T.C. MERSİN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
advertisement
T.C. MERSİN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ANABİLİM DALI YENİ TOPLUMSAL YAŞAM ALANLARI OLARAK ALIŞVERİŞ MERKEZLERİ: FORUM MERSİN ÖRNEĞİ Deniz AYDOĞAN Danışman: Doç. Dr. Atilla GÜNEY YÜKSEK LİSANS TEZ ÖNERİSİ MERSİN, 2009 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER i GİRİŞ 1 I. ARAŞTIRMANIN TANIMI, AMACI ve ÖNEMİ 2 II. DENENCELER ve ARAŞTIRMA SORULARI 3 III. YÖNTEM ve VERİ TOPLAMA TEKNİKLERİ 6 IV. SINIRLAMALAR 8 V. GEÇİCİ İÇİNDEKİLER 9 VI. KAYNAKÇA 10 GİRİŞ Dünyanın diğer bölgeleriyle beraber Türkiye’de özellikle son yıllarda artan alışveriş merkezleri yeni bir tüketim modelinin oluşmasına neden oldu. Ancak asıl önemlisi, bu alışveriş merkezlerinin yalnızca bir tüketim merkezi olmaması, bunun yanında gündelik hayatın şekillenmesi anlamında da önemli bir yer tutmasıdır. Bu noktada kurulan alışveriş merkezi ağları çerçevesinde aslında yeni bir kültür, yaşam ve paylaşım ağı da kurulmuştur. Bu ağ insanın odağına mağaza, ürün ve tüketimi oturturken insanı yaşamsal anlamda etkileyen başka etmenlerin gözden kaybolmasına neden olmaktadır. Yukarıda bahsedildiği gibi bireyin tüketim odaklı bir hayat yaşamaya başlaması başlı başına bir araştırma konusu ve incelenmeye değer. Ancak böyle bir gündelik hayat pratiğine sahip olmanın altında yatan sebeplerin daha derinlemesine araştırılması gerekmektedir. Bireyi bir tüketici olarak kabul edip onun sosyolojik tahlilini yapmak bir sosyal bilim çalışmasından çok pazarlama çalışması olarak kalabilir ancak. Bu yüzden de böylesi bir çalışmada öncelikli olarak bireyi bir tüketici olarak kurgulayan maddi etmenler üzerine yoğunlaşmak doğru yöntem olacaktır. Bu çalışmada Mersin kentinde açılan Forum Alışveriş ve Yaşam Merkezi üzerinden insan gündelik hayatının ve serbest zaman faaliyetlerinin nasıl bir değişim geçirdiği araştırılacaktır. Çalışmada, öncelikli olarak kamusal insanın değişimi üzerine yoğunlaşılacak ancak bu gerçekleştirilirken gerek sermaye, gerekse devlet tarafından hazırlanan maddi koşulları da dikkate alacak bir çerçeve oluşturulmaya çalışılacaktır. Bu noktada sermayenin kendini yeniden üretimi anlamında kentsel alanlarda yatırıma başlaması ve hızlı sermaye birikimi sağlanan alışveriş merkezi kurulumuna yönelmesi gibi faktörler de değerlendirilecektir. I. ARAŞTIRMANIN TANIMI, AMACI ve ÖNEMİ “Yeni Toplumsal Yaşam Alanları Olarak Alışveriş Merkezleri: Forum Mersin Örneği” başlıklı çalışmada kentte inşa edilen bir alışveriş merkezinin çok kısa zamanda kentin toplumsal, iktisadi ve sınıfsal ilişkileri üzerinde nasıl belirleyici olduğu incelenecektir. Bu çalışmada gündelik hayata ve kültüre ait olan bir alanın ekonomik, siyasal ve kentsel boyutlarıyla ne ifade ettiği araştırılacaktır. Çalışmada, Forum Mersin Alışveriş ve Yaşam Merkezi örneğinden hareketle tüketim kültürü, serbest zaman kullanımı, gündelik hayat ve kamusal alandaki değişim irdelenmeye çalışılacaktır. Ne var ki bu konuda kültür temelli bir açıklamayı tercih eden yöntem yerine tarihsel