
i malının j malına göre talebin çapraz fiyat
esnekliği:
i malının talep edilen miktarındaki % değişme
j malının fiyatındaki % değişme
Bu pozitif ya da negatif çıkabilir
Eğer iki mal ikamelerse çapraz fiyat esnekliği pozitif
olma eğilimindedir: ör. Çay ve kahve
Eğer iki mal tamamlayıcılarsa çapraz fiyat esnekliği
negatif olma eğilimindedir: ör. Süt ve kahve
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
46
Talebin gelir esnekliği
Talebin gelir esnekliği talep edilen miktarın
gelirdeki bir değişmeye duyarlılığını ölçer :
Talep edilen miktardaki % değişme
Tüketici gelirindeki % değişme
Gelir esnekliği pozitif ya da negatif
olabilir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
47
16
Ekonomi 201
Normal ve düşük ürünler
• NORMAL bir ürünün talebin gelir esnekliği pozitiftir
– Gelirdeki bir artış talep edilen miktarı arttırır
Çör. Süt ürünleri
• Düşük bir ürünün talebin gelir esnekliği negatiftir
– Gelirdeki bir artış talep edilen miktarı azaltır
Çör. kömür
• LÜKS bir ürünün talebin gelir esnekliği 1 den büyüktür
Çör. Bazı kozmetik markaları
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
48
Gelir ve talep eğrileri
Gelirde bir artış:
NORMAL ÜRÜN
Fiyat
Fiyat
DÜŞÜK ÜRÜN
D0 D1
D1
Miktar
Talep eğrisi sağa kayar
D0
Miktar
Talep eğrisi sola kayar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
49
3. Hafta
Tüketici tercihi
ve
Talep Teorisi
M.Özgür KAYALICA
17
Ekonomi 201
Tüketici tercihindeki
dört unsur
• Tüketici geliri
• Malların fiyatları
• Tüketici tercihleri
• Tüketicilerin faydasını maksimize ettikleri
varsayımı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
51
Bütçe doğrusu
Gıda ve filime harcayabileceği
50 mTL si olan bir öğrenci
düşünün.
A
5
B
4
Filim
• Gelir ve fiyatlar
birlikte tüketicinin
satın alabileceği
ürün bileşimini
belirler.
• Bütçe doğrusu satın
alınabilirle alınamazı
birbirinden ayırır.
6
G
C
3
D
2
E
1
F
0
0
2
4
6
8
10 12
Gıda
Gıda fiyaı 5 mTL;
Filim fiyatı 10 mTL.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
52
Filim miktarı
Tüketici tercihlerini modellemek
• Varsayım: tüketici çoğu aza
tercih eder.
• a noktası ile
karşılaştırıldığında:
c
– Tüketici kuzey-doğuyu
tercih eder, ör. c
– fakat a noktasını güneybatıdaki b noktasına tercih
eder.
a
b
Gıda miktarı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
53
18
Ekonomi 201
Filim miktarı
Tüketici tercihlerini
modellemek (2)
Tercih edilen
bölge
d
c
b
• Fakat tüketici tercih
edilen bölgedeki tüm
noktaları a ya tercih
eder
a
e
Baskın
bölge
• a baskın bölgedeki
tüm noktalara tercih
edilir
Gıda miktarı
• d ve e ?
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
54
Filim miktarı
Tüketici tercihlerini
modellemek (3)
• U2U2 kayıtsızlık eğrisi
tüketiciye aynı fadayı
veren tüm tüketim
bileşimlerini verir
U2
U2
Gıda miktarı
– IC negatif eğimlidir
(varsayımlarımız
dikkate alındığında)
– Eğim sağa gidildikçe
yatıklaşır
– ICler birbirlerini
kesmezler
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
55
Tüketici tercihi
Filim miktarı
Tüketicinin faydasını maksimize ettiği nokta bütçe doğrusu ve kayıtsızlık
eğrilerinin birbirlerine teğet olduğu yerde gerçekleşir
U1
U2
U3
• Bu nokta C noktasıdır.
• B ve E noktalarıda elde
edinebilir noktalardır
B
C
U3
E
BL
U1 U2
Gıda miktarı
• Fakat daha az fayda
verirler,
• çünkü daha düşük
kayıtsızlık eğrisi
üzerindeler.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
56
19
Ekonomi 201
Gelirdeki bir değişmeye uyum
• Tüketicinin gelirindeki bir değişme bütçe
doğrusunu kaydırır
• eğim değişmez
• Tüketicinin seçimindeki değişiklik ürünlerin
doğasına bağlıdır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
57
Filim
Normal mallar
BL1
BL0
C'
C
Her iki üründe
NORMALse, gelirdeki bir
artış seçilen noktayı C'
Noktasına kaydırır:
Her iki ürün için de talep
Edilen miktar artar
U2
U1
Gıda
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
58
Filim
Düşük mal ve normal mal
Gıda düşük bir malsa
gelirdeki artış tüketiciyi C den C‘
Noktasına getirir.
BL1
BL0
C'
Gıda miktarı azalır
ve filim miktarı artar
U2
C
U1
Gıda
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
59
20
Ekonomi 201
Fiyat değişmesine uyum
• Bir malın fiyatındaki değişme bütçe
doğrusunu kaydırır
– eğim değişir
– ve bu göreceli fiyatları yansıtır.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
60
Gıdanın fiyatında bir artış (1)
Filim
Gıda fiyatındaki bir artış bütçe doğrusunu
kaydırır: BL0 dan BL1
BL1
BL0
Gıda
Fiyatdaki artış satın alma gücünü azaltır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
61
Gıdanın fiyatında bir artış (2)
Filim
Gıda fiyatı yükseldikçe, tüketici C
den E ye hareket eder.
E
Toplam etki gıda miktarında bir
azalma olarak ortaya çıkar.
C
U2
H
BL1
U1
BL0
Gıda
Bu tür noktaları bularak talep eğrisini oluştururuz.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
62
21
Ekonomi 201
Fiyat değişmesine tepki
• Fiyat değişmesine tepki iki etkiden oluşur:
• İKAME ETKİSİ
– göreceli fiyatlardaki değişmeye uyum
• GELİR ETKİSİ
– reel gelirdeki değişmeye uyum.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
63
Piyasa talep eğrisi
Piyasa talep eğrisi bireysel talep eğrilerinin yatay toplamıdır.
Fiyat 5 iken, tüketici 1,
11 birim talep eder
Fiyat
Tüketici 1
Tüketici 2
5
Piyasa
11 13
ve tüketici 2, 13 birim
talep ederse
piyasa talebi fiyatı 5’den
24 birim olacaktır.
24
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
64
4. Hafta
Arz Teorisi
M.Özgür KAYALICA
22
Ekonomi 201
Bazı terimler
• Gelir
– belirli bir dönemde bir firmanın mal ve hizmet
satışından elde ettiği miktar
• Maliyetler
– belirli bir dönemde bir firmanın mal ve hizmet
üretiminde katlandığı harcamalar
• Karlar
– maliyetin üstünde elde edilen fazlalık
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
66
Maliyetler ve ekonomist
• Muhasebe maliyeti
– bir dönemde firma tarafından gerçekleşen
ödemeler
• Fırsat maliyeti
– bir kaynağı onun en iyi alternatifinde
kullanmama sonucu katlanılan kayıp
• Süpernormal kar
– piyasa faiz oranının üstünde elde edilen
karlar
• Ekonomistler fırsat maliyetini firmanın
toplam maliyetlerine dahil eder
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
67
Üretim Kararı
• Herhangi bir üretim seviyesi için, firma
maliyetlerini minimize etmeye çalışır
• Karını maksimize etmeyi amaçlar
• Karlar MALİYETLERE ve GELİRE bağlıdır
– her ikiside üretim miktarı ile birlikte değişir.
• Marjinal maliyet (MC) üretim 1 birim arttığında
toplam maliyetde meydana gelen artıştır
• Marjinal gelir (MR) üretim 1 birim arttığında
toplam gelirde meydana gelen artıştır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
68
23
Ekonomi 201
Kar maksimizasyonu
MC, MR
Eğer MR > MC, üretimdeki
bir artış karı arttıracaktır.
MC
E
MR
0
Q1
Üretim
Eğer MR < MC, üretimdeki
bir düşüş karı arttıracaktır.
Dolayısıyla kar maks
MR = MC
(firma değişken maliyetleri
karşılayabildiği sürece)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
69
Maliyetler ve Arz
Üretim Seviyesi Kararı
MALİYETLER
GELİRLER
Talep
eğrisi
Teknoloji
& üretim faktörlerini
kiralama maliyetleri
TC eğrileri
(kısa &
uzun dönem)
AC
(kısa & uzun
dönem)
AR
KONTROL: kısa dönemde üret?
uzun dönemde kapa?
MC
Üretim seviyesinin seçimi
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
MR
71
24
Ekonomi 201
Üretim fonksiyonu
• Üretilen çıktı miktarı üretim sürecindeki
girdi miktarına bağlıdır
• Üretim faktörü (“girdi”) çıktıyı üretmek için
gerekli mal ve hizmet miktarıdır
• Üretim fonksiyonu veri girdi miktarıyla
üretilebilecek maksimum ürün miktarını
verir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
72
Kısa dönem – Uzun dönem
• Kısa dönem firmanın girdi üzerinde kısmi
uyum sağlayabildiği dönemdir.
Çör. firma emek miktarını değiştirebilir ama
sermaye miktarını değiştiremez.
• Uzun dönem firmanın tüm faktörlerin miktarını
değiştirebildiği dönemdir.
• Uzun dönem toplam maliyet eğrisi firma tüm
girdi seviyelerini değiştirebildiğinde her üretim
seviyesini üretmenin minimum maliyetini
gösterir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
73
Ortalama maliyet
Ortalama maliyet, toplam maliyetin üretim seviyesine
bölünmesiyle bulunur.
Ortalama maliyet
Uzun dönem ortalama maliyet (LAC) eğrisinin
genelde U şeklinde olduğu varsayılır:
LAC
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
74
25
Ekonomi 201
Ölçek ekonomileri
Ortalama maliyetler
Ölçek ekonomileri – veya ölçeğe göre artan
getiri – çıktı artarken uzun dönem ortalama
maliyetler azalırsa ortaya çıkar:
LAC
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
75
Ölçeğe göre azalan getiri
Ortalama maliyet
–çıktı artarken uzun dönem ortalama maliyetler
yükselirse:
LAC
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
76
Ölçeğe göre sabit getiri
Ortalama maliyet
– çıktı artarken uzun dönem ortalama maliyetler
değişmezse:
LAC
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
77
26
Ekonomi 201
Firmanın uzun dönem üretim kararı
TL
• Karar:
LMC
LAC
AC1
LMC = MR
MR
Q1
– Eğer fiyat LAC1 ’in
üstünde ya da
seviyesindeyse üretim
Q1.
