V‹TAM‹NLER - Cerrahpaşa Tıp Fakültesi

‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi Sürekli T›p E¤itimi Etkinlikleri
li
T ıp
tk
li k l e r i
S ü re k
Eğ it imi E
in
Ak›lc› ‹laç Kullan›m› Sempozyumu
14 Ocak 1999, ‹stanbul, s. 45-57
İ.Ü. Cerrahpaşa
Tıp Fakültesi
Sürekli Tıp Eğitimi
Komisyonu
V‹TAM‹NLER
Prof. Dr. A. Gökhan Akkan
1905 y›l›nda Corneius Adrianus Pekelharing, hayvanlar›n› saf protein,
karbonhidrat, ya¤lar, inorganik tuzlar, su ve az bir miktar süt ile besledi ve
bunlar›n yaflamlar›n› devam ettirip, büyüdüklerini görünce; süte normal yaflam›n sürmesi ve geliflmesi için gerekli olan küçük miktarlarda baz› maddelerin
bulundu¤unu bildirdi. 1911'de, Casimir Funk pirinç parlatmas›ndan (pirincin
kabu¤undan ay›klanmas› ifllemi) bir konsantre izole etti ve bunun güvercinlerde polinörit'i iyilefltirdi¤ini buldu. C. Funk bu konsantreye yaflam için vital
ve yap›s›n›n da (amine) olabilece¤inden dolay› "vitamine" ad›n› verdi. Ancak
di¤er yard›mc› besin maddeleri aminler olmad›klar›ndan isim ayn› kald›, fakat (e) kald›r›ld›. 1913'de iki grup "ya¤da çözünen besin maddesini" keflfettiler. Bafllang›çta bunun tek bir vitamin oldu¤una ve iki ayr› faktörü içerdi¤ine
inan›ld›. Bunlardan biri kseroftalmiye karfl› etkiliydi ve vitamin A olarak adland›r›ld›. 1928'de "suda çözünen C" olarak bilinen ve skorbüt'ü önleyen bir
faktör izole edildi ve bu daha sonra askorbik asid olarak isimlendirildi. Bugün
ABD'de yaklafl›k 3400 farkl› vitamin ve mineral içeren ürünler piyasalanm›fl
ve her 10 Amerikal›dan 7'si, y›lda 4 milyar dolar harcayarak bu ürünleri kullanmaktad›r.
Vitaminler vücutta metabolik olaylar›n normal bir flekilde meydana gelmesi ve sa¤l›kl› durumun sürdürülmesi için gerekli olan, vücutta sentez edilemeyen veya yetersiz derecede sentez edilen ve besinler içinde çevreden ufak
miktarda al›nmas› zorunlu maddelerdir.
Sa¤l›kl› yaflam›n sürdürülmesi için proteinler, ya¤lar, karbonhidratlar ve
inorganik tuzlar (NaCl...vs.) gibi makrobesleyiciler'in yan›s›ra vitaminler ve
esansiyel mineraller (Fe, Zn, Ca,...vs.) gibi mikrobesleyiciler'e ve doymam›fl
ya¤lar ile, aminoasidlere gereksinim vard›r.
45
AKKAN, AG
Vitaminler çözündükleri ortama göre s›n›fland›r›l›rlar:
1) Ya¤da çözünenler: A, D, E, K
2) Suda çözünenler: C, B1, B2, B6, B7, B12, biotin, folik asid, pantotenik
asid.
Vitaminlerin ço¤u bitkisel ve hayvansal besinler içinde bulunur:
• B12 hariç suda çözülen vitaminler ile E ve K vitaminleri bitkisel besinler,
sebze, meyve, hububatta bulunurlar.
• A ve D vitaminleri hayvansal besinlerde (et, karaci¤er, et ya¤›, yumurta,
süt) bulunurlar.
Karbonhidrat, ya¤, protein gibi ana besin ö¤elerini yeterli miktarda ve
özellikle çeflitli kaynaklardan sa¤lanm›fl bir besin diyetiyle yap›lan dengeli
beslenme (özel durumlar hariç) vücudun günlük gereksinimine yetecek kadar
vitamin sa¤lar. Çeflitli fizyolojik (gebelik, spor, geliflme ça¤›…vs) ve patolojik (atefl, diyare, travma…vs.) durumlar ile çevresel faktörler (iklim, co¤rafi
bölge) ve ilaç tedavileri (fenitoin, izoniasid, metotreksat…vs.) vitamin gereksinimini artt›r›r.
