kısaltmalar - Prof. Dr. Ali Rafet ÖZKAN

İÇİNDEKİLER
DİNLERDE KURBAN KÜLTÜ
ÖNSÖZ.......................................................................................................... 3
KISALTMALAR ......................................................................................... 5
GİRİŞ ............................................................................................................ 6
A- KAVRAMSAL ÇERÇEVE .................................................................. 6
a. Kurbanın Tanımı ................................................................................ 6
b. Kült Kavramı ................................................................................... ….
c. Ritüel ................................................................................................... .
d. Fenomen .............................................................................................. .
B. İŞLEVSEL AÇIDAN KURBAN VE ÖNEMİ ....................................... .
I. BÖLÜM ...................................................................................................... .
DİNLERDE KURBANIN TARİHİ SEYRİ ................................................ .
A. TARİHSEL BAĞLAM .......................................................................... .
B. KURBANIN KÖKENİNE DAİR TEORİLER ...................................... .
a. Edward Bürnette Tylor ........................................................................ .
b. Herbert Spencer ................................................................................... .
c. W. Robertson Smith ............................................................................ .
d. F. B. Jevons ......................................................................................... .
e. Salomon Reinach ................................................................................. .
f. L. Marillier ........................................................................................... .
h. E. Durkheim ........................................................................................ .
ı. E. Westermarck ................................................................................... .
i. J. G. Frazer ........................................................................................... .
j. Sigmund Freud ..................................................................................... .
k. Claude Lévi-Strauss ............................................................................ .
l. Alfred Loisy ......................................................................................... .
m. P. Wilhelm Schmidt .......................................................................... .
n. Mircea Eliade ..................................................................................... .
o. Fenomenolojik Yorumlar ................................................................... .
II. BÖLÜM .................................................................................................... .
DİNLERDE KURBAN ÇEŞİTLERİ .......................................................... .
A. KANLI KURBANLAR ......................................................................... .
a. İnsan Kurbanı ...................................................................................... .
b. Hayvan Kurbanı .................................................................................. .
c. Komünyon Kurbanı ............................................................................. .
d. Cenaze Kurbanı ................................................................................... .
2
B. KANSIZ KURBANLAR ...................................................................... .
a. Bedel Kurbanı...................................................................................... .
b. Mahsul veya Gıda Kurbanı ................................................................. .
III. BÖLÜM ................................................................................................... .
İLAHİ DİNLERDE KURBAN................................................................. .
A. YAHUDİLİK'TE KURBAN .................................................................. .
a. Yahudilikte Kanlı Kurbanlar ............................................................... .
b. Kansız Kurbanlar ................................................................................ .
B. HIRİSTİYANLIK’TA KURBAN .......................................................... .
a. Hıristiyanlık'ta Kanlı Kurbanlar .......................................................... .
b. Hıristiyanlık'ta Kansız Kurbanlar....................................................... .
C. İSLÂM’DA KURBAN........................................................................... .
a. Hac İçin Kesilen Şükür ve Tatavvu’ Kurbanları ................................. .
b. Adak (nezir) Kurbanı .......................................................................... .
c. Akîka Kurbanı ..................................................................................... .
SONUÇ........................................................................................................... .
BİBLİYOGRAFYA ...................................................................................... .
3
ÖNSÖZ
Kurban fenomeni, dinler tarihi için ayrıcalıklı bir inceleme
konusudur. Çünkü dünya tarihindeki bütün toplumlarda kurban olgusu hep
var olagelmiştir. Kurbanın tarihi, insanlık tarihi kadar eskidir ve bütün
insanlığın uzak kalamadığı bir ibadet formudur. O, tarih boyunca hep homo
religiosusun (dindar insanın) ilahına yaklaşma, onu yüceltme, ona yakarma
ve medet umma aracı olmuştur. Bir başka ifadeyle kurban, insanı, ilahı
nezdinde ayrıcalıklı konuma getiren bir ritüel olmuştur. Bunun dışında
büyüsel eylem aracı olarak da kullanıldığı olmuştur.
Kelime ve kavramlar, farklı kültürlerin mecrasında akarken, anlam
yitimi, anlam daralması, anlam kötüleşmesi ve anlam çeşitlenmesine
uğruyorlar. Dolayısıyla bir fenomeni karşılayan bir kavram da farklı
kültürlerde farklı görünümlere bürünüyor ve farklı tezahürler sergiliyor.
Esasta bir dinî fenomen olan kurban kavramı da tarihin seyrinde
farklı anlamlar ve görünümler kazanmıştır. Her toplumda başka bir biçime,
başka bir amelî görünüme girmiştir. İnsanüstü bir varlığın hoşnutluğunu
kazanmak için, insanın kutsadığı bir şeyleri o varlığa sunma şeklinde bir
dinî amel görünümündeki kurban, esasta her toplumda sahih bir mana ve
niyet taşımaktadır. Fakat yönü, sunulduğu kutsal varlık ise zaman zaman
değişmektedir.
Bu fenomenin çeşitli kültürlerde, çeşitli dinlerde kazandığı
görünümler her ne kadar farklı ise de; niyetinin insan ötesi bir güce
yaklaşmak ve onun rızasını kazanmak olan kurban fenomeni, bu niyet
ekseninde, bütün zaman, din ve kültürlerde aynîleşmektedir.