– Eğer fiyat LAC1‘in
altındaysa firma işini
kaybeder
• NOT: LMC herzaman
LAC’nin minimum
noktasından geçer.
Çıktı
(haftalık ürün)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
78
Kısa dönem
• Sabit üretim faktörü
– girdi seviyesi değiştirilemeyen faktör
• Sabit maliyetler
– çıktı seviyesiyle değişmeyen maliyetler
• Değişken maliyetler
– çıktı seviyesiyle değişen maliyetler
•
STC = SFC + SVC
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
79
Emeğin marjinal verimliliği
• Emeğin marjinal verimliliği, diğer tüm
faktörlerin girdileri sabitken, değişken
faktör 1 birim arttırıldığında çıktıda oraya
çıkan artıştır.
• Emek değişken faktörken
– sermaye sabitdir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
80
27
Ekonomi 201
Azalan verimler kanunu
• Biri dışında tüm faktörler sabit
tutulduğunda, azalan verimler kanunu:
• değişken girdinin belirli bir değerinin
üstünde,
• değişken girdideki artışlar o girdinin
marjinal ürününü sürekli olarak azaltır.
Çör. sermayeyi arttırmaksızın emek miktarını
arttırmak azalan getiri yaratır.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
81
Firmanın kısa dönem çıktı kararı
TL
• Firma çıktı seviyesini
SMC=MR olan Q1
seviiyesinde belirler
SMC
– eğer fiyat SATC1 ‘nin
üstündeyse firma Q1
miktarı kar ederek üretir
– eğer fiyat SATC1 ve
SAVC1 arasındaysa firma
Q1 miktarı zararla üretir
– eğer fiyat SAVC1 ‘nin
altındaysa firma hiç
üretim yapmaz.
SATC
SATC1
SAVC
SAVC1
SMC = MR
MR
Q1
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
82
Ortalama maliyet
Uzun dönem maliyet eğrisi LAC
SATC2
SATC1
SATC4
SATC3
LAC
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
83
28
Ekonomi 201
Firmanın çıktı kararı – Özet
Marjinal koşul
Kısa dönem kararı MR = SMC ‘ye eşit
kılan üretim
seviyesini seç
Uzun dönem
kararı
MR = LMC ‘ye eşit
kılan üretim
seviyesini seç
Üretim kararı
Fiyat SAVC’nin
altına
düşmedikçe bu
üretim seviyesini
seç. Yoksa
üretme.
Fiyat LAC’nin
altına
düşmedikçe bu
seviyeyi seç.
Yoksa üretme.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
84
5. Hafta
Tam Rekabet
ve
Tekel
Tam rekabet
Özellikleri
• çok sayıda alıcı ve satıcı
– hiç kimse tek başına fiyatı değiştiremez
• firmalar fiyatı veri alırlar
– dolayısyla karşılaştıkları talep eğrisi yataydır
• mallar homojendir
• tüketici mükemmel bilgiye sahiptir
• firma giriş çıkışı serbesttir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
86
29
Ekonomi 201
Tam rekabet altında arz eğrisi (1)
TL
SMC
P3
P1
SATC
C
SAVC
A
Q1 Q3
• P3 ‘ün üstünde (C’ninm
üstü), firma kısa
dönemde sermayenin
fırsat maliyetinin
üstünde kar yapar
• P3’de (C), firma
NORMAL KAR elde
eder
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
87
Tam rekabet altında arz eğrisi(2)
TL
SMC
P3
P1
SATC
C
SAVC
A
Q1 Q3
• P1 ve P3 arasında (A ve C),
firma kısa dönem kayıpları
verir, fakat piyasada kalır
• P1 ‘ın altında (KAPATMA
FİYATI), firma kısa dönem
ortalama değişken
maliyetlerini (SAVC)
karşılayamaz, ve piyasadan
çıkar
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
88
Tam rekabet altında arz eğrisi(3)
TL
SMC
P3
P1
SATC
C
SAVC
• Dolayısıyla SAVC’nin
üstünde kalan SMC
eğrisinin firmanın
KISA-DÖNEM ARZ
EĞRİSİNİ temsil eder
– her fiyat seviyesinde
firmanın ne kadar
üreteceğini gösterir.
A
Q1 Q3
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
89
30
Ekonomi 201
Tam rekabet altında, kısa dönemde
firma ve sanayi (1)
Firma
SANAYİ
SMC
TL
TL
SRSS
SAC
P
D=MR=AR
P
D
q
Çıktı
Q
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
90
Tam rekabet altında, kısa dönemde
firma ve sanayi (1)
Firma
SANAYİ
SMC
TL
TL
SRSS
SAC
P
D=MR=AR
P
D
q
Çıktı
Çıktı
Q
Piyasa fiyatı arz e talebin kesiştiği noktada belirlendi
– sanayi arz eğrisi firmaların arz eğrilerinin toplamıdır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
91
Tam rekabet altında, kısa dönemde
firma ve sanayi (2)
Firma
SANAYİ
SMC
TL
TL
SRSS
SAC
P
D=MR=AR
P
D
q
Çıktı
Q
Çıktı
Firma fiyat P’yi veri kabul eder
–ve karını maksimize etmek için SMC=MR koşulunu sağlayan çıktı
seviyesi q’yu belirler
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
92
31
Ekonomi 201
Tam rekabet altında, kısa dönemde
firma ve sanayi (3)
Firma
SANAYİ
TL
TL
SMC
SRSS
SRSS1
SAC
P
D=MR=AR P
1
P
D
q
Q Q1
Çıktı
Çıktı
Fiyat P iken kar taralı alandır.
Bu karlar sanayiye yeni firmaları çeker.
Piyasaya yeni firmalar girdikçe, sanayi arz eğrisi sağa kayar ve piyasa
fiyatı düşer.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
93
Uzun dönem denge
Firma
SANAYİ
LMC
TL
LAC
TL
SRSS
LRSS
P*
P*
D=MR=AR
D
q*
Q
Çıktı
Çıktı
Piyasa uzun dönem dengesine tipik bir firmanın LMC=MR ‘sını LAC’nın minimum
noktasına denk getirip normal kar elde etmesiyle ulaşır. Uzun dönem sanayi arzı
yataydır.
Eğer sanayinin genişlemesi girdi fiyatlarını arttırırsa (ör. ücretler)
o zaman uzun dönem arz eğrisi yatay değil, yukarı doğru eğimli olacaktır.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
94
Piyasa talebindeki artışa uyum:
kısa dönem
TL
D
D'
Varsayalımki tam rekabetçi
piyasa dengesi P0Q0 ‘da
gerçekleşir.
SRSS
Eğer piyasa talep eğrisi
D'D' ...
P1
P0
kısa dönemde yeni
denge P1Q1 ...
D
Q0 Q1
D'
Çıktı
– uyum bireysel firmaların
kendi SMC eğrilerinde
genişlemesiyle olur.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
95
32
Ekonomi 201
Piyasa talebindeki artışa uyum:
uzun dönem
TL
D'
D
Uzun dönemde , kar yeni
firmaları çeker
SRSS
– firmalar sabit faktör
girdilerini ayarlayabilirler
P1
P2
P0
LRSS
D
Q0 Q1 Q2
D'
Eğer ücretler bu genişleme
ile beraber artarsa, uzun
dönem arz eğrisi yukarı
doğru eğimlidir
– ve piyasa P2Q2’de dengeye
gelir
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
96
Tekel
• Tekel:
– bir ürünün tek satıcısıdır
– piyasaya giriş serbest değildir
– piyasa talep eğrisi kendi ürününe olan talepdir
– Tam rekabetin aksine, MR her zaman AR’nin
altındadır.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
97
Tekelde kar maksimizasyonu
TL
MC
AC
P1
MR
MC=MR
Q1
D = AR
Kar MC = MR noktasında
maks olur (Q1P1).
Bu noktada, AR, AC’den
büyüktür, bu yüzden firma
sermayenin fırsat maliyeti
üzerinde kar elde eder
(taralı alan)
Fakat yeni firmaların
sektöre girişi serbest
değildir.
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
98
33
Ekonomi 201
Tekel ve tam rekabet karşılaştırması (1)
Varsayalım ki tam rekabetçi bir endüstri bir tekel tarafından
satın alındı:
SRSS =SMC Rekabetçi denge A’da,
TL
üretim Q1 ve fiyat P1’de.
P2
A
P1
LRSS
Tekelci için, LRSS, LMC
eğrisidir; ve SRSS, SMC
eğrisidir.
= LMC
MR
Q2
Q1
D
Çıktı
Tekelci kısa dönemde
karlarını MR = SMC
noktasında gerçekleştirir
(P2Q2).
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
99
Tekel ve tam rekabet karşılaştırması (2)
Varsayalımki rekabetçi bir sanayi tekelci tarafından satın alındı:
TL
SRSS
=SMC
MR = LMC
yapabilmek için
Uzun dönemde firma diğer
girdileri ayarlayabilir ...
P3
P2
A
P1
LRSS
= LMC
MR
Q3 Q2
Q1
Uzun dönem denge P3Q3.
D
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
100
Tekel ve tam rekabet karşılaştırması (3)
• Tekel ve tam rekabet karşılaştırıldığında:
– daha yüksek fiyat
– daha düşük çıktı seviyesi
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
101
34
Ekonomi 201
Doğal Tekel
TL
P1
LMC
•
Bu firma ölçek ekonomilerinden
çok iyi faydalanmaktadır
•
LAC düşüşü yüksek talep
seviyelerine kadar devam ediyor
•
en büyük firma her zaman
maliyet avantajına sahiptir
•
ve sanayiye hakim olur
•
O zaman bu bir doğal tekeldir
LAC
Q1
MR
D
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
102
Fiyat farklılaştırması
• Varsayalımki tekelci iki farklı tüketici grubuna
hizmet götürüyor
– her grubun farklı talep esneklikleri var
Çör. business class - economy class
• Tekelci işadamlarına turistik gezicilerden
daha yüsek fiyat uygulayarak karını
arttırabilir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
103
6. Hafta
Piyasa Yapısı
ve
Eksik Rekabet
M.Özgür KAYALICA
35
Ekonomi 201
Çoğu piyasa iki uçta bulunan tekel ve tam
rekabet piyasaları arasında yer alır
• Eksik rekabetçi bir firma
– mevcut fiyatdan mümkün olduğunca çok
satmak isteyecektir
– negatif eğimli talep eğrisi ile karşı karşıyadır
– çıktı fiyatının üretilip satılan mal miktarına
bağlı olduğunu bilir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
105
Eksik rekabet
• Oligopol piyasa
– az sayıda üreticinin bulunduğu sanayidir
– her biri kendi fiyatının hem kendi hem de rakiplerinin
davranışlarına bağlı olduğunu bilir.