Vitaminler için günlük minimal gereksinim de¤erleri kesin olarak saptanamam›flt›r. Ayr›ca kiflilerin vitamin eksikli¤ine dayan›kl›l›¤› bireysel çok büyük farkl›l›klar göstermektedir (Örne¤in A vitamini eksik diyetle beslenen 23
gönüllüden sadece 3'ünde 14 ay sonra gece körlü¤ü görülmüfl ve bunlar da
1300 Ü gibi düflük doz A vitamini ile tedavi edilmifllerdir). ABD ve ingiltere
gibi baz› bat› ülkelerinde günlük 2000 Kcal'lik besin al›n›m›na göre yap›lm›fl,
her vitamin için tavsiye edilen günlük rasyon (=RDA= Recommended daily
allowance) de¤erleri saptanm›flt›r.
Minimal günlük gereksinim de¤erleri kesin olarak saptanmas›na karfl›n
ortalama vitamin gereksinim de¤erleri denilen baz› ampirik de¤erler kullan›lmaktad›r. Bu de¤erler genelde RDA de¤erlerinin 1/5' i kadard›r.
ABD'de FDA (Food and Drug Administration) dairesi:
• Bir farmasötik flekil içinde günlük rasyonun en fazla yar›s›na eflit miktarda vitamin içeren müstahzarlar› besin maddeleri,
• Günlük rasyonun 2.5 kat›ndan fazla vitamin içeren (A ve D vitaminleri
için 2 kat ) müstahzarlar› ilaç, ve
• Aradaki de¤erleri ise besin katk›s› olarak kabul etmifltir.
Ülkemizde günlük vitamin rasyonlar› henüz saptanmam›flt›r.
Sa¤l›kl› kiflilerin günlük vitamin al›m›nda RDA'n›n %150'sini geçmemeleri tavsiye edilmektedir.
46
Yafl
(Y›l)
‹lk 6 ay
‹kinci 6 ay
Emziren
Hamile
11-14
15-18
19-24
25-50
51+
Kad›nlar
11-14
15-18
19-24
25-50
51+
Erkekler
1-3
4-6
7-10
Çocuklar
0.0-0.5
0.5-1.0
6
9
46
55
58
63
65
45
66
72
79
77
13
20
28
Yenido¤an
Kilo (kg)
Tavsiye edilen
günlük rasyon
Boy (cm)
157
163
164
163
160
157
176
177
176
173
90
112
132
60
71
(kcal) Enerji
+500
+500
+300
2200
2200
2200
2200
1900
2500
3000
2900
2900
2300
1300
1800
2000
650
850
(g) Protein
65
62
60
46
44
46
50
50
45
59
58
63
63
16
24
26
13
14
(µg RE) V‹tamin A
1300
1200
800
800
800
800
800
800
1000
1000
1000
1000
1000
400
500
700
375
375
(µg) Vitamin D
10
10
10
10
10
10
5
5
10
10
10
5
5
10
10
10
7.5
10
(mg α-TE) Vitamin E
12
11
10
8
8
8
8
8
10
10
10
10
10
6
7
7
3
+
(µg) Vitamin K
65
65
65
45
55
60
65
65
45
65
70
80
80
15
20
30
5
10
(mg) Vitamin C
95
90
70
50
60
60
60
60
50
60
60
60
60
40
45
45
30
35
(mg) Triamin
1.6
1.6
1.5
1.1
1.1
1.1
1.1
1.0
1.3
1.5
1.5
1.5
1.2
0.7
0.9
1.0
0.3
0.4
(mg) Riboflavin
1.8
1.7
1.6
1.3
1.3
1.3
1.3
1.2
1.5
1.8
1.7
1.7
1.4
0.8
1.1
1.2
0.4
0.5
(mg NE) Nlasin
20
30
17
15
15
15
15
13
17
20
19
19
15
9
12
13
5
6
(mg) Vitamin B6
2.1
2.1
2.2
1.4
1.5
1.6
1.6
1.6
1.7
2.0
2.0
2.0
2.0
1.0
1.1
1.4
0.3
0.6
(µg) Folat
280
400
150
180
180
180
180
150
200
200
200
200
90
75
100
25
35
(µg) Vitamin B12
2.6
2.6
2.2
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
0.7
1.0
1.4
0.3
0.5
(mg) Kalsiyum
1200
1200
1200
1200
1200
1200
800
800
1200
1200
1200
800
800
800
800
800
400
600
(mg) Fosfor
1200
1200
1200
1200
1200
1200
800
800
1200
1200
1200
800
800
800
800
800
300
500
(mg) Magnezyum
355
310
320
260
300
280
280
280
270
400
350
350
350
80
120
170
40
60
(mg) Demir
15
15
30
15
15
15
15
10
12
12
10
10
10
10
10
10
6
20
(mg) Çinko
19
16
15
12
12
12
12
12
15
15
15
15
15
10
10
10
5
5
(µg) ‹yod
200
200
175
150
150
150
150
150
150
150
150
150
150
70
90
120
40
50
(µg) Selenyum
75
75
65
45
50
55
55
55
10
50
70
70
70
20
20
30
10
15
V‹TAM‹NLER
47
AKKAN, AG
Referans Günlük Al›m (RDI =Reference Daily Intake ) Miktarlar›
RDI de¤erleri, proteinler, vitaminler ve mineraller RDA de¤erlerine dayanan günlük ortalama rasyonlard›r.
