Bilişim Türkçesi - Prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın

TDK Yayını
TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi
S. 551, s. 477-480, Eylül 2002
Bilişim Türkçesi
Prof Dr. Şül<rü Halul< AKALIN
Şü
kr
ü
H
al
ûk
Ak
al
ın
Bilginin elektronik ortamda düzenli ve akıcı bir biçimde ݧlenmesi bilimi
olan bilişim(TDK, Türkçe Sözlük 1998: 297), çağımızın en hızlı, yaygın ve
kullanı§lı teknolojisidir. Evimizde, ݧ yerimizde, günlük hayatın pek çok alanında hepimiz bu teknolojiden az veya çok yararlanıyoruz. Bilgisayarlar, genel ağ (internet), cep telefonları, banka kartları, akıllı kartlar, telefonla sesli
yanıt sistemleri, sayısal (digitat) yayınlar günlük hayatta kullandığımiZ bili§İm
alanındaki ürünlerden kimileri.
Bili§im, sürekli geli§Cn ve deği§im ya§ayan bir teknoloji. Bize yeni kolaylıklar getiriyor; ya§ayı§ımıza ve çalı§ma tarzımıza yenilikler sunuyor. Sınır
tanımayan bu teknoloji sayesinde bilgiye eti§im kolayla§ıyor, ileti§im hız kazanıyor. Bilimde, sanatta, siyasette kısacası her alanda yenilikler ve yeni dü§Ünceler göz açıp kapayınca ya kadar kısa bir sürede bütün dünyaya yayılıyor.
Bu yeni teknolojiyle birlikte hayatımııda deği§iklikler olurken, dilimiz de
bu teknolojiden etkilenmeye ba§ladı. Gündelik hayatta kullandığımiZ bili§im
teknolojilerinin terimleri de dilimize giriyor, dilimize yerle§iyor. Bili§im teknolojisinde üretici olmayan hemen her toplumda bu sorun ya§anıyor.
Terimierin özel bir kullanım alanı vardır. Her bilim dalının, her teknolojinin kendisine özgü terimleri vardır. Bu terimleri o bilim dalının uzmanları
ile o i§i yapan ki§iler bilir. Biyoloji terimlerini biyologlar, jeoloji terimlerini
jeologlar, tıbb! terimleri doktorlar, eczacılar kullanır. Zamanla kimi terimierin genel dile girdiği de görülür. Bili§im teknolojisinin ise kendisine özgü bir
yanı var. Bili§im teknolojisi kimya, fizik, maden mühendisliği terimleri gibi
sadece o bilimle, i§le uğra§an sınırlı bir topluluğu ilgilendirmiyor. Bili§im
teknolojisi toplumun her kesimini ilgilendiriyor. Yedi ya§ındaki çocuktan,
üniversite öğrencisine, esnaftan öğretmene kadar herkes bili§im teknolojisini
az veya çok kullanıyor, ondan yararlanıyor. Durum böyle olunca da bili§im
teknolojisinin terimleri diğer teknik terimlerden daha çabuk, daha yaygın bir
§ekilde dilimize yerle§iyor. Elbette son kullanıcılar, bir bilgisayar mühendisi
veya bir bilgisayar programcısı kadar terim kullanmıyor, ama yine de gerek
bilgisayar yazılımlarıyla ilgili, gerek bilgisayar donanımıyla ilgili, gerek cep
Türk Dili ~ Sayı: 609
TDK Yayını
TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi
S. 551, s. 477-480, Eylül 2002
Prof Dı:
Şiikrü
Haluk Akalın
Şü
kr
ü
H
al
ûk
Ak
al
ın
telefonlarıyla ilgili azımsanamayacak ölçüde terimi kullanıyorlar. Üstelik
geli§en teknolojiyle birlikte bu terirolere her gün yenileri de ekleniyot.
