yapılar, sistemler, süreçler

Hazırlayanlar
A n d r e w P e n d a k i s -Jeff D i a m a n t i
Nicholas Brown - Josh Robinson - Imre Szeman
Çağdaş Marksist Kuramda Tartışmalar
YAPILAR, SİSTEMLER, SÜREÇLER
İngilizceden çeviren
Soner Torlak
Félix Guattari
Eric Alliez
Moishe Postone
Alan Lipietz
Paulin Hountondji
Maurizio Lazzarato
Silvia Federici
Arif Dirlik
dipnot yayınları
İçindekiler
Giriş: K a y b e d i l e n ve B u l u n a n M a r k s i z m l e r
9
Andrew Pendakis ve Imre Szeman
Konjonktür Üzerine Notlar
41
Kapitalist Sistemler, Yapılar ve Süreçler
51
Félix Guattari ve Eric Alliez
Marx'in Eleştirel Kuramını Yeniden D ü ş ü n m e k
Moishe
77
Postone
Liberal Prodüktivizmin Açmazları
101
Alan Lipietz
Geri Alma
123
Paulin Hountondji
Maddi Olmayan Emek
139
Maurizio Lazzarato
Kadınlar, Toprak Mücadeleleri ve Küreselleşme:
Uluslararası Bir Bakış
Silvia
"Çin Modeli" Düşüncesi
Arif
161
Federici
Dirlik
187
TEŞEKKÜR
Bu kadar geniş bir projeyi yürütmenin en kötü sonuçlarından biri,
karşılığı ödenmemiş ve değeri teslim edilmemiş emeklerdir. Bu ki­
tap projesinin başladığı üç yıl önceden bugüne dünyanın dört bir
yarımdan insanların harcadığı sayısız saat, elinizde tuttuğunuz ki­
tabın kuvveden fiile geçmesini mümkün kıldı. Marie-Claire Antoi­
ne -bu projenin ilk editörü- ve Bloomsbury'den bugünkü editörle­
rimiz Matthew Kopel ve Kaitlin Fontana bizim gibi akademiye bu­
laşık kişilerin çokça beklediği desteği en iyi şekilde sundular. Ka­
nada Araştırma Kürsüsü programı, izinlerin alınmasını sağlayarak
ve araştırma görevlileri için fon sağlayarak, yine bu kitabın çıkma­
sını mümkün hale getirdi.
Illinois-Chicago Üniversitesi'nden Alice Haisman ve Alberta
Üniversitesi'nden Sarah Blacker ile Justin Sully dahil olmak üzere
pek çok araştırma görevlisinin çalışmalan, bu derlemenin ortaya
çıkması açısından vazgeçilmez önemdeydi. Projeyi, düzeltiler ve
zahmetli metin aktarımları yaparak son haline getirenler ise Zoran
Vuckovac ve Cynthia Spring oldu. Nihayet, Alberta Üniversite­
si'nden Sean O'Brien olmasaydı, bütün yaptıklarımız fazlasıyla
acemice ve iler tutar yanı olmayan bir şey olurdu.
Nicholas Broıvn, başta iflah olmaz yavaş çalışmasma sabırla kat­
lananlar olmak üzere herkese teşekkür eder.
Jeff Diamanti: Imre Szeman'a ve Marija Cetinic'e çok şey borçlu­
yum. Mathias Nilges bana Marksizmi öğretti. Jason Potts ise bana
onu nasıl "daha eksiksiz hale getireceğimi" gösterdi. Edmonton'da
bir tür tatlı sertlik mevcuttu ve böyle bir şeyin parçası olabileceğimi
hiç düşünmemiştim. Oradakiler birinci sınıf bir komünist kumaş­
tan kesilmiş gibilerdi ve uzun süren yorucu bir iş için biçilmiş kaf­
tandılar. Alberto Toscano bir tür mesleki terapi dahilinde çokça ih­
tiyaç duyulan yorumları sundu. Nihayet Marcel, bana, kendisi için
emek hakkında pek çok şey öğretti.