Protein
50 g
A vitamini
5000 I.Ü. = 875 µg RE
Tiamin
1.5 mg
Riboflavin
1.6 mg
Niasin
20 mg
B6 vitamini
2 mg
B12 vitamini
6 mcg
C vitamini
60 mcg
D vitamini
400 ‹.Ü. = 6.5 µg
E vitamini
30 ‹.Ü. = 9 mg alfa-TE
Biotin
0.3 mg
Bak›r
2 mg
Folat
0.4 mg
Kalsiyum
1.000 mg
‹yod
150 mcg
Demir
18 mg
Magnezyum
400 mg
Pantotenik Asit
10 mg
Fosfor
1000 mg
Çinko
15 mg
Vitamin (ve mineral, amino asid) kullan›m›n›n kad›nlar, yafll›lar, gelir düzeyi yüksek olanlar, iyi e¤itimliler, sigara içmeyenler (özellikle eski içiciler),
çok fazla içki içmeyenler ve iyi beslenmenin hastal›klara iyi gelece¤ine inananlarda daha yayg›n oldu¤u bildirilmifltir..
TOKS‹S‹TE, BES‹NLERLE ETK‹LEfi‹M VE GÜVEN‹L‹RL‹K
Beslenme dengesizli¤i ve toksisiteler, besinler g›dalardan al›nd›¤›nda daha az oluflur. A vitamini toksisitesi et obur hayvanlar›n veya büyük bal›klar›n
karaci¤erlerinin yenmesinden sonra oluflmas›na ra¤men, besin toksisiteleri
ço¤unlukla destekleyici katk› maddeleriyle oluflmaktad›r. Vitamin ve minerallerin eriflkinler taraf›ndan günlük oral tüketimleri için tahmin edilen toksik
dozlar› selenyum için tavsiye edilenden 5 kat daha az, ancak folik asid, vitamin C ve E için ise 25-50 kat daha fazlad›r. Genifl kat›l›ml› bir çal›flma, destekleyici (vitamin /mineral) kullananlar taraf›ndan al›nan maddelerin ortalama
miktarlar›n›n tavsiye edilEn miktarlar›ndan 3-5 kat daha az olmas›na ra¤men,
48
V‹TAM‹NLER
sadece % 5'i tiamin, riboflamin, B6, B12, C ve E vitaminleri için tavsiye edilenden 25-50 kat daha fazla al›nd›¤›n› ortaya koymufltur A, B6, D vitaminleri
ve niasin, demir ve selenyum gibi besinlerin yüksek dozlar›n›n toksisiteleri iyi
tan›mlanm›flt›r.
Demir preparatlar› ABD'de pediatrik zehirlenme ölümlerinin en yayg›n
nedenidir.
Çok yüksek doz A vitamini teratojenik olabilir. Bu riskinden dolay› A vitamini spesifik bir A vitamini yetersizli¤i olmad›kça hamileli¤in birinci trimestrinde kullan›lmaktan kaç›n›lmal›d›r. 10.000 ‹.Ü. den daha fazla vitamin
A alan yaklafl›k 23.000 hamile kad›nda yap›lan bir çal›flmada bu hamilelerin,
kraniyal nöral tüp defektli bebek do¤urma risklerinin daha fazla oldu¤u bildirilmifltir. Bu riskden dolay› çocuk do¤urma yafl›ndaki kad›nlar›n vitamin ve
mineral deste¤i için çok dikkatli olmalar› gerekmektedir.
Tek bir besinin yüksek dozu ile iliflkili problemlerin, ço¤u di¤er bir besinin yetersizli¤i ile sonuçlanan etkileflimi (interaction) yans›t›r. Yüksek doz E
vitamini K vitaminin etkisini etkiler ve kumarin grubu antikoagülan ilaçlar›n
etkisini artt›r›r. Kalsiyumun yüksek miktarlar› demir ve muhtelemen di¤er
eser elementlerin emilimini inhibe eder. Folik asid eksikli¤i, tedavi edilmez
ise maskeleyebilir. Çinko deste¤i, bak›r› indirgeyebilir ve immun cevaplar›
bozabilir, ayr›ca HDL düzeyini azaltabilir.