• Tekelci rekabet piyasası
– piyasada birbirine yakın (ikame) ürünler üreten çok
sayıda üretici vardır
– firmaların kendi fiyatını etkilemede gücü sınırlıdır.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
106
Piyasa Yapısı
Firma
sayısı
Fiyatı
etkileme
gücü
Giriş
engeli
Örnek
Çok
Yok
Yok
Meyve
pazarı
Tekelci rekabet
Çok
Az
Yok
Bakkal
Oligopol
Az
Orta
Biraz
Araba
Tekel
Bir
Büyük
Çok
Posta İşleri
Tam rekabet
Eksik rekabet:
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
107
36
Ekonomi 201
Tekelci rakabet
• Özellikleri:
– çok sayıda firma
– giriş engeli yok
– ürün farklılaştırması
– Giriş-çıkış serbestliği ve uzun dönemde sıfır
kar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
108
Tekelci rakabet (2)
MC
TL
• Firma F noktasında
dengededir ve normal kar
yapar
AC • P> MC
• Tam rekabetin aksine, firma
F
P1=AC1
piyasa fiyatından mümkün
olduğunca çok satmak ister.
MR
Q1
D
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
109
Oligopol
• Az sayıda satıcı vardır
• Birinin kararı diğerlerini de etkiler
• Oligopol piyasa anlaşma ya da işbirliksiz
davranış olarak karakterize edilebilir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
110
37
Ekonomi 201
Anlaşma ve Karteller
• ANLAŞMA
– birbirleriyle rekabetin önüne geçmek için
firmaların gizli ya da açıktan yaptıkları
anlaşma
• KARTEL
– Firmalar arasındaki yasal anlaşmalar
Çör. OPEC
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
111
Anlaşma şu hallerde zordur:
• Endüstirideki firma sayısı çoksa
• Ürünler homojen değilse
• Talep ve maliyet koşulları sürekli
değişiyorsa
• Giriş engeli yoksa
• Firmalar tekelci rekabet altında çalışıyorsa
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
112
Kırık talep eğrisi
Oligipol altında firmanın
talep eğrisi şöyle olabilir.
TL
P0
Mevcut fiyat ve çıktıyı
gözlemler,
ve fiyat değişmelerine
rakiplerinin tepkisini tahmin
etmeye çalışır.
Q0
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
113
38
Ekonomi 201
Kırık talep eğrisi (2)
Fiyatı düşürürse rakiplerinin
cevap vereceğini görür,
TL
P0
… bu durumda fiyatdaki
değişmeye talep esnek
değildir
Talep eğrisi P0 ‘ın altında büyük
eğime sahiptir
D
Q0
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
114
Kırık talep eğrisi (3)
…ancak fiyatlar arttığında
rakiplerin tepkisi daha azdır,
TL
P0
bu durumda talep eğrisi
daha yatıktır
bu firma kırık talep eğrisine
sahiptir.
D
Q0
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
115
Kırık talep eğrisi (4)
Bu yüzden fiyatlar artsa da azalsa da
firmenın gelirleri düşecektir,
TL
P0
o yüzden en iyisi P0 fiyat düzeyinde
kalmak
D
Q0
Çıktı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
116
39
Ekonomi 201
Oyun Teorisi
• Oyun
– akıllı kararların muhakkak birbirlerine bağımlı
olduğu durum
• Strateji
– oyuncunun her durumda nasıl oynayacağını
gösteren oyun planları
• Baskın strateji
– oyuncunun en iyi stratejisinin diğerlerinin
kararlarından bağımsız olduğu durum
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
117
Mahkumlar çıkmazı oyunu
Düopol, iki firma üretim seviyesini belirlemeye
çalışıyor:
B Firması çıktısı
A Firması
çıktısı
Yüksek
Düşük
Yüksek
1
1
3
0
Düşük
0
3
2
2
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
118
Mahkumlar çıkmazı
• Her iki firma için de baskın strateji yüksek
seviyede üretmek (Nash)
• o yüzden ikiside 1 birim kar ediyor
• her ikiside düşük üretseler daha iyi durumda
olacaklar
– tek şartla: diğer firmanında düşük üreteceğinden
emin olurlarsa.
• anlaşma iki tarafıda memnun edecek
• ancak ikisininde hile yapması mümkün
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
119
40
Ekonomi 201
Tehdit
• Mevcut firma
• Potansiyel firma
• Tehditin itibar görmesi?
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
120
Stratejik giriş engeli
• Bazı engeller mevcut firma tarafından
bilerek konulur:
– yıkıcı fiyat
– yedek kapasite bulundurma
– reklam ve A&G
– ürünü arttırabilme yeteneği
• Yüksek giriş maliyetleri
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
121
Özet
• İki uçtaki tam rekabet ve tekel gerçek
hayatda sık rastlanan şeyler değildir
• Eksik rekabet yaygın olanıdır
• Potansiyel rekabet mevcut firmaların
davranışını etkiler
• Birçok piyasa ilişkisi stratejik rekabet
üzerine kurulmuştur
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
122
41
Ekonomi 201
7. Hafta
Mikroekonomik Uyglamalar
İşgücü Piyasası
Uzun dönemde faktör talebi
• Sermaye emeğin optimal bileşimi bu faktörlerin nisbi
fiyatına bağlıdır
– Bu emek-zengini ülkelerde neden emek-yoğun tekniklerin
kullanıldığını açıklıyor.
• Bir faktörün fiyatındaki değişme hem üretim hem de
ikame etkisi ortaya çıkarır
• Ücretin yükselmesi
– daha sermaye-yoğun tekniklerin kullanılmasına neden olur
(ikame etkisi)
– aynı zamanda üretimin düşmesine neden olur
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
125
42
Ekonomi 201
Ücret, MVPL
Kısa dönemde emek talebi
Emeğin marjinal ürün değeri (MVPL) işçi sayısını
bir birim arttırarak üretilen ürünün satışından elde
edilen gelirdir
W0
MVPL
• Tam rekabet ve, azalan
verimler altında:
• firma, karını ekstra bir
birim işçi istihdam
etmenin maliyeti
MVPL’ye eşit
olduğunda maksimize
eder...
İstihdam
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
126
Ücret, MVPL
Kısa dönemde emek talebi
E
W0
MVPL
L*
…bu E noktasında gerçekleşir
w = MVPL.
İstihdam seviyesi L*.
L*’ın altında, ekstra istihdam
maliyetinden daha fazla gelir
yaratır.
L*’nın üstünde, tam tersi.
Tam rekabetde karı maksimize
eden MR = SMC kuralı ile tutarlı.
İstihdam
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
127
Emek arzı
• EMEK GÜCÜ:
– çalışabilecek herkes
• Emek arzı
– bireyin zamanının ne kadarını işe ayıracağı
reel ücrete bağlıdır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
128
43
Ekonomi 201
Toplumun emek arzı
• Ekonomiyi ya da endüstriyi ele alırsak;
• daha yüksek reel ücret daha fazla katılım
demek
• o yüzden emek arzı pozitif eğimlidir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
129
Ücret
Bir endüstride emek piyasası dengesi
SL
DL
W0
DL
SL
L0
• yüksek ücretlerde
daha fazla emek
arzı
• yüksek ücretlerde
daha az emek talebi
• Denge W0, L0.
emek miktarı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
130
Ücret
Ürün talebinde azalış
SL
DL
D'L
Dengeden başlayarak
ürün talebinde düşme
emeğe olan talebide düşürür
D'L
W0
W1
SL
D'L
L1 L0
DL
Yeni denge W1, L1.
emek miktarı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
131
44
Ekonomi 201
Diğer endüstride ücret artışı
Ücret
S'L
SL
DL
Dengeden başlayarak,
Başka sektörlerdeki ücret artışı
emeği çeker,
W2
W0
S'L
DL
SL
L2 L0
dolayısıyla bu endüstride arz
sola kayar
Yeni denge W2, L2.
emek miktarı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
132
Bilgi ekonomisi
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
134
45
Ekonomi 201
Ülkelere göre refah değişkenleri
2003'de işletmelerde
internet kullanımı
1997'de işletmelerde
internet kullanımı
1500
6
£bn
£bn
4
2
1000
500
0
0
2003
1997
İşletmeler arası
İşletme ve tüketiciler arası
İşletmeler arası
İşletme ve tüketiciler arası
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
135
e-ürünler
• e-ürün:
– dijital olarak kodlanan hızlı ve ucuz bir şekilde
aktarılan ürünler
Çör. müzik, filmler, kitaplar…
• e-ürünleri üretmenin maliyeti çok büyük…
• … fakat ürünü dağıtmanın marjinal
maliyeti çok küçük
• ölçek ekonomilerinden faydalanır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
136
Network dışsallıkları
P1 seviyesinde talep sınırlı.
Fiyat P2’ ye düştüğünde insanlar
network’ü daha çekici bulacaktır,
dolayısı ile sadece talep doğrusu
üzerinde bir kayma olmaz aynı
zamanda talep eğrisi sağa kayar.
TL D
P1
P2
D1
Q1
Q2
D2
D
Uzun dönem talep eğrisi daha
esnek hale gelmiştir (DD).