materyalist metotla olgunun maddi kökenleri sorgulanmaya çalışılacaktır. Bu sayede postmodern toplumsal ve kültürel alanda tarif edilen kavramsallaştırmaların modernite projesiyle olan ilişkilerinin yeniden sorgulanması amaçlanmaktadır. Öte yandan çalışma kültürel alanla sınırlı kalmayıp alışveriş merkezi dışında kalan kent ekonomisinin durumunu, alışveriş merkezinin bürokratik yapısının neler ifade ettiğini, alışveriş merkezinde çalışanların koşullarının neler olduğunu araştırmayı amaçlamaktadır. Bütün olarak bakıldığında ise araştırma izlediği metodoloji bağlamında önem arz etmektedir. Bu tarz araştırmalarda hâkim olanın tersine olguya çok yönlü yaklaşmak ve olgunun maddi temellerine inmek hedeflenmiştir. Tüketebilmenin temeli olan paranın varlığı ve kazanılması için kurulan ilişkiler ön plana çıkarıldığında çalışma daha anlamlı olacaktır. Aksi takdirde çalışma tüketme imkânına sahip olmayan ve alışveriş merkezi içerisinde kurulan kültürde bir şekilde var olanları görmezden gelmiş olacaktır. II. DENENCELER ve ARAŞTIRMA SORULARI Alışveriş merkezleri, kent ve gündelik hayat bağlamında yapılan çalışmaların büyük bölümü postmodern kültür üzerine yoğunlaşmakta ve konu değişen tüketim kültürü temelli savlarla açıklanmaya çalışılmaktadır. Bu noktada kültür maddi temellerinden olabildiğince soyutlanmakta ve son yirmi senenin revaçta kavramları olan “image”, “görecelilik”, “sanallık” ve “tüketim” ön plana çıkmaktadır. Bahsi geçen kavramlar ve nedensellikler bu tarz bir çalışmada kuşkusuz tamamen görmezden gelinmeyecektir. Ne var ki bunların nasıl oluşturulduğu ve açıklamada ne derece öneme sahip olduğu tartışılmalıdır. Tüketim, gündelik hayat ve kamusal alan bu çalışmanın da anahtar kelimeleri olacaktır ancak bu kavramlara biçilen anlam ve kurulan diyalektik ilişki farklı bir zeminde olacaktır. Öncelikli olarak “alışveriş kültürü” olarak adlandırılan ve 1980’lerde ortaya çıkan, 1990’lar ve 2000’li yıllarda devam eden kültürel boyut bu dönemin referansı olarak kabul edilen postmodernizm üzerinden açıklanmıştır. Ne var ki rasyonaliteyi, aklı ve bütünselliği yok sayan postmodernist yaklaşımlarla yetinerek ekonomik ve maddi temeli olan bir durumu salt kültüre indirgeyerek açıklamaya çalışmak bu çalışma için yeterli olmayacaktır. 1980 sonrasında üretim ilişkilerinde önemli dönüşümlerin gerçekleştiği bir gerçektir, bu süreçte sanayi sektöründen hizmetler ve bilişim sektörüne bir geçiş söz konusudur, bu dönemle birlikte esnek üretim modeline geçilmiş ve kamusal hizmetler kavramı yeniden tanımlanmıştır. Bu çalışmada öncelikli olarak kabul edilen postmodern durum bu minvalde oluşturulacak ve sermayenin kendini yeniden üretmesinin bir alanı olarak tanımlanacaktır. Ancak çalışma üretim ilişkilerinde gerçekleşen bu değişime bağlı olarak “postmodern” bir çerçeve içine giriyormuş gibi gözükse de gelinen sürecin aslında bir modernleşme altyapısını taşıdığı ve asıl kaynaklarını buradan aldığı savunulacaktır. Sermayenin rasyonel olarak karını arttırmayı, yeni pazar ve kitlelere ulaşmayı hedeflemesi ve bunu