• Vitaminlerin do¤al besinlerden mi, yoksa destekleyici preparatlardan
m› (hap) al›nmas› daha iyidir?
Vitamin do¤al kaynakl› da olsa organik de olsa vitamindir ve vücut ihtiyac› olan vitaminin kayna¤›n› ay›rt edemez.
• Niçin multivitamin / mineral al›n›r?
Cevap sizin kim oldu¤unuza ve yedi¤inize ba¤l›d›r. En güvenilir,en dengeli ve en sa¤l›kl› yol, vitamin ve minerallerin do¤al besinlerden al›nmas›d›r.
Do¤al besinleri yaln›zca tad vererek de¤il, ayn› zamanda antioksidan olarak
görev yapan do¤al fitokimyasallar› ve lifleri de paketleyip bizlere sunmaktad›r. Ancak kilo almadan yeterli miktarda vitamin ve minerallerin do¤adan
sa¤lanmas› genellikle çok güçtür.
• Vitamin /mineral deste¤i vücutta ne yapabilir?
- Vücudun gereksinimi olan ve besinlerden tam olarak sa¤lanmayan vitamin ve mineralleri yerine koyabilir.
- Yaralanma, ameliyat gibi fiziksel stres s›ras›nda vücudun daha miktarda
ihtiyac› olan vitamin ve mineralleri sa¤lar.
49
AKKAN, AG
• Vitamin ve mineral deste¤i ne yapamaz?
- Fazla ya¤l›, yüksek sodyumlu (tuzlu) beslenmenin sigara içmenin ve di¤er sa¤l›ks›z yaflam tarz›n›n neden oldu¤u hasarlar› önleyemez.
- Vücuda lif ve fitokimyasallar› sa¤layamaz.
- Psikolojik stresi azaltamaz.
- Enerji sa¤layamaz.
• Vitamin ve mineral deste¤i ile ilgili problemler nelerdir?
Baz› vitaminler "mega" dozlar›nda toksik olabilir. Afl›r› doz etkileri bafla¤r›s›, bulant› ve kusmadan; idrar yollar› problemleri ve hatta ölüme kadar gidebilir.
Tek bir besinin al›nmas› iyi dengelenmez ise di¤erinin yetersizli¤ine neden olabilir. Örne¤in demir çinko emilimini etkileyebilir.
Bu problemlerden dolay› doktorlar›n genellikle yüksek doz multivitamin /
mineral deste¤i yerine düflük dozlar› içeren multivitamin / mineral deste¤i
yapmalar› tavsiye edilir.
• Hangi durumlara vitamin / mineral almadan önce MUTLAKA doktora dan›fl›lmal›d›r?
Asl›nda her durumda doktora dan›fl›lmas› gerekli ise de en az›ndan flu durumlarda mutlaka bir doktora baflvurulmal›d›r.
- Çocuk do¤urma yafl›ndaki kad›nlar: Kad›nlar›n yapt›klar› diyet, onlar
için en gerekli besin olan folik asit (folat), demir ve kalsiyum düzeylerinin
azalmas›na yol açabilir (folat, nöral tüp do¤um defektini önleyebilir, demir
menstrüsyonda kaybedilen kan›n yerine konulmas› için gerekli iken, kalsiyum
ise osteoporozu önlemek ve güçlü kemikler için gereklidir). Not: Multivitamin / mineral preparatlar›n›n içerdi¤inden daha fazla kalsiyuma ihtiyaç var
ise, ayr› olarak al›nabilir.
- Günlük 2000 kaloriden daha az yiyen sporcular: Sporcular genellikle ihtiyaçlar› olan vitamin ve mineralleri sa¤layacak miktarda yemek yerler. Ancak kilo kaybetmek ve bu kilolar›n› sürdürmek için diyet yap›yorlarsa kolayl›kla B6, B12, E vitamini, folat, tiamin ve riboflavin eksikli¤i geliflebilir.
Özellikle kad›n sporcular kalsiyum, demir ve çinko yetmezli¤ine e¤ilimlidirler.
- Kilo vermek için diyet yapan herkes: Diyet yapan herkes genellikle bir
çok besini (vitamin / mineral) yeterli miktarda alamaz.
50
V‹TAM‹NLER
- Yafll›lar: Baz› yafll›lar al›flverifl veya piflirme, baz›lar›nda difllerinin olmay›fl› ve çi¤neme güçlü¤ünden dolay› ihtiyaçlar› olandan daha az yemek yerler.