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
137
46
Ekonomi 201
Bilgi: arz yönü
• Ölçek ekonomilerinin büyüklüğü dikkate
alındığında, bilgi ürünlerinin tekel satıcıları
iki şekilde karşımıza çıkar:
• Küçük rakipleri olan baskın firma
Çör. Microsoft ve onun A&G harcamaları
• Tekelci rekabet
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
138
Bilgi ürünlerinin fiyatlanması
• Bilgi ürünlerini fiyatlama stratejileri:
– iki-parçalı tarife
• sabit maliyetleri karşılamak için yıllık ücret + marjinal
maliyetleri karşılamak için küçük bir ücret
– çeşitleme
• fiyat farklılaştırmasını mümkün kılmak için farklı kalitede ürün
sunmak (Dos, Windows, NT, XP ve versiyonları)
– paketleme
• fiyat farklılaştırması ihtiyacını azaltmak için birden fazla ürünü
birden sunmak
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
139
Rekabet - İşbirliği
• Stratejik ittifak, birbirini kısmen
tamamlayan bazı ürünlerin üreticilerinin
bir arada ürün sunduğu işbirliği ve
rekabet ortamıdır.
– ör. Microsoft ve Intel
– havayolları ittifakları: One World, Star
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
140
47
Ekonomi 201
E-ekonomiyi anlamak
• 1 Bilgi devrimi hayatımızı değiştiriyor
– fakat piyasa taktik ve aktivitelerinin
sadece çok azı yeni
• 2 Teknolojik devrim ekonomik devrimi
gerektirmedi.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
141
Hükümet Harcamaları
ve
Gelirleri
Hükümet harcamaları
1880'den itibaren sanayileşmiş ülkelerde hükümet
harcamaları artmıştır
M illi gelirin içindeki
yüzde pay
60
50
Japonya
ABD
Almanya
İngiltere
Fransa
İsveç
40
30
20
10
0
1880
1929
1960
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
2001
143
48
Ekonomi 201
Özel ve kamu malları
• Özel mal
– bir kişi tarafından tüketildiğinde başkası tarafından
tüketilemeyen ürün.
Çör. diş tedavisi
• kamu malı
– birisi tarafından tüketildiğinde başkaları tarafından
da tüketilebilen ürün.
Çör. sokak lambası
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
144
Hak görülen mallar ve kötü
mallar
• Hak görülen mallar (kötü)
– istenmese bile herkesin elde etmesi
(etmemesi) gerektiğini düşündüğümüz
mallar (kötü mallar).
Çör. Eğitim, sağlık hizmetleri, sigaralar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
145
Vergi çeşitleri
• Dolaysız vergiler
– ücret, maaş, kira, faiz gibi gelirlerden
alınan vergiler.
Çör. gelir vergisi, kurumlar vergisi
• Dolaylı vergiler
– mal ve hizmetlere yapılan harcamalardan
alınan vergiler
Çör. KDV, gümrük vergisi
• Zenginlik vergisi
– sermaye transfer vergisi, emlak vergisi
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
146
49
Ekonomi 201
Ücretler üzerine konan bir vergi
Vergi yokken işgücü piyasası
Ücret
SS' W ücret düzeyinden, ve L çaSS
W'
W
W''
lışma saati seviyesinde dengededir.
Vergi olduğunda, yeni emek
arz eğrisi SS',
ele geçen ücret W'', firmanın
ödediği W', aradaki fark vergi.
İşverenin ödediği alan mavi,
DD işçilerin ödediği yeşil.
L' L
Çalışma saati
Turuncu alan toplumsal refah
kaybı.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
147
Vergiyi kim öder?
• Vergiyi kimin ödeyeceği ürünün talep ve
arz esnekliğine bağlıdır,
• Bu aynı zamanda refah kaybının
büyüklüğünüde belirler.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
148
Laffer eğrisi
Vergi geliri
her vergi oranına karşılık gelen vergi gelirini gösterir.
t*’ın üstünde vergi caydırıcı olduğundan vergi
gelirini azaltır.
t*
100%
Vergi oranı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
149
50
Ekonomi 201
Sanayi politikası ve
rekabet politikası
Sanayi politikası ve
rekabet politikası
• Rekabet politikası
– Firmalar arasındaki rekabeti güven altına
alarak ve teşvik ederek ekonomik etkinliği
arttırmayı amaçlar
• Sanayi politikası
– Firmaların üretim kararlarını etkileyen
dışsallıkları dengelemeyi amaçlar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
151
Sanayi politikası
• İcatlar ve patent sistemi
– rekabetin yavaşlamasına neden olmadan
icatlar için yeterli teşviği sağlamak için
yaratılmıştır
• Araştırma & geliştirme (A&G)
– riskli projelerdeki sosyal getiri özel getiriyi
geçebilir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
152
51
Ekonomi 201
Fiyat
Tüketici rantı
P marjial tüketicinin ürüne
verdiği değeri gösterir
A
o yüzden D marjinal sosyal
faydayı da temsil eder
E
P
D
Q
Miktar
Tüm tüketiciler ürün için P fiyatını ödediğinde, APE üçgeni
tüketici rantını gösterir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
153
Fiyat
Üretici rantı
Üretici rantı toplam
maliyeti aşan toplam
gelirdir (mavi alan)
P
LAC = LMC
D
Q
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
154
Tekelin sosyal maliyeti:
tam rekabet tekel karşılaştırması
Fiyat
Varsayalım ki, sanayinin uzun
dönem ortalama ve marjinal
maliyetleri yatay (sabit).
Tam rekabet altında,
uzun dönem dengesi Qc , Pc.
LAC = LMC
Pc
D
Qc
Tüketici rantı yeşil alan.
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
155
52
Ekonomi 201
Tekelin sosyal maliyeti:
tam rekabet tekel karşılaştırması
Fiyat
Tekelci tarafından satın alındığında,
kar maksimizasyonunu sağlayan
üretim ve fiyat Qm ve Pm.
Tüketici rantı şimdi yeşil alan.
Pm
LAC = LMC
Pc
MR
D
Qc
Qm
Tekelin elde ettiği üretici rantı
(kar) mavi dörtgen,
kırmızı alan refah kaybı – yani
tekelin sosyal kaybı
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
156
Faklılaşan maliyet koşulları altında tam
rekabet ve tekel
Fiyat
Varsayalım ki tekel
tam rekabete göre daha
düşük maliyet koşulları
altında çalışıyor
Pm
LRSSpc
Pc
LAC = LMC
MR
Qm
Tam rekabet dengesi
Pc, Qc.
Tekel dengesi Pm, Qm
D
Qc
Miktar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
157
Refah sonuçları
• İki durum karşılaştırıldığında, tekelde
tüketici rantı kaybı (kırmızı üçgen)
• etkinlikten elde edilen kazançlarla (mavi
dörtgen) dengelenmeli
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
158
53
Ekonomi 201
Türkiye’de rekabet hukuku
• Rekabet Kurumu:
http://www.rekabet.gov.tr/turkce.asp.
• Rekabetin korunması hakkında: 4054 sayılı
kanun
http://www.rekabet.gov.tr/word/kanun.doc
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
159
8. Hafta
Makroekonomiye Giriş
Makroekonomi ...
• ekonominin bütünüyle ilgilenir
• genel toplamlarla ilgilidir (toplumsal talep
gibi)
• iktisadi konular hakkında mikroekonomi de
olduğu gibi çalışır.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
161
54
Ekonomi 201
Makroekonomi deki bazı anahtar
terimler
• Enflasyon
– genel fiyat seviyesi değişme oranı
• İşsizlik
– iş arayan işsiz insan sayısı
• Hasıla (Çıktı) ya da (Üretim)
– reel gayri safi milli hasıla (GSMH) ekonominin
toplam gelirini ölçer
• ekonomideki toplam üretimle yakından ilgilidir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
162
Diğer anahtar terimler
• Ekonomik büyüme
– reel GSMH’daki artışlar, ekonomideki toplam
üretimin artması anlamına gelir
• Makroekonomik politika
– ekonominin genel performansını etkilemek
için hükümetin kullandığı politikalar
M.Özgür KAYALICA
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
163
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
164
55
Ekonomi 201
İngiltere, ABD ve Almanya’da enflasyon
1960 - 2001
16
14
12
10
Yıllık %
İngiltere
ABD
Almanya
8
6
4
2
0
1960-73
1973-81
1981-90
1990-01
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
165
İngiltere, ABD ve Almanya’da işsizlik
10
% yıllık.
8
6
4
2
0
1960-73
1973-81
İngiltere
ABD
1981-90
1990-01
Almanya
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
166
İngiltere, ABD ve Almanya’da ekonomik
büyüme
5
% yıllık
4
3
2
1
0
1960-73
1973-81
İngiltere
ABD
1981-90
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
1990-01
Almanya
167
56
Ekonomi 201
Gelir, harcama ve üretimin ekonomik
çevrimi
I
C+I
C
S
Hanehalkları
Firmalar
Y
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
168
Ekonomik çevrimde hükümet
I
C+I+G
C
S
G
Hanehalkları
C + I + G - Te
Te
Hükümet
Firmalar
B - Td
Y
Y + B - Td
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
169
Dış Alem
• biz dışardan mal ve hizmet satın alırız,
yani ithal ederiz
• yerli firmalarımız mal ve hizmetlerini dışarı
satarlar, yani ihracat.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
170
57
Ekonomi 201
GSYİH ve GSMH
• Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYİH)
– yerli ekonomide yerleşik üretim faktörleri
tarafından üretilen hasılayı ölçer
• Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH)
– ülke vatandaşları tarafından üretilen üretimi
ölçer
• GSMH = GSYİH + dışardan gelen net gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
171
Milli gelir (hasıla) üç şekilde
hesaplanır
• Harcama
– ekonomideki harcamaların toplamı
–Y=C+I+G+X-Z
• Gelir
– faktörlere yapılan ödemelerin toplamı
ör. ücret, kar, vs.
• Üretim
– ekonomide üretilen toplam üretim (katma
değer)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
172
GSMH neyi ölçer neyi ölçmez?
• Dikkat gerektirenler:
– reel ve nominal ölçüler
– nüfus değişmelerini hesaba katmak
– refah değişmeleri
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
173
58
Ekonomi 201
Üretim
ve
Toplam Talep
Kısa dönemde toplam üretim
• Potansiyel üretim
– tüm üretim faktörleri istihdam edildiğinde
üretilebilecek üretim
• Gerçekleşen üretim
– bir dönem içerisinde gerçekleşen üretim
– potansiyel seviyeden farklı olabilir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
175
Bazı basitleştirici varsayımlar
• Fiyatlar ve ücretler sabit
• Toplam üretim miktarı talep-yanlı belirlenir
– “Keynesian” model
• Şimdilik:
– hükümet yok
– dış ticaret yok
• İleride bu varsayımları kaldırıcaz
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
176
59
Ekonomi 201
Toplam talep
• Hhükümet ve dış ticaret olmadığında, toplam
talep iki kısımdan oluşur:
– Yatırım
• firmaların fiziki sermaye & envanterlerine arzulanan veya
planlanan eklemeler
• şimdilik otonom olduğunu varsayalım
– Tüketim
• mal ve hizmetlere olan hanehalkı talebi
• AD = C + I
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
177
Tüketim talebi
• Hanehalkı gelirini TÜKETİM ve
TASARRUF arasında dağıtır
• Kişisel harcanabilir gelir
– hanehalkının harcayabileceği ya da tasarruf
edebileceği gelir
– faktör arzından elde edilen gelir (+ transferler
- vergiler)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
178
Tüketim fonksiyonu
Tüketim fonksiyonu her gelir seviyesinden arzulanan
toplam talebi gö
gösterir
Tüketim
C = 8 + 0.7 Y
Gelir sı
sıfırken,
rken,
arzulanan tü
tüketim
8 (“
(“otonom
otonom tüketim”
ketim”).