gerçekleştirirken de modernizmin araçlarını kullanması olguya bakışta postmodernizmin sınırlarına tabi olmaktan çalışmayı arındıracaktır. Bu noktada çalışmayı temel olarak kavrayan üç ana denencenin var olduğu söylenebilir: 1) Özellikle 1980 sonrasında gündeme gelen ve neo-liberal politikalar olarak adlandırılan ekonomi politikaları üretim biçim ve şeklini büyük oranda değiştirmiş ve burjuvazi ile işçi sınıfı arasındaki dengenin burjuvazi lehine değişmesine neden olmuştur. Gelişen bu yeni maddi koşullar hegemonya ilişkilerini de etkilemiş ve sınıfların gündelik hayat pratiklerinde sermayenin lehine yeni bir sürecin başlamasına neden olmuştur. 2) Önceleri sanayi üretimine sonra finansal piyasalara açılan sermaye bu ikicil çevrimin ardından kentsel alana kaymış ve burada kendini yeniden üretme imkânı bulmuştur. Kentin meta olarak kurgulanması ve sermayenin buralarda yeniden örgütlenmesi sonucunda büyük alışveriş merkezleri ortaya çıkmıştır. 3) Gelişen bütün bu maddi koşullar çerçevesinde tüketim odaklı yeni bir gündelik hayat pratiği hâkim olmuş ve bu hayatın merkezinde yer alan alışveriş merkezleri yeni hâkim kamusal mekânlar olarak ortaya çıkmıştır. Çalışmanın ana denenceleri bu şekilde olmakla birlikte, alt deneceler ise şu şekilde sıralanmıştır: 1) Alışveriş merkezleri etrafında şekillenen gündelik hayat pratikleri postmodern zaman kültürü olarak çözümlense bile altında yatan nedensellikler bağlamında modern bir karakter taşımaktadır. 2) Karı hedefleyen, rasyonel bir örgütlenme modeline sahip olan ve kitlesellik taşıyan alışveriş merkezi kaynaklarını moderniteden almaktadır. 3) Güvenliği ön plana çıkaran ve kontrol odaklı bir örgütlenme içerisinde bulunan alışveriş merkezi bu yönüyle postmodern zamanların paranoyasını taşımaktadır. 4) Forum Alışveriş ve Yaşam Merkezi sermayenin uluslararasılaşması ve tekelleşmesi bağlamında bir örnek teşkil etmektedir. 5) Esnek üretim modeline dayalı bir çalışma yaşamına sahip olan alışveriş merkezleri işçilerin çalışma standartları anlamında sermaye lehinedir. 6) Sahip olduğu sermaye yapısı ve örgütlenme gücüyle Forum Alışveriş ve Yaşam Merkezi kentin merkezinde yer alan küçük esnafın yaşam şansını büyük oranda düşürmüştür. 7) Gerçekleştirdiği kültürel, sanatsal ve sportif etkinlikler ile Forum yalnızca bir alışveriş merkezi olmadığı aynı zamanda bir “yaşam merkezi” özelliği taşıdığı iddiasındadır. Bu noktada gündelik hayatın metalaştırılması ve yaşamın alışveriş, harcama, tüketim etrafında kurulması sağlama alınmış olmaktadır. 8) Kentin merkezi bir yerine bu güçte olanaklara sahip ve bu büyüklükte bir yapının kurulması kentsel düzen ve planlama açısından olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir. 9) Siyasetin, eylemin ve karşıtlığın merkezi olan meydan ve sokaklar yerine alışveriş odaklı bir merkezin kamusal bir mekân olarak ortaya çıkması değişimi tetikleyen sürtüşmelerin ve toplumsal mücadele alanlarının ifade alanını da kısıtlamaktadır. III. YÖNTEM ve VERİ TOPLAMA TEKNİKLERİ Tez çalışması kavramsal olarak ve reel gerçeklik bağlamında anlamlar