Böyle kiflilere vitamin / mineral deste¤i (mevcut kronik hastal›klar› var ise, bu
da göz önüne al›narak) yap›lmal›d›r.
- Hamile ve süt veren kad›nlar: Hamilelik ve laktasyon süresince birçok
vitamin ve minerale gereksinim artar. Bu durumda özellikle "gebelik vitamin
ve mineral deste¤i" yap›lmal›d›r.
- Vejeteryanlar: Vejeteryanlarda en yayg›n, daha çok et ve süt ürünlerinde bulunan B12 ve D vitamini ile demir ve çinko yetmezli¤i görülür. S›kl›kla
vitamin / mineral deste¤ine ihtiyaç duyulur.
Multivitamin / mineral al›n›rken dikkat edilecek hususlar
• Günlük miktar: Preparat tavsiye edilen günlük de¤erden daha fazla vitamin / mineral içermemelidir. Günde sadece tek doz al›nmal›d›r.
• ‹lave destekleyici (supplement) maddeler: Doktora dan›fl›lmadan multivitamin / mineralin yan›nda baflka suplement al›nmamal›d›r (kad›nlar için kalsiyum hariç).
• Çi¤nemek veya çi¤nememek: Vitamin / mineral preparatlar› çeflitli farmasötik formlarda piyasalanm›flt›r (Likid, çi¤neme tableti, hap). En kolay
hangisi kullan›labiliyorsa o form seçilmelidir.
• Bireysel multivitamin / mineral: Tüm aile için tek bir multivitamin / mineral sat›n al›nmamal›d›r. Kad›nlar›n demire ihtiyac› vard›r, erkekler ise demirden sak›nmal›d›r (çünkü erkekler her ay demir kaybetmezler ve bazen demir erkekler için sa¤l›k sorununa neden olabilir). Baz› preparatlar özellikle
"Kad›nlar için" ve "Erkekler için" haz›rlanm›flt›r. Çocuklar için pediyatristlerin tavsiye edece¤i preparatlar kullan›lmal›d›r.
• Emilim testi: E¤er bir vitamin / mineral preparat› midede çözünmemifl
ise, besinler emilemez. Baz› müstahzarlarda disintegrasyon ve dissolüsyon
problemi olabilir. Böyle bir fleyden flüpheleniyorsan›z evde disintegrasyon
testi yapabilirsiniz: Preparat› (hap›) bir bardak beyaz sirke içine koyunuz, bir
saatte çözünmelidir.
• Ne zaman al›nmal›?: Vitaminler günün herhangi bir saatinde al›nabilir.
Besinlerle birlikte al›nmalar› emilimlerini artt›rabilir, bu yüzden yemekle birlikte al›nmal›d›r. Baz› kifliler sabah ald›¤›nda bulant›dan flikayet ettiklerinden,
böyle kifliler ö¤le yemeklerinde alabilirler.
51
AKKAN, AG
• Kalsiyum al›n›m›: Kalsiyum tabletleri multi preparatlarla birlikte al›nmamal›d›r. Demirin emilimini etkileyebilir. E¤er multivitamin sabah al›nacaksa, kalsiyum akflam al›nmal›d›r.
• Raf ömrü: Raf ömrü geçmifl preparatlar› almay›n›z ve kullanmay›n›z.
Etkileri azalm›fl veya kaybolmufltur.
• Saklama: Multivitaminleri buzdolab› gibi serin ve kuru bir yerde saklay›n›z.
Vitamin Kaynaklar› ve Fonksiyonlar›
V‹TAM‹N
VÜCUTTAK‹ FONKS‹YONU
DO⁄AL KAYNAK
A vitamini
(Retinol)
Difl ve kemiklerin büyümesi, cilt güzelli¤i ve müköz
membranlar için.
Tereya¤›, yumurta
sar›s›.
Beta Karoten
A vitamini prekürsörüdür. Oksijen radikallerini inhibe
eder, yafllanmay› yavafllat›r.
Çi¤ havuç ve havuç
rengi meyveler.
E vitamini
(Tokoferol)
Antioksidand›r, kas ve sinir dokular›n›n sa¤l›kl›
kalmas›na yard›mc› olur.
Ya¤, margarin, karaci¤er
B1 vitamini
(Tiamin)
Sinir sisteminin vitaminidir. Vücut dokular›n›n sa¤l›kl›
olmas›n› ve büyümesini sa¤lar.
Domuz eti, sebzeler
ve kurutulmufl meyve.
B2 vitamini
(Riboflavin)
B vitaminlerinin ana üyesidir. A vitamini ile birlikte etki yapar.
Organlar›n sa¤l›¤› için önemi gittikçe artmaktad›r.