Marji
Marjinal tü
tüketim eğ
eğilimi
fonksiyonun eğ
eğimi)
imi) 0.7
– yani, her £1 gelirin,
gelirin, 70p
kadarı
kadarı tüketilmektedir.
ketilmektedir.
8
0
Gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
179
60
Ekonomi 201
Tasarruf
Tasarruf fonksiyonu
Tasarruf fonksiyonu, her
gelir dü
düzeyi iç
için arzulanan
tasarrufu gö
gösterir.
sterir.
Tüm gelir tasarruf edildiğ
edildiği ya da
tüketime harcandığı
harcandığı için,
tasarruf fonksiyonu tü
tüketim
fonksiyonundan çıkarı
karılabilir
ya da tam tersi.
tersi.
S = -8 + 0.3 Y
0
Gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
180
Toplam talep
Toplam talep hanehalkı
hanehalkının
yapmayı
yapmayı planladığı
planladığı tüketim
harcamaları
harcamaları ve firmaları
firmaların
yatı
yatırım harcamaları
harcamalarıdır
Toplam talep
AD = C + I
C
I
AD fonksiyonu C ve I’nın
yatay toplamı
toplamıdır.
(şimdilik I otonom
varsayı
varsayılıyor.)
yor.)
Gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
181
arzulanan harcama
Denge üretim/gelir
45o doğ
doğru
E
AD
45o lik
lik doğ
doğru arzulanan
harcamanı
harcamanın gelir ya da
üretime eş
eşit olduğ
olduğu noktaları
noktaları
gösterir.
sterir.
AD fonksiyonu verildiğ
verildiğinde,
inde,
denge E noktası
noktasında.
nda.
Bu harcamaları
harcamaların, gerç
gerçekleş
ekleşen
gelir ya da üretime eş
eşit
olduğ
olduğu nok
noktadı
tadır.
Üretim, Gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
182
61
Ekonomi 201
Toplam talepte düşmenin etkisi
Arzulanan harcama
45o doğ
doğrusu
AD0
Varsayalı
Varsayalım ki
ekonominin
bulunduğ
bulunduğu nokta Y0.
AD1
Toplam talepteki
düşme sonucu AD1 ‘e
kaydı
kaydık
Yeni denge noktası
noktası Y1.
Y1
Y0
Üretim,
retim, Gelir
Dikkat edersek denge üretimdeki değ
değişmenin
AD’
AD’deki değ
değişmeden bü
büyük olduğ
olduğunu gö
görürüz.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
183
Çoğaltan (çarpan)
• Çoğaltan otonom harcamalarda
meydana gelen bir değişmenin üretimde
yaratacağı toplam değişme.
• Marjinal tüketim eğilimi ne kadar
büyükse, çoğaltan da o denli büyüktür.
– Marjinal tasarruf eğilimi ne kadar büyükse,
gelirdeki her birimden ekonomik çevrim
dışına sızıntı o denli büyük olur.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
184
Mali Politikalar
ve
Dış Ticaret
M.Özgür KAYALICA
62
Ekonomi 201
Bazı terimler
• Mali politikalar
– hükümetin vergi ve harcama kararları
• İstikrar politikaları
– üretim seviyesini potansiyel seviyesine yakın
tutmayı amaçlayan hükümet politikaları
• Bütçe açığı
– hükümet gelirlerinin giderlerinden az olması
• Ulusal borç
– hükümetin borç stoğu
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
186
Gelir-harcama modeli ve hükümet
• Y=C+I+G (varsayım: dış ticaret yok)
• Dolaysız vergiler
– tüketim foksiyonunun eğimini etkiler
– ve böylece AD eğrisinin eğimini etkiler.
• Hükümet harcamaları AD eğrisinin
pozisyonunu etkiler
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
187
Mali politika?
45o doğrusu
Hükümet ekonomideki toplam
üretimi toplam talebi AD0
dan AD1, ‘a çekerek etkileyebilir
Toplam talep
AD1
AD0
Böylece üretim de artar
Y0 dan Y1 ‘a.
Y0
Y1
Gelir,
Üretim
Fakat bu kez bazı önemli şeyleri
gözardı ediyor olabiliriz –
fiyatlar, faiz oranları,
ve hükümet harcamalarının
finansmanı.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
188
63
Ekonomi 201
Dış ticaret ve gelir
• İhracat (X) & ithalat (Z)
• TİCARET DENGESİ
– net ihracatın değeri (X - Z)
• TİCARET AÇIĞI
– Z>X
• TİCARET FAZLASI
– X>Z
• Denge
– Y=C+I+G+X-Z
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
189
Dış ticaret ve çoğaltan
• Marjinal ithalat eğilimi
– gelirdeki değişmenin ne kadarının ithalata
gideceğini gösterir.
• Dış ticaret çoğaltanı küçültür
– marjinal ithalat eğilimi ne kadar büyükse,
çoğaltan o denli küçüktür.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
190
9. Hafta
Para ve Banka
M.Özgür KAYALICA
64
Ekonomi 201
Bazı anahtar sorular
• Toplum neden paraya ihtiyaç duyar?
• Hükümetler para arzını neden etkilemeye
çalışırlar?
• Finansal piyasalar “reel” ekonomiyle nasıl
ilişki içerisindedir?
• Para ve faiz oranı arasındaki ilişki nedir?
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
192
Para
• Borcun ödenmesi ya da malların teslimi
için gerekli ödemenin yapılması için genel
kabul görmüş ödeme şekli
• Yasal para
– Kağıt para ve bozkluklar
• Olağan para
– borçlu (IOU) parası
• ör. banka mevduatı.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
193
Para ve fonksiyonları
• Değişim aracı
– takasdan daha etkindir
• Hesap birimi
– fiyat göstererek hesap tutmaya yarar
• Değer biriktirme aracıdır
– gelecekte alış-veriş yapmamızı olanakl hale getirir
• Ertelenmiş ödemelerde kullanılır
– gelecekteki ödeme için hesap birimi: borçlanmayı ve borç
vermeyi sağlar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
194
65
Ekonomi 201
Modern bankacılık
• Finansal arabulucu
– borç alan ve vereni bir araya getirir
• Bankalararası borç sistemini ve buradaki
sorunların çözümünü kolaylaştırır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
195
Finansal piyasalara giriş rehberi
• Finansal varlık
– belirli bir dönem sonunda sahibine faiz ödenmesini hak
kazandıran kağıt parçası
• Nakit
– kağıt para ve bozukluk, faizi yoktur
– en likit varlık
• Bono
– bir yıldan kısa süreli finansal aktifler
– likiditesi yüksek
• Tahvil
– uzun dönemli finansal varlıklar – daha az likid
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
196
Bankaların kredi yaratma
mekanizması
• Ticari bankalar varlıklarının sadece belirli
bir oranını nakit rezerv olarak tutarlar
– böylece kredi yaratma imkanına kavuşurlar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
197
66
Ekonomi 201
Parasal taban ve para çoğaltanı
• Parasal taban ya da çok-güçlü para stoğu
– özel dolaşımdaki kağıt ve bozukluk miktarı ve
bankacılık sisteminde tutulan miktar
• Parasal çarpan
– parasal taban miktarındaki 1 TL’lik değişme
sonucu para stoğunda meydana gelen
değişme
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
198
Para çarpanı
Varsayalımki bankalar mevduat (D)’nın (cb) kadar
oranını nakit rezervi R olarak tutuyorlar
ve özel sektör mevduat (D)’nın (cp) kadar
oranını nakit rezervi C olarak tutuyorlar.
Yani, R = cbD ve C = cp D
Parasal taban H = C + R = (cb + cp) D
Para arzı = C + D = (cp + 1) D
(c + 1)
M = p
H
(cp + cb)
Para arzı = para çarpanı × parasal taban
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
199
Merkez Bankası
• bankaların bankası diyebiliriz.
• faiz oranlarını belirler.
• kağıt para ve bozukluk basar.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
200
67
Ekonomi 201
MB ve para arzı
• MB para arzını 3 yoldan etkileyebilir:
– Rezerv gereksinimleri
• ticari bankalardan mevduatlarının belirli bir oranını
nakit olarak tutmasını isteyebilir
– İskonto oranı
• ticari bankalar MB’den borç almak istediklerinde
uygulanan faiz oranı
• Oranın yüksek olması bankaların daha fazla rezerv
tutasını sağlayabilir
– Açık piyasa işlemleri
• finansal varlıklar alıp-satarak para arzını etkilemek
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
201
TCMB’nin görevi
•
•
•
•
düşük enflasyon oranına ulaşmak
ve onu sürdürmek
yani fiyat istikrarı
fiyat istikrarı = ekonomik ve sosyal istikrar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
202
Para talebi
• Para tutmanın fırsat maliyeti tahvil yerine
para tutarak vazgeçilen faizdir.