Andrew Pendakis, karşılıksız aşkla bağlı olduğu Hıristiyan idea­
lizmi kendi siyasi düşüncelerinin merkezine (ters yüz edilmiş hal-
8 I Yapılar, Sistemler, Süreçler
de!) yerleşmiş olan annesi Mary Pendakis'e ve kamyon ve otobüs
şoförlüğüyle geçen 30 yıldan sonra emekliliğini henüz birkaç ay
tattıktan sonra hayatını kaybeden babası Paul Pendakis'e teşekkür­
lerini sunar.
Josh Robinson: Queens' College, Cambridge Üniversitesi ve
Cardiff Üniversitesi'nin ingiliz Dili, iletişim ve Felsefe kürsülerinin
başkanlarına ve buralardaki meslektaşlarıma teşekkür etmeliyim.
Destekleri, teşvikleri, dostlukları, yürüttükleri tartışmalar ve pek
çok mevzuda ortaya çıkan uzlaşmazlık için, Andrea Trumann, Ben
Trott, Bernadette Grubner, Christoph Plutte, David Graumann,
Dirk Rudolph, Dorothea Hensel, Emma Dowling, Felix Kurz, Gab­
riele Lohß, Jeanne Neton, Karen Robertson, Katrin Schamweber,
Lis Paquette, Meade McCloughan, Nils Turnbull, Norbert Trenkle,
Robert Ogman, Tadzio Müller ve Ziggy Melamed dahil olmak
üzere bütün arkadaşlara ve yoldaşlara minnettanm. Özellikle de
Eef'e.
Imre Szeman: Böylesi cömert ve anlayışlı editörlerle çalışmış ol­
duğum için kendimi şanslı hissediyorum. Meslektaşlarım ve yakın
arkadaşlanm, zor geçen birkaç yılın kutlanmaya değer yıllar olarak
anılmasını sağlamakta yardıma oldular. Brent Bellamy, Lauren
Berlant, Sarah Blacker, Dominic Boyer, Sarah Brouillette, Anna
Brown, Adam Carlson, Todd Dufresne, Jon Flatley, Matthew Flisfeder, Susan Hamilton, Dan Harvey, Andrew Johnson, Tim Kaposy, Marty Kreiswith, Leigh Claire La Berge, Graeme MacDonald,
Mary O'Connor, Julie Rak, Valerie Savard, Will Straw, Joseph
Szeman,
Jennifer Wenzel ve Heather Zwicker ve burada adını yazmayı
unuttuğum diğerlerine (siz kendinizi biliyorsunuz!) teşekkürler.
Son olarak, Pulpo'ya: Mexico City'li züppeler haline gelme ve
Vaca Oxidado'da birer kahve içme hayalimizin gerçekleşmesine az
kaldığını biliyorum.
GİRİŞ:
KAYBEDİLEN VE BULUNAN
MARKSİZMLER
Andrew
Pendakis
ve
Imre
Szeman
I
Sovyetler Birliği'nin çöküşünün dünya çapında Amerikan
tarzı büyümenin yeni ve bitip tükenmeyecek bir paradigma
olarak hızla kurulmasıyla bir araya gelmesi, içerisinde,
Marx'in kuramsal kibrin, gereksiz sözlerin ve yanlışların par
exellence göstereni (signifier) haline geldiği (muazzam dere­
cede ikna edici) bir tarihsel anlatı üretti. Marksist evren, ge­
leceğe dair iddia ettiklerinden geriye kalan ne varsa, hepsiy­
le birlikte bir anda ortadan yok oldu. Yerine ise, bir zaman­
lar mecazi (ve hatta bir nebze de umutlu) biçimde "küresel­
leşme" diye andığımız, fakat bir süre sonra kılık değiştirmiş
olan daha vahşi ve daha tehditkâr bir kapitalizmden başka
bir şey olmadığını fark ettiğimiz bir düzen geçti. Bu düzen,
her ne kadar tarihsel yeniliğine sürekli biçimde vurgu yapı­
lıyorsa da, hem ebedi hem de doğal olduğu düşünülen,
ideolojik düşünmenin önemsiz sınırlarını ve çıkmazlarını
geride bıraktığı iddia edilen bir yaşam ve inanç sistemidir.