Hububat,
bal›k, meyve.
B5 vitamini
(Pantotenik asit)
Sa¤l›kl› cilt, saç ve müköz membranlar için
gereklidir.
Sakatat (karaci¤er,
beyin), yumurta.
B6 vitamini
(Piridoksin)
Doku inflas› ve aminoasitlerin utilizasyonu (kullan›m›)
için gereklidir.
Sakatat (karaci¤er,
beyin).
B8 vitamini
(Biotin)
Hücre ihtiyaçlar›na cevap verir. Sa¤l›kl› cilt ve saç için gereklidir.
Anti-anemiktir ve özellikle yenido¤anlar ve hamileler için
önemli olan k›rm›z› hücrelerin yap›m›na yard›mc› olur.
Sebzeler, çikolata,
ceviz, f›st›k.
B9 vitamini
(Folik asit)
Anti-anemiktir ve özellikle yenido¤anlar ve hamileler için önemli
olan k›rm›z› hücrelerin yap›m›na yard›mc› olur.
Kuflkonmaz, havuç
rengi sebze ve meyveler, yaprakl› sebzeler.
B1 vitamini
Anti-anemiktir, folik asidle birlikte etki yapar.
(Siyanokobalamin)
S›¤›r eti, süt, karaci¤er.
PP vitamini
(Nikotinik asid)
Uygun büyüme, enerji solunum ve hücre fonksiyonuna yard›mc›
olur.
Karaci¤er, kümes
hayvanlar›, bal›k.
C vitimani
(Askorbik asid)
‹nsan organizmas›n›n do¤al direncini stimule eder.
Turunçgiller (portakal, limon) sebzeler,
sakatat.
52
V‹TAM‹NLER
S›k Rastlan›lan Vitamin Gereksiniminin Artt›¤› Durumlar
Bu bölümde çok kullan›lan üç vitaminden özetle bahsedilecektir.
C V‹TAM‹N‹ = ASKORB‹K AS‹T
Antioksidand›r, oksijen radikallerinin hücre hasar›n› önlemeye çal›fl›r. Demir emilimini artt›r›r, kalp krizi ve felç riskini azaltt›¤›na inan›l›r. ‹mmun sistemin kuvvetlenmesine yard›mc› olur, so¤uk alg›nl›¤›n›n semptomlar›n› hafifletebilir.
Kemik, kan damarlar› ve yara iyileflmesinde oldu¤u gibi koruyucu, ba¤lay›c› ve yap›sal dokular›n (cilt, ligamentler, kapiller duvarlar› gibi) kuvvetlendirilmesinde lüzumlu bir protein zinciri olan kollejenin geliflmesi için gereklidir. Antioksidan etkisi ile midede karsinojenik (kanser nedeni) nitrozaminlerin oluflumunu ve A vitamini ile folik asidin parçalanmas›n› azalt›r.
1/2 (yar›m) taze s›k›lm›fl portakal suyu yaklafl›k 60 mg C vitamini (≈ erkekler için RDA miktar›) içerir. Do¤ada ayr›ca k›rm›z› ve yeflil biber, üzüm
suyu, brüksel lahanas›, lahana, brokoli, domateste bol miktarda askorbik asit
bulunur.
C vitamini yetmezli¤inin belirtileri flunlard›r:
Skorbüt (20-40 gün al›nmazsa görülen durumdur: halsizlik, kol ve bacak
k›l foliküllerinin etraf›nda hemoraji, difl eti kanamas›, eklem a¤r›lar›, kemik
53
AKKAN, AG
a¤r›s›, yara iyileflmesinde gecikme...), infeksiyonlara dirençsizlik, anemi, a¤r›l› lezyonlar, solunum k›salmas›. Çok içki ve sigara içenlerle, yafll›lar yetmezlik riski alt›ndad›r.
2 gr'dan daha fazla C vitamini, diyareye neden olur. Ayr›ca bafla¤r›s›, idrarda art›fl, kramp, bulant› ve kusma yapabilir. Baz› kiflilerde böbreklerde kalsiyum okzalat tafllar› geliflebilir, laboratuar testlerini de¤ifltirebilir. E¤er kiflide hemakromatosis (afl›r› demir birikmesi) var ise C vitamini almamal›d›r.
C vitamini oksidatif streste (egzersiz vs), solunum yollar› infeksiyonlar›nda,
felçte (düflük doz), koroner kalp hastalar›nda ve so¤uk alg›nl›¤›nda kullan›l›r.