• İnsanlar parayı eğer bu kaybı
dengeleyecek bir fayda varsa tutarlar.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
203
68
Ekonomi 201
Para talebinin gerekçeleri
• İşlem güdüsüyle
– alış-veriş, ödemler
• İhtiyat güdüsüyle
– belirsizlik
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
204
Para talebinin gerekçeleri (2)
• Varlık aracı
– risk sevmeyen insanlar, altın vs gibi araçlar yerine
parayı tercih edebilir
– ya da
• sepetin içinde para da tutabilirler
• Spekülatif amaçlı para talebi
– tahvil yerine para tutmak istenebilir
– eğer tahvil fiyatlarının düşmesi bekleniyorsa
– yani, faiz oranının artması bekleniyorsa
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
205
Para talebi: özet
• Para talebi reel para balanslarına olan
taleptir
• Şunlara dayanır:
– reel gelir
– nominal faiz oranı (para tutmanın fırsat
maliyeti)
– fiyatlar seviyesi (şimdilik sabit varsayıldı)
– gelecekteki faiz oranları hakkındaki
beklentiler
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
206
69
Ekonomi 201
Para piyasasında denge
faiz oranı
Diğer şeyler sabitken,
reel para balansı için talep
fırsat maliyeti yüksekken
daha az olacaktır.
r0
LL
L0
Bu eğrinin eğimi reel
gelir ve fiyat seviyesine
bağlıdır.
para miktarı
Para arzı L0 ise, para piyasasında denge
faiz oranı r0’ dayken gerçekleşir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
207
Para piyasası dengesine ulaşmak
faiz oranı
Eğer faiz r1
para talebi fazlası olur
(AB aralığı)
r0
r1
A
B
L0
LL
Bu tahvil arz fazlası anlamına
gelir
– tahvil fiyatları düşer
dengeye gelinceye değin
faiz yükselir.
para miktarı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
208
Parasal Kontrol
Para talebi (eğrisi) veri iken
faiz oranı
MB ...
ya faizi r0 seviyesinde
belirler ve para arzının
buna uymasını bekler L0
r0
LL
L0
para miktarı
veya para arzını L0 da
belirler ve piyasada faizin
uyum sağlamasını bekler r0
FAKAT ikisini birden
bağımsız olarak
belirleyemez.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
209
70
Ekonomi 201
10. Hafta
Ara Sınav
11. Hafta
Para ve maliye politikaları
Mal piyasalarında denge
• Mal piyasasında denge toplam talep ve
gerçekleşen gelir birbirine eşit olduğunda
gerçekleşir.
• IS şedülü mal piyasasını dengeye getiren
farklı gelir ve faiz oranı bileşimlerini
gösterir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
212
71
Ekonomi 201
AD
IS şedülü
45o doğrusu
AD1
AD0
r
Y0
Y1
Gelir
r0
r1
IS
Y0
Y1
Gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
213
Para piyasasında denge
• Para piyasasında denge reel para
balanslarına olan talep arzına eşit
olduğunda gerçekleşir.
• LM şedülü para piyasalarını dengeye
getiren farklı gelir ve faiz oranı bileşimlerini
gösterir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
214
LM şedülü
r
r
r1
LM
r1
r0
LL1
r0
LL0
L0
Reel para
balansları
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
Y0
Y1
Gelir
215
72
Ekonomi 201
IS ve LM’de kaymalar
• IS’in pozisyonu:
– (faiz dışında) toplam talebi kaydıran şeyler:
ör:
• otonom yatırımlar
• otonom tüketim
• hükümet harcamaları
• LM’in pozisyonu
– para arzı
– (fiyat seviyesi)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
216
Para ve Mal piyasalarında Eşanlı denge
r
LM
r*
IS
Y*
Gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
217
Mali Politikalar ve IS-LM
Y0, r0 ilk denge.
r
r1
r0
•
•
LM
Tahvil satışı ile finanse
edilen hükümet harcamaları IS eğrisini sağa
kaydırır.
Yeni denge r1, Y1.
IS1
Bazı özel harcamalar
(Y1Y’) yüksek faiz
yüzünden dışlandı.
•
IS0
Y0 Y1 Y’
Gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
218
73
Ekonomi 201
Mali Politikalar ve IS-LM (2)
r
LM
LM’
r1
r0
•
•
•
IS1
Faiz oranının r0’da kalması
için para politikasının gevşetilmesi geliri Y’
seviyesine çıkarır.
IS0
Y0 Y1 Y’
Gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
219
IS-LM modelinde para politikası
Y0, r0 ilk denge.
r
LM0
r0
•
r1
Para arzındaki artış LM
eğrisini sağa kaydırır.
LM1
•
Yeni denge r1, Y1.
IS0
Y0 Y1
Gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
220
Karma Politika
Talep yönetimi, gelir düzeyini yüksek bir ortalamada tutmak
için para ve maliye politikalarının birlikte kullanılmasıdır.
Y* gelir seviyesi şu şekilde
r
elde edilebilir:
LM1
r1
•
r0
•
LM0
IS1
IS0
Y*
‘Sıkı’ maliye politikası (IS0)
ve ‘gevşek’ para politikası
(LM0)
VEYA ‘gevşek’ maliye
politikası (IS1) ve ‘sıkı’
para politikası (LM1).
Bu, ekonomideki kamu:özel
harcama dengesini etkiler
Gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
221
74
Ekonomi 201
Fakat...
• IS-LM modeli hükümete milli geliri
etkilemek için önemli fırsatlar sunar.
• Fakat…
– düşünülmesi gereken başka şeyler de var
• fiyat seviyesi ve enflasyon
• ekonominin arz yönü
• döviz kuru
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
222
Toplam Arz, Fiyatlar
ve
Şoklara Uyum
Klasik makroekonomi modeli
• KLASİK makroekonomi modeli
Keynesyen modelin tam tersidir.
• Ekonomiyi ücretler ve fiyatlar tam
esneken analiz eder.
• Bu modelde, ekonomi her zaman
potansiyel seviyesindedir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
224
75
Ekonomi 201
Klasik makroekonomi modeli (2)
• Fazla talep ya da arz ücret ve fiyatlardaki
değişmelerle hızlı bir şekilde yok olur böylece
potansiyel hasıla hızlıca eski yerine ulaşır
• Para ve maliye politikaları fiyatları etkiler fakat
hasıla üzerinde etkisi yoktur
• Fiyat ve ücretlerin hızla uyum sağlayamadığı
kısa dönemde Keynesyen tez geçerliyken uzun
dönemde klasik model geçerlidir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
225
Makroekonomik talep şedülü
enflasyon
•
•
MDS
Makroekonomik talep
şedülü (MDS) toplam
talebin hasılya eşit
olduğu enflasyon ve
hasılaya bileşimlerini
gösterir.
Yiksek enflasyon düşük
toplam talep ve düşük
hasıla anlamına gelir.
hasıla
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
226
Toplam arz ve potansiyel hasıla
• Potansiyel hasıla şunlara bağlıdır:
– teknoloji seviyesi
– uzun dönem emek arz ve talebi
– Fiyat ve ücretler tam esnekse, hasıla herzaman
potansiyel seviyesindedir
• Kısa dönemde potansiyel seviyeyi veri kabul
ederiz
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
227
76
Ekonomi 201
Klasik toplam arz şedülü
• Klasik modelde arz şedülü potansiyel
seviyesinde dik bir doğrudur
• Bu denge hasıla değerinin farklı enflaston
oranlarına elde edilebileceği anlamına
gelir
• Klasik modelde, para aldanması yoktur
• Sonuç olarak, sadece reel değişkenler
diğer reel değişkenleri etkileyebilir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
228
enflasyon
Klasik toplam arz şedülü (2)
Bu eğri firmaların her enflasyon oranı için arz etmek
istedikleri miktarı gösterir.
Ücretler ve fiyatlar esnek
olduğunda, hasıla hep (Y*)
potansiyel seviyesindedir
Potansiyel hasıla
ekonominin uzun dönem
denge seviyesidir.
AS
Y*
hasıla
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
229
Klasik toplam arz şedülü (3)
• Daha iyi teknoloji AS’yi sağa kaydırır ve
potansiyel seviyeyi arttırır
• Artan istihdam da AS’yi sağa kaydırır ve
potansiyel seviyeyi arttırır
• keza artan sermaye de
• Kısa dönemde, potansiyel seviyeyi veri
kabul edebiliriz
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
230
77
Ekonomi 201
Denge enflasyon değeri
enflasyon
AS
Denge MDS = AS olduğunda
gerçekleşir, Y* denge geliri ve
π* denge enflasyon oranı.
•A
π*
MDS
Y*
A noktasında, tüm mal,
para ve emek piyasaları
dengededir
hasıla
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
231
Denge enflasyon: arz şoku
enflasyon
AS0
π0*
•A
•C
•D
π2*
Y0*
Pozitif bir arz şoku potansiyel
hasılayı yükseltir (AS0 ‘den AS1’e
ve enflasyonu da düşürür (π2* D).
Eğer MB enflasyon hedefini π0*’da
tutmak isterse, faizleri
düşürmelidir.
AS1
Y1*
MDS1
MDS0
hasıla
Bu talep edilen para miktarını
arttıracaktır: para piyasasını bu
faiz oranından dengede tutmak
için MB daha fazla para arz
etmelidir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
232
Denge enflasyon: talep şoku
A noktasında, örneğin yatırımlarda artış
sonucu toplam talep arttığında (MDS0)
den (MDS1))’e, yeni denge B noktası.
B’de, pottansiyel hasıla aynıdır ama
enflasyon daha yüksektir π1* .
enflasyon
AS0
π1*
•B
π0*
•A
Potansiyel hasıla aynı olduğundan,
MB para politikasını, enflasyon
MDS1
MDS0
Y0*
hedefini π0*’da gerçekleştirmek
için sıkılaştırmalıdır.
Banka hedef reel faiz oranını arttırıp
MDS’deki artışı tersine çevirebilir.
hasıla
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
233
78
Ekonomi 201
Arz-yanlı ekonomi
• Toplam talebi değil, toplam arzı arttıralım.
• Potansiyel hasılayı arttırmak kritik öneme
sahiptir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
234
Enflasyon, beklentiler ve
kredibilite
Enflasyon ...
• Enflasyon fiyatlar genel seviyesindeki
artıştır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
236
79
Ekonomi 201
Miktar teorisi
• ‘Nominal para arzındaki artış fiyat
seviyesinde kendisine eş bir artışa neden
olur fakat hasıla ve istihdam üzerinde
etkisi yoktur.’
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
237
Miktar teorisi (2)
• MV = PY
– V = dolaşım hızı
Y = reel GSYİH potansiyel seviyesi
P = fiyat seviyesi
M = nominal para arzı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
238
Para, fiyat ve enflasyon
• Milton Friedman
‘Enflasyon her zaman her yerde parasal bir
fenomendir.’
– yani para arzı reel hasıladan daha hızlı
büyüdüğünde ortaya çıkar.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
239
80
Ekonomi 201
Enflasyon ve faiz oranı
• REEL FAİZ ORANI
– Nominal faiz oranı eksi enflasyon oranı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
240
enflasyon oranı (%)
Phillips eğrisi
Phillips eğrisi
U*
işsizlik oranı (%)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
241
Uzun-dönem Phillips eğrisi (1)
• Dikey uzun-dönem Phillips eğrisi ekonomi
er ya da geç doğal işsizlik oranı U*
seviyesine dönecektir der.