10 I Y a p ı l a r , S i s t e m l e r , S ü r e ç l e r
Neoliberal hegemonya, sadece tarihi yeniden yazmakla
kalmadı, geçmişin ontolojik doğrularım kendi durumsallığı
ve açık uçluluğu lehine reddederek alternatif anlatı kanallan ve olasılıkları üzerine (retrospektif bir biçimde) düşünme
kapasitemizi de ortadan kaldırdı. 1980'li yıllarda neredeyse
hiçbir Sovyetolog Sovyetler Birliği'nin kısa süre sonra çöke­
ceğini öngörememişse de, 1990'lann Marksizmi açısından
bakıldığında Sovyetler Birliği yenilen bir ülke değil, ölü do­
ğan bir ülkeydi; en başından beri imkansız bir hikayeydi.
1979 yılında, gerçekten sola doğru girmiyorsa da en
azından oralarda salman bir gezegende Margaret Thatcher'ın seçilmesinin bir aykırılıktan başka bir şey olmadığına
inanmak için hiçbir neden olmadığım hatırlamak önemlidir.
Kapitalizm işsizlikle, enflasyonla, durgunlukla ve endüstri­
yel çalkantılarla adamakıllı bir kriz yaşıyordu. Marksizm ise
1980 sonrasında kuşkusuz her yerde kuşaülmış durumdaysa da, yine de maddi bir kurumsal evrendi. Bu evrene sade­
ce açıkça (görünürde) Marx'in çalışmalarından devşirilen
ilkelerle yönetilen rejimler değil -bu devletler gezegenin nü­
fusunun neredeyse üçte birini yönetiyordu- aynı zamanda
Marx'tan etkilenmiş (El Salvador'da, Afganistan'da, Nika­
ragua'da vs.) siyasi hareketler ile dünyanın dört bir yanın­
daki mevcut enstitüler, yayınlar, sendikalar ve üniversite
bağlantılarından oluşan dallı budaklı bir blok da dahildi.
Marksizm, Paris'ten La Paz'a uğraşıp didinen MarksistLeninist küçük gruplardan, dünyanın dört bir yarımdaki
üniversite kampuslanndaki Baülı Marksist öğrencilere ve
profesörlere ve sosyal demotoasinin maddi altyapısına ve
prestijine kadar (böyle bir şey söz konusu olduysa, bu ke­
sinlikle Marx'in sayesindedir) tarihin gelecekte soyu tüke­
necekler listesinde kesinlikle hiçbir şekilde yer alamayacak
G i r i ş : K a y b e d i l e n v e B u l u n a n Marksizmler | I I
olan bir özne ve şeyler imparatorluğudur (MIGler, bürolar,
uçaklar). Marksizm, yüzyıllık bir ikircikli bilgi ve pratik,
birbirinden ayrılmaz başarı ve başarısızlık, muazzam ve
muğlak bir eylemsizlik ve olasılıktı - ve bugün neredeyse
ışık hızında unutulmuş durumdadır.