ifade ettiği için bu iki unsur düşünülerek çalışma temelde üç basamaklı bir model üzerine kurulacaktır. İlk etapta kuramsal tartışmalara girilecek ve Mersin’e özgü olmayan soru ve sorunların genel çerçevesi çizilmeye çalışılacaktır. Öte yandan ikinci olarak Mersin’e özgü verilerden faydalanılarak istatistikî sonuçlardan bütünsel anlamlara ulaşmak hedeflenecektir. Son olarak da tezin özgün boyutu ortaya konularak dar alan çalışmaları, derinlemesine görüşmeler ve farklı boyutlardaki anket çalışmalarıyla kuramsal anlamda tartışılan konuların Mersin özelinde ne ifade ettiği sorgulanacaktır. Öncelikli olarak kavramsal boyuta değinmek gerekirse üretim tarzında son yirmi yılda meydana gelen hızlı değişimin farklı sınıfsal yapılarda ne şekilde sonuçlar ortaya koyduğu, yeni üretim, bölüşüm ve tüketim ilişkilerinin insan doğası ve davranışlarında ne anlamlar ifade ettiği tartışılacaktır. Bu noktada özellikle toplumsal sınıfların gündelik hayat pratiklerinde ne gibi farklılaşmaların ve davranış kalıplarının ortaya çıktığı sorgulanacaktır. Bu tartışmalara girilirken gündelik hayat, serbest zaman ve kamusal alan kavramları yeniden tanımlanacak ve bu tarz çalışmalarda özellikle referans kabul edilen kültür temelli açıklamalardan öte daha maddi ve tarihsel bir kaynaktan beslenilecektir. Bu yönüyle kuramsal anlamda “iktisadi insandan” “tüketici insana” geçiş kültürün maddi temelleri göz ardı edilmeden değerlendirilecektir. İkinci olarak Mersin kentine ait somut veriler tartışılarak bir çerçeve oluşturulacaktır. Bu noktada üretim, işçi ve ücretliler yapısı, nüfus ve göç gibi maddi değerler üzerinden anlamlar kurulmaya çalışılacaktır. Yine bu çerçevede ücretler, alışveriş rakamları ve bunların hangi sektörlere ve şirketlere yoğunlaştığı üzerine değinilecektir. Öte yandan alışveriş merkezi temelli veri setleri üzerinden yapılan etkinlikler, ziyaretçi sayısı ve eğilimleriyle ilgili bilgiler derlenilecektir. Son olarak da çalışmanın özgün boyutuna yoğunlaşılarak alışveriş merkezi temel alınacak ve üretim ilişkileri, çalışma standartları, tüketim karakteri, serbest zamanın kullanımı, farklı sınıflar bağlamında kamusal alan anlayışının ne ifade ettiği gibi sorular aydınlatılmaya çalışılacaktır. Bu noktada çalışmanın çok yönlü olduğu ve birden fazla grup üzerine yoğunlaştığı söylenebilir. Bu çerçevede incelenecek gruplara bakıldığında üç temel öğe göze çarpmaktadır; birinci olarak alışveriş merkezi başlığında toparlanabilecek ve yatırımcılar, iç bürokratik yapı, mağazalar ve çalışanlardan oluşan grup gelmektedir. İkinci olarak ise alışveriş merkezine gelen ziyaretçi-müşteri kitlesi göze çarpmakta, son olarak da alışveriş merkezinin açılması sonucu ekonomik anlamda etkilenen küçük esnaf gelmektedir. Ancak bu gruplar incelenilirken ekonomik, kültürel, sosyal ve kentsel soru ve sorunlar etrafında bir inceleme, araştırma seti oluşturulacaktır. Çalışma sürecinde veri toplamada üç temel yöntemin izleneceği söylenebilir. Öncelikli olarak yazılı kaynak taraması yapılarak konunun kavramsal olarak ele alınması sağlanacak, bunun