• Kısa-dönem Phillips eğrisi beklenen
enflasyon oranına bağlıdır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
242
81
Ekonomi 201
Uzun-dönem Phillips eğrisi (2)
• Uzun-dönem ve kısa dönem eğrileri
gerçekleşen ve beklenen enflasyon
oranları eşit olduğunda kesişirler
• uzun-dönem Phillips eğrisi işsizlik ve
enflasyon arasında uzun dönemde ters
yönlü bir ilişki olmadığını gösterir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
243
enflasyon
Uzun dönem Phillips eğrisi ve toplam talepte
artış (1)
Varsayalımki E’de
dengedeyiz,
işsizlik doğal oranında U*,
ve enflasyon π1
π2
A
E
π1
U1 U*
işsizlik
PC1
Genişletici para politikasıyla
desteklenen hükümet harcamalarındaki artış ekonomiyi
A noktasına taşır,
işsizlik düşer
(U1) enflasyon artar π2.
… sonra?
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
244
Uzun dönem Phillips eğrisi ve toplam talepde
artış (2)
Eğer nominal para arzı aynı hızda
genişlemeye devam ederse,
ekonomi B noktasına ulaşır PC2.
enflasyon
LRPC
π2 A
B
π1
E
U1 U*
işsizlik
B noktasında, beklenen ve
gerçekleşen enflasyon kesişir
ve nominal ücretler yeniden
belirlenir, sonuçta
reel ücret ve istihdam parasal
genişleme öncesindeki gibidir
PC1 PC2
yani işsizlik ve enflasyon arasında
uzun dönemde ters yönlü bir ilişki
yok
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
245
82
Ekonomi 201
Enflasyonu yenmek
• Uzun dönemde, para büyüme oranı
küçükse enflasyonda küçük olacaktır.
• Eğer beklentiler yavaş uyum sağlarsa
yüksek enflasyondan düşüğe geçiş sancılı
olur.
• Kredibilitesi olan politikalar uyum sürecini
kolaylaştırır ve hızlandırır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
246
12. Hafta
Döviz Kuru Rejimleri
M.Özgür KAYALICA
83
Ekonomi 201
Bazı Önemli Konular
• Döviz Kuru Rejimleri ve Dünya Ekonomisi
• Uluslararası Politika Kordinasyonu
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
249
Altın standardı
• Altın standardının Özellikleri:
– Her hükümet altının fiyatını kendi para cinsinden
sabitler.
– Hükümet ulusal paranın altına konvertibiletisini
sağlar.
– Yerli para yaratılması hükümetin altın miktarına
bağlı.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
250
Ayarlanabilir kur ve dolar standardı
• Kur sabitdir, fakat ülkeler zaman zaman
kurlarını yeniden ayarlarlar.
• Bretton Woods sistemi altında, her ülke
kendi parası karşılığında bir dolar kuru
belirledi.
– dolar standardı.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
251
84
Ekonomi 201
Dalgalı kur
• Dalgalı kur altında döviz piyasaları sürekli
dengededir
• Kur rekabeti sağlayacak şekilde oluşur
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
252
Sabit – Dalgalı Kur Karşılaştırması
• Kuvvet
– Esnek kur sistemi daha kuvvetlidir
• İstikrar
– Sabit kur sistemi daha fazla istikrar sunar
– Esnek kurda istikrar sorunu vardır
• Finansal disiplin
– Sabit kur sistemi disiplin sunar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
253
Döviz kuru ve Ödemeler Bilançosu
Dengesi
M.Özgür KAYALICA
85
Ekonomi 201
Döviz kuru piyasası
Döviz kuru iki farklı ulusal paranın değişim oranıdır
DD dolar talebini gösterir.
2 Ülke: TC & ABD
SS dolar arzını gösterir.
Döviz kuru (TL/$
SS
SS1
e0
Denge döviz kuru e0
düzeyindedir
Piyasaya dolar girişi olduğunda
arz eğrisi kayar SS1
e1
DD
Yeni denge noktası e1.
$ miktarı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
255
Döviz kuru rejimleri
• Sabit DK
– hükümet ulusal paranın değerini sabit bir
orandan başka ulusal bir paraya (ya da
sepete) bağlar.
• Esnek DK
– Yabancı para rezervleri kullanılmadan ve
herhangi bir hükümet müdahalesi
olmaksızın DK’nın serbest piyasada
belirlenmesi.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
256
Döviz piyasasına müdahale
TL/$
Hükümetin kuru e1 seviyesinde
tutmak istediğini varsayalım...
e1
SS
E
A
Eğer dolar talebi DD1 ise
AC kadar talep fazlası olur.
C
TCMB rezervlerinden AC kadar
dolar arz eder.
DD1
DD
DD2
$ miktarı
Eğer talep DD2 olursa tam tersi
olur.
Talep DD olduğu sürece
müdahaleye gerek yok ...
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
257
86
Ekonomi 201
Ödemeler Bilançosu
• … bir ülkenin dünyanın geri kalanı ile yapılan
ticaret vs’nin kaydını tutan sistem
• Cari İşlemler
– uluslararası mal, hizmet, gelir ve transfer
ödemeleri akışının kaydıdır
• Sermaye ve Finansal Hesabı
– finansal varlık vs akımlarının kaydı
• Resmi Rezervler
• Net hata ve unutmalar
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
258
Dalgalı kur ve ÖB
• Kur serbest dalgalanmaya bırakılmışsa,
herhangi bir müdahaleye gerek yoktur
• cari işlemler hesabındaki bir açık sermaye
hesabınca dengelenir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
259
Uluslararası rekabet
• Türk mallarının uluslararası rekabet gücü:
– nominal DK
– göreceli enflasyon oranlarına
• Toplam rekabet gücü reel döviz kuru
tarafından belirlenir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
260
87
Ekonomi 201
Reel DK
Reel DK = nominal DK*(PUS/PTC)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
261
ÖB nelerden etkilenir
• Cari işlemler:
– rekabet
– yerli ve yabancı gelir
• Sermaye hesabı:
– görece faiz oranları
• bu yabancı sermayeyi de etkiler.
• Sermaye hareketleri serbestliği
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
262
İç ve Dış Denge
• İç denge
– toplam talep tam istihdam seviyesinde iken
gerçekleşir
• Dış denge
– cari işlemlerin dengede olma hali
• İkisi birden dengedeyse ekonomi uzun
dönem dengesine kavuşur.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
263
88
Ekonomi 201
Açık ekonomi
makroekonomi
Sabit DK altında Makroekonomik
politikalar
• Sabit DK altında, dış dengesizlik ve yurtiçi para arzı
arasında önemli bir bağlantı vardır.
• Hükümet DK’nu sabit tutmak için müdahale ettiğinde,
para arzı doğrudan etkilenir.
• Sterilizasyon
– Ödemeler Bilançosunda meydana gelebilecek
fazla ve açığın yurtiçi para arzını değiştirme riskini
etkisiz kılabilecek açık piyasa işlemleri.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
265
Sabit DK altında Parasal politikalar
Varsayım: tam sermaye hareketliliği, yavaş fiyat hareketleri
• Nominal para arzında bir artış
– Faiz oranları düşme eğilimine girer
– sermaye çıkışına yol açar
– DK’nun yükselmemesi için para arzı kısılır
• dolayısıyla para politikası sabit kurda
etkisizdir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
266
89
Ekonomi 201
Sabit DK ve para politikası
LM LM’
Para arzı artınca LM kayar, faiz
düşer sermaye kaçar
faiz oranı
A
r*
r’
IS
Y*
Hasıla
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
267
Sabit DK altında Mali politikalar
Varsayım: tam sermaye hareketliliği, yavaş fiyat hareketleri
•
Hükümet harcamaları artarsa;
•
kısa dönemde
– üretimi özendirir
– ama faizi de yükseltir
– sermaye girer
– DK’yı sabit tutmak için para arzı genişletilir
•
uzun dönemde
– ücret ve fiyatlar uyum sağlar, rekabet edebilirlik etkilenir
– ekonomi potansiyel seviyesine döner
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
268
Sabit DK ve Mali genişleme
LM LM’
faiz oranı
A
Genişleyici maliye politikası
IS’i kaydırır
B
r*
IS
Y*
Y’
IS’
hasıla
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
269
90
Ekonomi 201
Esnek DK ve para politikası
• Esnek DK altında para politikası etkilidir
• özellikle kısa dönemde
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
270
Esnek DK ve maliye politikası
• artan hükümet harcamaları faiz
oranlarını yükselterek sermaye girişine
ve kurun düşmesine yol açar
• düşen kur net ticareti daraltır
• bu yüzden maliye politikası etkin
değildir.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
271
13. Hafta
M.Özgür KAYALICA
91
Ekonomi 201
Uluslararası Ticaret
GSYİH’nın yüzdesi olarak İhracat
90
80
70
60
50
%
40
30
20
10
0
a
D
ny
AB
po
Ja
sa
Fr
an
a
nd
ll a
Ho
Be
lç
ik
a
1967
2001
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
274
Dünya İhracatının Yönü 1999
Gelişmekte Olan
Ülkeler
32%
Zengin Ülkeler
68%
Kaynak: GATT, Ticaretin Yönü
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
275
92
Ekonomi 201
Dünya ihracatının kompozisyonu
100%
80%
60%
40%
20%
0%
1955
Gıda, tarım
1998
Yakıt
Diğer
Sanayi
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
276
Önemli Konular
• Hammadde fiyatları
– Gelişmekte olan ülkeler (GOÜ) sanayileşmiş ülkelerin (SÜ)
hammaddeleri ucuza alıp sanayi ürünlerini pahalı sattıklarından
yakınırlar
• GOÜ ihracatı
– Bazı GOÜ’ler sanayi ürünü ihrac etmektedir
– SÜ’ler bunun SÜ’lerde iş kaybına neden olacağından yakınır
• SÜ’ler arasında ticaret anlaşmazlıkları
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
277
Karşılaştırmalı Üstünlükler
• Ürünlerin fırsat maliyetlerinde uluslararası
farklılıklar varsa ticaret kazançlı olabilir.