Bu durum, kısmen, Birleşik Devletler'in 1990'larda ken­
disini yirminci yüzyılın bir dizi rahatsız edici maddi gerçek­
liğinden ve sınırlılığından her anlamda ayrı tutmuş olması
gerçeğiyle açıklanabilir. Yeni -yaygm olmaktan ziyade yo­
ğun, aralıklı olmaktan ziyade sürekli- büyüme türleri, ser­
maye çevrimlerinin ve imalat-temelli ticaret artıklarının
"yeni ekonomi"nin borçla finanse edilen kabarışı içinde
erimesiyle kendi kendisini kuran sürece dahilmiş gibi gö­
rünmektedir. Enflasyonsuz (ve açık işsizlik olmaksızın) bü­
yüme, ücretlerin belirgin biçimde istikran, barınma ve sü­
rekli artan ve hiç durmayacakmış gibi gözüken borsa fiyat­
ları: bütün bunlar olası bütün toplumsal çelişkileri ve geri­
limleri çözüme kavuşturma yetisine sahip bir ekonomi fan­
tezisi üretmişti. Büyüme her ne kadar en azmdan ikinci
Dünya Savaşı'ndan bu yana Birleşik Devletler'de ütopik,
depolitize refah ile bağlantılı olagelmişse de, 1990'ların özel­
likle iletişim ve tip alanında fazlasıyla fetişleştirilmiş tekno­
lojik yeniliğe olan bağımlılığı, buna, niteliksel bir farklılık
havası, toplumsal bağlantisallığa, ontolojik çeşitliliğe ve ye­
ni siyasi özgürlük biçimlerine ilişkin yan anlamlar da yük­
lemiştir. Sovyetler Birliği çökmemiş olsaydı bile, Sovyetler'in aşırı büyümesi -o "budalaca" çelik ve buğday akışla­
rı- ile Amerikan bilgisayarlarının yarattığı büyü arasındaki
bağlantısızlık, bir sosyalist geri kalmışlık ve başansızlık an­
latışım güvence altına almaya yeterdi. Berlin Duvan'nın bir
tarafında kompakt diskler ve sosyal ağlar, diğer tarafında
12 I Y a p ı l a r , S i s t e m l e r , S ü r e ç l e r
ise kiriyle pasıyla buhar kusan Fordist fabrikalar vardı:
Sovyetler Birliği sadece siyasi olarak gayri meşru değil, este­
tik bir başarısızlıktı da.
Yirmi yıl boyunca Marx, bir düşünme sürecine adını
verme hakkından bile mahrum bırakıldı: Marx artık -sınır­
ları ve hataları ne olursa olsun- hiç kimsenin görmezden
gelemeyeceği bir filozof olmaktan çıkarılarak, bir karikatür,
beceriksiz bir kimse ve kendini tekrarlayıp duran bir beyin
olarak mahkum edildi. Marksizm, tamamen reddedilmediği akademiye, gazetelere ve hükümetlere bilgi üreten alan­
ların büyük kısmında ise foyası dökülmüş ve gülünesi (hem
de kahkahalarla gülünesi) bir sekülerize edilmiş din mua­
melesi görecekti. Bu dönem düşünceler tarihinde sadece bir
düzeltme dönemi olmakla sınırlı kalmışsa da, Marx'm ça­
lışmalarının karikatürleştirildiği ve yok sayıldığı bu döne­
min artık sona erdiğini söylemekten mutluyuz. Bizlerin sü­
rekli biçimde "kuram" olarak adlandırdığımız alan dahilin­
de, Marx'm statüsü, değişimin ölçeğini ancak yirminci yüz­
yıl sonundaki eleştirilerin malzemelerine, jestlerine ve gir­
diği kılıklara hayali bir geçmişe dönüş üzerinden gerçekten
hesaplayabileceğimiz ölçüde çarpıcı biçimde değişmiştir.
Üniversitelerin, özellikle de İngiliz Dili ve Karşılaştırmalı
Edebiyat bölümlerinin içindekiler ve dışındakiler olarak
bizler açısından ise 1990'lar, ancak bugün tamamlanmamış
bir tarihsel-tinsel birim olarak görülebilir hale gelen bir sü­
reç olarak tamamen kendine has bir dönem olarak dikkat
çekicidir. Bu yılların hissedilebilen bir kokusu, belirli bir ışık
ayarlaması ve kendini ele veren bir sesi vardı. Bir şeyi "so­
runsal" olarak tanımlamak mı? O 1990'lardaydı. Anlatıla­
maz olana yönelik boşboğaz sevinç çığlıkları; tümellere iç­
kin şiddete ve genel önermelerin imkansızlığına yönelik kı-
G i r i ş : K a y b e d i l e n ve B u l u n a n M a r k s i z m l e r | 13
namalar; sayısız sınır deneyiminin, sınır bölgelerinin ve dı­
şarısının ardından sonu gelmeyen bir koşturmaca: Bu jestle­
ri etkileyen kuramların süregelen değeri ne olursa olsun, bu
kuramların yoğunluğunda ya da tutarlılığında bir şeylerin
olup bittiğini artık inkâr edemeyiz. Hegel'in, bizzat Marx
tarafından da zekice benimsenmiş olan büyük yeniliği,
onun belirli bir çağda ölü ya da canlı olan her şeyi temelden
sorgulama yöntemiydi. Bizler, söylemlerin tarihsel metabo­
lizmasına dönük bu zor bakışı yeniden düzenleme zorunlu­
luğunun gün gibi aşikâr olduğunu düşünüyoruz. Bu meto­
dolojik başlangıç noktasından hareketle, 1990'lann ruhunun
uçup gittiğini (onun edebiyatından -bu ruhun dayandığı
metinler ve kuramlardan- bir şeyler öğrenmeye devam et­
sek bile) ve yerinin bir bakıma doldurulamaz olduğunu ileri
sürmek istiyoruz.