Ayr›ca klinik çal›flmalar C vitamininin safra yolu hastal›klar›n›, safra tafl›
oluflumunu, karsinogenesisi (karsinojenin neden oldu¤u DNA k›r›klar›n› ve tümör hücre büyümesini), katarakt› önledi¤i veya azaltt›¤›n› ortaya koymaktad›r.
E V‹TAM‹N‹
Antioksidand›r, oksijen radikallerinin yapt›¤› hücre hasar›n› önleyebilir.
P›ht›laflmay› önleyerek ve kolesterolü düzelterek felç ve kalp hastal›klar› riskini azaltabilir, solunum yollar› infeksiyonlar›n› ve immun sistemin di¤er
ataklar›n› önleyebilir. Ortalama RDA de¤eri 3-11 mg'd›r.
A vitamininin emilimine yard›mc› olur, demir metabolizmas›, oksidatif
stres ve AIDS gibi viral hastal›klar süresince immun sistem ve sinir dokular›n›n ifllevlerinin sürdürülebilmesi için gereklidir. Diabetlilerde E vitamini gereksinimi artm›flt›r.
E vitamini yetmezli¤inde; hemoliz sinir sistemi bozukluklar› (spinal kord
ve retinay› etkiler) görülür. Sigara içenler, prematüre do¤anlar, eritrosit bozuklu¤u (Sickle cell anemi gibi) olanlarla, kistik firoz gibi afl›r› ya¤ emilimi
olanlar E vitamini yetmezli¤i riskini tafl›rlar.
Baz› çal›flmalar günlük 500 mg (750 IÜ)'den fazla C vitamini alanlar›n bulant›, diyare, kas zay›fl›¤›, bafla¤r›s› ve yorgunluktan flikayet ettiklerini ileri
sürerken, di¤er baz› çal›flmalar ise aspirin gibi antikoagülan kullanmayanlarda 800 mg'a (1200 IÜ) kadar güvenilir oldu¤unu ileri sürmektedir.
E vitamini ya¤da çözünür. Akci¤erlerde (oksijen konsantrasyonu yüksek
olan) yüksek oranda bulunur. 10 mg E vitamini 15 IÜ'ye eflittir.
E vitamini ile yap›lan baz› klinik çal›flmalarda bu vitaminin koroner kalp
hastal›¤› riskini azaltt›¤› (50 IÜ/gün), sigara içenlerde antioksidan olarak görev yaparken, yüksek dozlar›n›n (1050 mg/gün), sigara içmeyenlerde oksidasyonu artt›rabilece¤i (dolay›s› ile hücre alyuvar hasar› yapabilece¤i), koroner
54
V‹TAM‹NLER
arter hastal›¤› geliflimini azaltabilece¤i (+100 IÜ/gün), insulin duyarl›l›¤›n›
artt›rabilece¤i, karsinogenezi (kanser oluflumunu ve tümör büyümesini) önleyebilece¤i / yavafllatabilece¤i, immun sistemin optimal çal›flmas› için gerekli
oldu¤u, Alzheimerli hastalarda (2000 IÜ/gün) yaflam› uzatabilece¤i, evde kalma süresini uzatabilece¤i (hastaneye yat›rmaya gerek kalmadan) ve mental
fonksiyonlar›n da daha iyi olabilece¤i ileri sürülmektedir.
A V‹TAM‹N‹ (BETA-KAROTEN)
Antioksidand›r. Kanseri ve bakteri infeksiyonlar›n› önleyebilece¤ine inan›lmaktad›r.Ayr›ca normal büyüme, gece ve renkli görme, cilt ve gözlerin kurumas›n›n önlenmesi için çok kritik bir vitamindir.
Ortalama RDA de¤erleri 375-1300 mikrogramd›r.
- A vitamini retinal formunda, gece görmek için gerekli olan rodopsini
oluflturmak amac› ile gözde bulunan opsin adl› bir protein ile kombine olur.
- A vitamini, bakterileri parçalayan lizozim enzimlerini içeren mukus ve
mukopolisakkaridleri yapan hücrelerin geliflimi için gereklidir.
- A vitamini t›rnak ve saçlardaki keratin yap›m› için gereklidir.
- A vitamini hücrelerin büyümesi ve geliflimi için gereklidir.
1/4 çorba kafl›¤› morina bal›¤› karaci¤er ya¤› 1000 mcg beta-karoten içerir. A vitamini (retinoidler) hayvansal besinlerde (karaci¤er, bal›k ya¤›, yumurta sar›s›, peynir, süt, tereya¤›) bulunur.
Beta-karoten gibi A provitaminleri ise, koyu yeflil ve sar›/k›rm›z› sebze ve
baz› meyvelerde (tatl› patates, havuç, kay›s›, brokoli, lahana, akvun...vs) bol
bulunur.