yanında Mersin’e özgü kaynaklara da ulaşılacaktır. Öte yandan yapılan yazılı kaynak araştırmasının yanında çalışmanın belkemiğini oluşturan derinlemesine görüşme ve anket çalışmaları yer alacaktır. Bu noktada bahsedilen çalışma gruplarına ayrı ayrı ulaşılarak görüşme ve anket yoluyla bilgiye ulaşma hedeflenmektedir. III. SINIRLAMALAR Bu çalışma bir alışveriş merkezinin orta büyüklükteki bir kenti ekonomik, kültürel ve sosyal boyutlarıyla nasıl etkilediği ve şekillendirdiği üzerine kurulu olduğu için temelde bahsi geçen Mersin kentine ve Forum Alışveriş ve Yaşam Merkezine odaklanılacaktır. Ne var ki kent ve alışveriş merkezi derinlemesine ve çok yönlü olarak değerlendirilmeye tabi olacaktır. Kent ekonomik, sosyal ve kültürel olarak alışveriş merkezi öncesi ve sonrasındaki yapısıyla değerlendirilecekken alışveriş merkezi de sadece onu ziyaret edenler bağlamında değil aynı zamanda kendi içsel bürokratik yapısı, sermayedarları, yatırımcılar ve çalışan işçiler boyutuyla ele alınacaktır. Öte yandan elde edilen veri ve sonuçlar makro anlamda, Türkiye ve dünya ölçeğinde oturduğu yer itibariyle değerlendirilmeye de çalışılacaktır. IV. GEÇİCİ İÇİNDEKİLER GİRİŞ I. ÜRETİM TARZINDAKİ DEĞİŞİM VE GÜNDELİK HAYATA YANSIMALARI I.1. KENTİN META OLARAK KURGULANMASI VE SERMAYENİN KENTSEL ALANA KAYIŞI I.2. KAMUSAL ALANIN COĞRAFİ VE FELSEFİ OLARAK YENİDEN TANIMLANIŞI II. EKONOMİK, SOSYAL VE SİYASİ OLARAK MERSİN KENTİ III. FORUM MERSİN ALIŞVERİŞ VE YAŞAM MERKEZİ III.1. EKONOMİK BOYUTUYLA FORUM MERSİN ALIŞVERİŞ VE YAŞAM MERKEZİ III.2. BÜROKRATİK VE SİYASİ ANLAMDA FORUM MERSİN ALIŞVERİŞ VE YAŞAM MERKEZİ III.3. KÜLTÜREL BİR PERSPEKTİFTEN FORUM MERSİN ALIŞVERİŞ VE YAŞAM MERKEZİ III.4. FORUM MERSİN ALIŞVERİŞ VE YAŞAM MERKEZİ VE KENTLEŞME IV. SONUÇ KAYNAKÇA V. KAYNAKÇA Baudrillard, Jean (1997), Tüketim Toplumu, İstanbul: Ayrıntı Yayınları Bauman, Zygmunt (1999), Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar, İstanbul: Sarmal Yayınevi Benjamin, Walter (2004), Pasajlar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları Featherstone, Mike (2005), Postmodernizm ve Tüketim Kültürü, İstanbul: Ayrıntı Yayınları Habermas, Jürgen (2007), Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, İstanbul: İletişim Yayınları Harvey, David (2008), Umut Mekanları, İstanbul: Metis Yayınları (2006), Sosyal Adalet ve Şehir, İstanbul: Metis Yayınları (2006), Postmodernliğin Durumu, İstanbul: Metis Yayınları Kumar, Krishan (1995), Çağdaş Dünyanın Yeni Kuramları Sanayi Sonrası Toplumdan Postmodern Topluma, Ankara: Dost Kitabevi Lefebvre, Henri (2007), Modern Dünyada Gündelik Hayat, İstanbul: Metis Yayınları Öncü, Ayşe; Weyland, Petra (2005), Mekan, Kültür, İktidar: Küreselleşen Kentlerde Yeni Kimlikler, İstanbul: İletişim Yayınları Sennett, Richard (2009), Yeni Kapitalizm Kültürü, İstanbul: Ayrıntı Yayınları (2008), Ten ve Taş, Batı Uygarlığında Beden ve Şehir, İstanbul: Metis Yayınları (1999), Gözün Vicdanı, Kentin Tasarımı ve Toplumsal Yaşam, İstanbul: Ayrıntı Yayınları (1996), Kamusal İnsanın Çöküşü, İstanbul: Ayrıntı Yayınları