• Karşılaştırmalı Üstünlükler Yasası
– ülkeler göreceli olarak daha ucuza ürettikleri
ürünlerde uzmanlaşmalı ve onları üretmeli,
diğerlerini diğer ülkelerden satın almalı
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
278
93
Ekonomi 201
Kazananlar ve kaybedenler
• Ülkeler ticaretten kazançlı ve kayıpla
çıkabilir
– ancak hepsi eşit kazanamayabilir
• Ticaret politikası
– dış ticareti vergiler ya da sübvansiyonlar
aracılığı ile etkilyen hükümet politikasıdır
• ör: tarifeler
– ya da ihracat ve ithalat üzerine konan
doğrudan kısıtlamalar (kota).
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
279
Tarifenin ekonomik etkileri
DD ve SS ürüne olan yerli talebi
ve arzı gösterir.
fiyat
SS
Eğer dünya fiyatı Pw,
ve serbest ticaret varsa,
yerli firmaların üretimi Qs
Pw+ T
talep Qd
Pw
DD
Qs Qs'
Qd' Qd miktar
ve fark ithal edilir.
Tarife yerli üretimi arttırır ve ithalatı
kısar
Yurtiçi fiyat Pw + T,
(T tarif)
Yurtiçi talep Qd‘ seviyesine düşer, arz artar Qs‘ ve
ithalat düşer.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
280
Tarifenin refah etkileri
Tarife hem transfere hem de
sosyal kayba neden olur
fiyat
SS
Hükümet gelirini arttırır – yani.
hükümete transfer vardır
Pw+ T
Pw
DD
Qs Qs'
üreticiye de transfer vardır
ekstra kar şeklinde
Qd' Qd miktar
Etin olmayan üretimden kaynaklanan bir sosyal maliyet var
ve tüketici rantı azalmıştır.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
281
94
Ekonomi 201
Tarife (gümrük vergisi)
• Ticaretin tarife ile kısıtlanmasının
topluma maliyeti vardır.
• Bu yüzden serbest ticaret önerilir.
• GATT’ın devreye girmesinden sonra
tarifeler önemli ölçüde düşmüştür
– General Agreement on Tariffs and Trade
(Tarifeler ve ticaret genel anlaşması)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
282
Tarifeler neden kullanılır?
• Yaşam tarzının korunması
• Lüks mal tüketimini azaltmak
• Genç endüstriler tezi
– geçici ve seçici koruma
• Hükümete gelir yaratmak
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
283
Diğer ticaret politikaları
• GATT sayesinde tarifeler düşsede yeni
araçlar icat edildi
– Miktar kısıtlamaları (kotalar)
– tarife dışı engeller
• bürokrasi, standartlar vs
– ihracat sübvansiyonu
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
284
95
Ekonomi 201
Ekonomik Büyüme
Ekonomik büyüme
• genelde Reel GSYİH’daki değişme
olarak hesaplanır
– ama böyle hesaplanmasının bazı eksikleri
vardır
– alış-verişi olmayan şeyleri hesaplamaz
• ör. Boş vakit, kirlilik, kalabalık vs
– gelir dağılımını ihmal eder
• yani daha yüksek GSYİH kesinlikle
daha iyidir demek yeterli değildir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
286
Üretim fonksiyonu...
• veri teknoloji altında, belli miktarlarda
girdi kullanarak üretilebilecek
maksimum hasılayı gösterir
• Hasıla = f(sermaye
–
emek
–
toprak
–
hammadde
–
teknoloji)
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
287
96
Ekonomi 201
Hasılayı arttırmak
• sermaye
– işçi başına üretim. işçi başına sermayenin
artmasıyla yükselebilir
• Emek
– nüfus artışı
– katılım oranı
– beşeri sermaye
• Toprak
– miktarı veridir ama kalitesi değiştirilebilir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
288
Hasılayı arttırmak (2)
• Hammadde
– ikiye ayrılır
• yenilenmeyen (kömür, petrol)
• yenilenebilen kaynaklar (ağaç, balık)
• Teknik bilgi
– icatlar, A&G
• Ölçek ekonomileri uzun dönemli
büyümeyi güçlendirebilir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
289
Teknik bilgi
• Teknik bilgi zaman içinde değişir,
çünkü:
– Yenilikler, icatlar
– Bilginin sermayede şekillenmesi
– Yaparak öğrenme
• (AR & GE)
– patent sistemi
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
290
97
Ekonomi 201
Gelişmekte Olan Ülkelerin
Sorunları
Önemli Konu Başlıkları
• Az Gelişmiş Ülkeler (AGÜler)
– Kişi başına gelirin çok az olduğu ülkeler
• AGÜler neden fakir kaldılar?
• Rol oynayanlar:
– Karşılaştırmalı üstünlükler
– sanayileşme
– Uluslararası borç
– Yapısal uyum
– yardım
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
292
Dünya nüfus dağılımı ve GSMH, 2000
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Nüfus
GSMH
Alt Gelir
Orta Gelir
Üst Gelir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
293
98
Ekonomi 201
Ülke grupları ve refah göstergeleri
Yaşam Süresi
Okuma Yazm a 2000
40
80
30
60
% 20
40
10
0
20
Alt
gelir
Orta
gelir
Üst
gelir
0
Alt
Okuma Yazma Oranı
Orta
1965
Üst
2000
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
294
AGÜ’lerin Problemleri
Nüfus Oranı
• Kaynakların kıtlığı
5
– AGÜlerin kaynakları kıtdır.
4
% p.a.
– ya da çıkartacak imkanları
3
• Sermaye
2
1
0
– Yatırım için yerli kaynak azdır
alt
1980-90
orta
üst
1990-98
– Yabancı yatırımcılar karlarını
geri götürür, yeniden yatırıma
çevirmezler.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
295
AGÜ’lerin Problemleri (2)
• Social investment in infrastructure
– AGÜler ölçek ekonomilerinden yararlanamaz
• enerji
• yollar
• telefon sistemleri
• Gelenekler ve ideoloji
– BAZI durumlarda, geleneklsel davranış kalkınmayı
önler
– Fakat genelde bu tez fazla abartılıdır
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
296
99
Ekonomi 201
AGÜ’lerin Problemleri (3)
• Beşeri Sermaye
– AGÜlerin aşağıdaki konularda yatırım kaynağı yoktur
• sağlık
• beslenme
• eğitim
• Endüstriyel eğitim
– Dolayısıyla AGÜ işçileri, aynı teknolojiyi kullanan Üst gelir
çalışanlarına göre daha az verimlidirler.
• Düşük verimli tarım
– AGÜler de emek gücünün önemli bir kısmı verimi düşük
tarım üretiminde çalışmaktadır.
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
297
Kalkınmanın olası yolları?
• Asal ürünlerde ticaret
• Sanayileşme
• Borçlanma
• Yapısal uyum
• Yardım
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
298
Kalkınma:
asal ürünlerde ticaret?
• Asal ürünler tarımsal ürünler ve minerallerdir.
• Karşılaştırmalı Üstünlükler bu ürünlerde
uzmanlaşmayı önerir, FAKAT:
– ancak ticaret hadleri bu ürünlerden sanayi ürünleri
lehine geişmektedir
– Bu ürünlerin fiyatları çok değişken
– İhracatın bu ürünlere odaklanması istikrarsızlığa
yol açabilir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
299
100
Ekonomi 201
Kalkınma:
ithal ikameci?
• İthal ikamesi ithal ürünlerin yerini yerli
ürünlerin almasıdır
– Yüksek gümrük duvarları ve kota gibi
korumacı politikaları gerektirir
– Bu kısa dönemde kaynakların etkinsiz
kullanılmasına yol açar
– Uzun dönemde, yerli piyasa ölçek
ekonomilerinden faydalanmayı sağlayacak kadar
büyük olmayabilir
– Ve içe dönük bir davranışı teşvik eder
– Ve ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip
olmadığı alanları destekler
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
300
Kalkınma:
ihracata yönelik?
• İthal ikamesi yerine ihracat itişli büyüme ve gelir
demektir
• Son otuz yılın en başarılı ekonomileri bu yolu
izlediler
– Özellikle Güney Doğu Asya’dakiler
• Fakat diğer ülkelerinde bunu takip edebilmesi
için sanayileşmiş ülkelerin korumacılığı
kaldırması için işbirliğinde bulunması gerekir
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
301
Kalkınma:
borçlanma?
• AGÜler geleneksel olarak borö alan ülkeler
konumunda kalmıştır
– Fonlar yerli sermayenin ihtiyaç duyduğu yatırım
mallarını ithal etmek için kullanılmıştır
– Borçlanma dış açığın finansmanında kullanılmıştır
• 1973/74’deki petrol şokundan sonra
borçlanma artmıştır
– Elbette petrol üreticisi olmayn gelişmekte olan
ülkeler tarafından
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
302
101
Ekonomi 201
Kalkınma:
borçlanma? (2)
• Ülkeler İMF’den borçlanmaya zorlu şartlar yüzünden
direnç gösterdiler
• Dolayısıyla ticari kaynaklardan borçlandılar
– Ve genelde değişken faizlerle
• 1980’lerdeki yüksek faizler borç geri ödemelerinde bir
çok ülkenin sorun yaşamasıne neden oldu
• Böylece geri ödenmeme olasılığı arttı
• 1990’ların sonunda yüksek gelir grubundaki ülkeler
AGÜlerin sürdürülemez bulduğu borç sorunu çözme
girişimi başlattılar...
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
303
Kalkınma:
yapısal uyum?
• Yapısal uyum programları
– Etkinliği arttırarak potansiyel üretim seviyesini
arttırmayı hedefleyen arz-yönlü politikalar, ör:
– Sanayileşmeye verilen hükümet sübvansiyonlarının
azaltılması
– özelleştirme
– Ticaretin serbestleştirilmesi
– Fiyat reformları
– Parasal ve mali disiplin
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
304
kalkınma:
yardım (aid)?
• Zengin ülkelerden fakir ülkelere uluslararası
transfer ödemeleri.
– Bir kaç şekilde ortaya çıkar:
• Sübvanse edilmiş borç
• Gıda veya makine yardımı
• Teknik yardım
– Eşitliği sağlar mı?
– Bağımlılık yaratabilir
– Ticaretin (AGÜ ve gelişmekte olan ülkelerden yapılan)
daha da serbestleştirilmesi
M.Özgür KAYALICA, EKO 201
M.Özgür KAYALICA
305
102
Ekonomi 201
SON
M.Özgür KAYALICA
103