Bugün geçmişi de kapsayan bir açıdan baktığımızda,
1990'lann eleştirisinin en karakteristik etkeni, ekonomi poli­
tiğin neredeyse mevcut olmayışıydı. Bu, 1990'lar düşünce­
sinin kendi tarzının, nesnelerinin ve yönteminin önemli bir
kısmını devşirdiği Fransız post-Nietzcheciliğinden miras
alınmış bir eğilimdi. Mesela Joan Robinson, Harry Magdoff
ya da Ernst Mandel'in ortaya koyduğu türden Marksist
ekonomik analizler, 1968 sonrası Fransız düşüncesininkilere
oldukça yabancı disipliner ve kavramsal koordinatlar dahi­
linde işliyordu, ki adı geçen Marksist ekonomik analizler
1968 sonrası düşünceden etkilenen düşünürler tarafından
arkaik, belirlenimci ve kuramlaştınlmamış metafizik kalıntı­
lardan musdarip şeyler olarak görülüyorlardı. Ekonomi po­
litiğin dili, bu dilin kurumsallaşmış komünizmin vadesi
dolmuş retoriğine dair (yanlışlıkla) bir şey söylememek
14 | Y a p ı l a r , S i s t e m l e r , S ü r e ç l e r
adına ritüel şüphecilikten arındırılmış ve dönemin yaygın
görünen biçimde nadiren belirli bir üslup edinmiştir ya da
kendini tekrarlamıştır. Fordist fabrika, estetik biçimde tasar­
lanmış Apple mağazalarına dönüşürken, ekonomi politik
de 1968 sonrası düşünceye dönüşecekti: Ağır ve vadesini
doldurmuş olanın yerine ışıklı, geleceğe dönük ve köpüren
şeyler alacaktı. Sosyal bilimlerin daha önceleri nesnelliğine
dönük yapısalcı yatırımından, edebiyatın ve sanatsal prati­
ğin epistemolojik verimliliğine dayanan post-Heideggerci
bir paradigmaya doğru yaşanan kayma, matematik dahi­
linde ifade edilebilen bir hakikate dair çökmüş modern rü­
yanın özellikle yanlış yönlendirilen yankısı olarak ekono­
miyi daha da marjinalleştirecekti.
Bu eğilim, bir deus ex machina olarak ön plana çıkardığı
komünist devrimlerin on dokuzuncu yüzyıl liberalizmine
karşı (veya dahilinde) onun disipliner, devletçi, aileci ve
prodüktivist normlarım en güçlü biçimde muhafaza ederek,
onun siyasal uzamıyla bağlantısını koparmakta başarısız
oldu. İster kendine özgü, rasyonel homo economicus, isterse
toplumsallaşmış yeni insan formunda olsun, ekonomik ola­
nın liberal ve komünist tekrarlarının söz konusu olduğu
dönemin bakış açısından bir izomorfizm
[eşbiçimlilik]
doğmuştur. Her ikisi de bir yandan insani deneyimi üre­
tim/tüketimin normatif disiplinci çevrimleri dahilinde evcil­
leştirmeye niyetli olduğu gibi, (Adam Smith'in mübadeleci
özünden Marx'in doğallaştınlmış türsel varlıklarına kadar)
zeminini çeşitli ölçülerde doğada bulan rasyonel, insani öz­
nelere dayanıyor gibi görünmektedir. Ekonomi, bir disipli­
ne etme, bedenleri özgürleştirmek yerine onları sinsice
eğitmeye ve evcilleştirmeye çalışan bir düşünce paradigma­
sı haline gelmiştir.