Hülasa kurban, her kültür, din ve toplumda insanüstü bir güce
yaklaşmak ve onunla sağlıklı bir iletişim kurmak gibi anlama matuftur. İlk
insanın peygamber olduğu gerçeği ekseninde düşünülürse, ilk insanın ve ilk
4
toplumun kurbanı, ilahî eksenlidir kanaatine varılabilir. Sonra bu kurban
farklı kültürler ve toplumlarda farklılıklar göstermiş, dinî niteliğini ve sahih
şeklini kaybetmiş olduğu düşünülebilir.
Son din, kelime ve kavramları asıl ve gerçek anlamlarına
kavuşturduğu gibi, bozulmuş kültürleri de ıslah edip, onlara en mükemmel
insanî görünümler kazandırmıştır.
Bu eserde Kurban fenomen ve kültünün çeşitli kültürlerdeki değişme
ve biçimden biçime girme macerasını bulacaksınız. Kurbanda sadece
şekillerin, kurban edilen şeylerin değiştiğini, fakat niyetlerin çoğu zaman
değişmediğini göreceksiniz. İslam’la en son biçimini almış kurban fenomeni
ile diğer zaman ve kültürlerdeki, dinlerdeki kurban kültü arasında faydalı
mukayeseler yapacaksınız ve kurban etme, kurban sunma iç güdüsünün
evrensel olduğunu, insan fıtratının bir gereği olduğunu anlayacaksınız.
Bu araştırmam esnasında bana yardım ve katkıları dokunun bütün
dost arkadaşlarıma teşekkür ediyorum.
Doç. Dr. Ali Rafet ÖZKAN
Erzurum / Nisan 2003
5
KISALTMALAR
a.e.
: aynı eser
a.g.e. : adı geçen eser
a.s.
: Aleyhisselam
a.g.m. : Adı geçen makale
a.g.md.: Adı geçen madde
AÜİFD: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
Bkz. : bakınız
c
: cilt
CHAD: Catholisme Hier Aujourd’hui Dermain
Çev. : çeviren
DA
: Dini Araştırmalar
EHQ : Encyclopaedia of The Holy Qur’an
EJ
: Encyclopaedia Judaica
ERE :Encyclopedia of Religion and Ethics
H. No. : Hadis no
Hz. : Hazreti
İA
: İslam Ansiklopedisi
İÜ
: İstanbul Üniversitesi
M.Ö. : Milattan Önce
MS. : Milattan sonra
MEB : Milli Eğitim Basımevi
NCE : New Catholic Encyclopedia
Nşr : Neşreden
Ra
: Radiyallahu anh
S
: Sayı
s
: Sayfa
sav
: Sallalahu aleyhi vesellem
DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi
thk
: Tahkik
tsz
: Tarihsiz
vb
: Ve benzeri
6
GİRİŞ
A- KAVRAMSAL ÇERÇEVE
a. Kurbanın Tanımı
Bu çalışmanın amacı, tek tek bütün din ve mitolojilerde kurbanın
varlığını ortaya koymaktan öte, pek çok din ve kültürde mevcut olan kurban
fenomeninden hareketle onun ne olduğunu anlamaya çalışmaktır. Konuya
öncelikle kurban ve kült kavramlarının tanımlarını vererek başlamanın
yararlı olacağı kanısındayız. Kurbanın anlamlarını şu şekilde sıralayabiliriz:
Kurban, bir şey kesme veya tasadduk etme yolu ile, Allah’a
yaklaşmak için yapılan şeye denir1.
Kurban, Allah Taala’ya tekarrüb (yaklaşmak) için kurban niyetiyle
kesilen hususi hayvandır. Kurban Bayramında böyle Hak rızası için kesilen
kurbana “uhdiye”, bunu kesmeye de “tadhiye” denir2.
Kurban, Allah’a takarrub, yani ona yaklaşarak rızasını kazanmak
için, Kurban Bayramı günlerinde ibadet ve tadhiye niyetiyle kesilen belirli
cins ve vasıftaki hayvana denir. Allah’a takarrub ve ibadet maksadıyla
bayramda kesilen bu hayvanlara, Arapça’da “uhdiye”, “dahiyye” ve
“ıdhiye” adları verilmektedir. Türkçe’de ise, genel olarak “kurban” diyoruz.
Kurban kesmeye “tadhiye” denir. Tadhiye, ibadet ve taat niyetiyle, vakti
mahsusunda bu iş için tahsis edilen hayvanı kesmekten ibarettir3.
Bkz. Fahruddin er-Râzî, Tefsîr-i Kebîr Mefâtîhu’l- Gayb, Tercüme Suat YıldırımLütfullah Cebeci – Sadık Kılıç - C. Sadık Doğru, Akçağ Yayınları, Ankara 1990, c. 9,
s.30.
2
Bkz. Ömer Nasuhi Bilmen, Kurban Mahiyeti, Vücûbu, Hikmet-i Teşrîiyyesi, 2. Baskı,
Güven Matbaası, Ankara 1956, s. 13.
3
Ali Arslan Aydın, Ramazan Orucu ve Kurban (Hikmetleri ve Fıkhi Hükümleri),
Bayrak Matbaacılık, İstanbul 1990, s. 103.
1