A vitamini eksikli¤i hastal›¤› Kseroftalmi'dir (kuru göz). Gözler mukus
eksikli¤inden kurur ve gece körlü¤ü geliflir ve gözlere bakteri girer, beyaz kan
hücreleri göze sald›r›r, lezyonlar geliflir ve körlük olabilir. Yetmezlikte ayr›ca
solunum yollar› infeksiyonlar›, ciltte keratinizasyon görülebilir. Alkolikler,
karaci¤er hastal›¤› olanlar, yafll›lar, kistik fibroz gibi fazla ya¤ emilimi olan
kifliler E vitamini yetmezli¤i riski alt›ndad›rlar.
Yan etki/toksisitesi
- Karotenoidler (bitkisel besinlerden al›nan A vitamini derivesi) fazla miktarda al›nd›¤›nda hiperkarotenemi denilen zarars›z bir durum oluflur. Cilt rengi yeflil/oranja döner, besin kesilirse renk düzelir.
55
AKKAN, AG
- Toksisite, büyükler için 15.000 mg, çocuklar için 6.000 mg retinol al›n›m›ndan sonra görülür.
Akut, kronik veya teratojenik olabilir.
Akut: Birkaç gün içinde santral sinir sistemi problemleri.
Kronik: Birkaç hafta sonra kas ve kemik a¤r›s›, ifltah kayb›, saç dökülmesi, bafl a¤r›s›, dermatit, karaci¤er toksisitesi ve kusma.
Teratojenik: Fetal deformiteler bildirilmifltir.
Klinik çal›flmalar A vitamininin akci¤er kanseri riski yüksek olanlar›n
(fazla sigara içen, asbest ile çal›flanlar) bu vitamini fazla almamalar› gerekti¤ini (kanser riskini art›rabilir), kolesterol düzeylerine etkili olmad›¤› (beta-karotenlerin) alkol ve sigara içenlerde serum düzeylerinin düfltü¤ü, cilt tümorgenesis'i azaltt›¤› / veya artt›rd›¤›n›, meme ve mide, karaci¤er ve mesane karsinogenezisini inhibe etti¤i, akci¤er karsinogenezisini artt›rd›¤›n› ileri sürmektedir.
‹laç Etkileflimleri
Etkileflim
Etki
Askorbik asid / Aspirin
Yüksek doz askorbik asid, aspirinin renal at›l›m›n› azalt›r,
ancak aspirin ise askorbik asidin üriner at›l›m›n› art›rabilir.
Askorbik asid / Etinil estradiol
Plazma etinil estradiol düzeyi artabilir (düflük doz oral
kontraseptif kullan›labilir).
Ergokalsiferol / Fenitoin
Fenitoin ergokalsiferolün metabolik inaktivasyonunu artt›rabilir,
t1/2'sini azaltabilir. Hipokalsemi, osteomalasi veya raflitizm
görülebilir.
Folik asid / Sülfasalazin
Sülfalazin, folik asid emilimini azaltabilir (bu durumda
parenteral verilir).
Demirsülfat / Askorbik asid
C vitamini demir iyonlar›n›n emilimini kolaylaflt›r›r.
Niasin / Aspirin
Niasin'den önce aspirin verilmesi, niasinin neden oldu¤u flushingi
(k›zar›kl›k) azaltabilir (PG sentez inhibisyonu ile)
Piridoksin / Levadopa
Piridoksin, levadopan›n parkinsondaki terapötik etkisini ortadan
kald›r›r (levadopan›n periferik non-enzimatik dopamine dönüflümünü ve periferik dekarboksilasyonunu artt›rarak).
A vitamini / Neomisin
Beraber kullan›ld›klar›nda A vitamininin plazma düzeyi düflebilir
(daha fazla doz vitamine ihtiyaç olabilir) (emilimini azalt›r).
56
V‹TAM‹NLER
‹laç Etkileflimleri (devam)
Etkileflim
Etki
K vitamini / Gentamisin - Klindamisin
Klindamisin ve gentamisin i.v. K vitamininin
hipoprotrombinemideki cevaplar›n› azalt›r (mekanizma çok aç›k
de¤il).
E vitamini / Antikoagülan
Yüksek doz E vitamini ile birlikte kullan›ld›klar›nda warfarin'in
etkisi artabilir, ancak dikumarol'un etkisi azalabilir (E vitamininin
p›ht›laflma faktörleri ile etkileflimi olabilir, mekanizma aç›k de¤il).
K vitamini / Antikoagülan
Antikoagülanlar›n etkisi K vitamini taraf›ndan kald›r›labilir (Kompetitif antagonizma).
57