Bili§im terimlerinin İngilizceden dilimize olduğu gibi girmesi, Türkçenin
son yıllarda ya§adığı sorunun bir ba§ka boyutudur. Dilimize yabancı dillerden, özellikle de İngilizceden, yoğun bir söz ve terim akı§ı olduğu bilinen bir
gerçektir. Bu akı§, Türkçeyi söz varlığının yanı sıra ses bilgisi, §e kil bilgisi ve
söz dizimi özellikleri açısından da etkiledi. Bilgisayar teknolojisi alanında
çalı§anlar, gönüllü kurulu§lar Türkçe konusunda çok büyük bir duyarlılık
göstererek terirolere Türkçe kaqılıklar bulrnU§lardı. Bugün yaygın biçimde
kullandığımız bilgisayar, yazılım, donanım, bitgi ijlem, bellek, yazıcı, sürüm gibi
Türkçe kökenli terimler i§te bu çabaların sonucunda dilimize kazandırıldı. Bu
terirolerin çoğunu Prof. Dr. Aydın Köksal'a ve çalı§ma arkada§larına borçluyuz. Türkiye Bili§irn Derneği ve Vakfı da bili§irn terimleri üzerine çok değerli
çalı§malar ortaya koydu. Ancak, teknolojinin hızlı geli§mesi yoğun bir terim
akınını da gündeme getirdi. Artık kar§ılık bulunması gereken terim öyle be§
on ile sınırlı değil. Bili§im teknolojilerinin son derece hızlı geli§mesi, teknolojiye her geçen gün yüzlerce yeni terim eklenmesi kat§ısında bu çabalar ne
yazı« ki erkili olmamaya ba§ladı. Kaqılık bulunması gereken terim sayısı
artık binlerle ifade ediliyor. Bir terime kar§ılık bulmak, onu benimsemek,
benimserrnek ve onun yayılmasını sağlamak aylar, yıllar alırken İngilizce
binlerce terim elini kolunu sallayatak Türkçeye giriyor ve ne yazık ki pek çok
ki§i bu durumu yadırgamıyor, yabancı kökenli terimi olduğu gibi kabul ediyor.
Bugünkü bilgisayarların atası sayılan ve büyüklüğü bir odayı kaplayan
ilk bilgisayarın 1960'lı yıllarda ülkemize gelmesiyle dilimiz elektronikbeyin
sözüyle tanı§rnı§tı. Ki§isel bilgisayarlar yaygınla§ana dek dilimize bilgisayarlada ilgili pek fazla söz girmedi. Ancak, ki§isel bilgisayarlar, genel ağ, cep
telefonları yaygınla§tıktan sonra çok fazla terimle, sözle kat§! kar§ıya kaldık.
Ba§langıçta disk, diskeı, monitör, klavye gibi birkaç sözle sınırlı olan etkilenme,
bili§im teknolojisinin geli§rnesi ve yaygınla§masıyla arttı. Donanım ve çe§itli
yazılımlada ilgili terimler de dilimize girdi.
Daha önce tartı§ılmı§ bir soruna yeri gelmi§ken kısaca değinmek gerekiyor: Bilgisayar programları Türkçele§tirilmeli mi, yoksa hazırlandıkları yabancı dille mi kullanılmalı? Geçmi§te bu sorun ciddi ciddi epey tartı§ıldı. Çok
iyi İngilizce bilen bazı ki§iler, Türkçe programları anlamadıklarını, İngilizce
programı kullanmanın daha kolay olduğunu söylüyorlardı. Programların
Türkçele§tirilmesini savunan ki§iler ise çoğunluktaydı. Bu tartı§malar, firmaların programları Türkçele§tirmesiyle bir sonuca ula§tı. Daha fazla mü§teriye
473
TDK Yayını
TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi
S. 551, s. 477-480, Eylül 2002
Bilişim Türkçesi
Şü
kr
ü
H
al
ûk
Ak
al
ın
ürün sarmak isteyen firmalar programlarını Türkçelqtirme yoluna gittiler.
Bu amaçla, dünyaca ünlü bilgisayar firmaları programlarını pek çok dilde
üretiyorlar. Şu anda en yaygın i§letim sistemi, yaklaıık kırk dilde üreriliyor.
Bu i§lerim sistemini üreten firma, yeı-ellqtiı-me adını verdiği bu uygulamayla
dünyadaki bütün bilgisayar kullanıcılarına ulaımaya çalı§ıyor. Programları
İngilizce kullanmak isteyenler için de çare var, bu programların zaten
ingilizeesi piyasada bulunuyor, isteyen İngilizcesini alıp rahatlıkla kullanabilir.
Bili§itn dünyasında bugün kullanılmakta olan Türkçenin durumunu sı­
nırlı sayıda örnekle ele almaya çalııacağız. Son üç yılda yayımlanan bilgisayar
dergilerini rar;yarak biliıim dünyamızdaki Türkçenin genel görünü§ünü değineceğiz. Burada sunulacak örnekler, çok uçta değerlendirilebilir ama yapıla­
cak küçük bir ata§tıtmayla çok daha fazla örnek bulunabilir. Ancak, bütün
bili§im dünyasının bu §ekilde olduğunu söylemek büyük haksızlık olur. Bili§imcilerin Türkçeye özen gösterdiğini hepimiz biliyoruz. Ancak aynı özeni
bilgisayar dergilerinin kimilerinde görcmiyoruz. Türkiye'deki bilgisayar dergilerinin büyük bir bölümü yurt dı§ıyla bağlantılı. Hatta kimileri yurt dııın­
daki dergilerin Türkiye sürümü biçiminde yayımlanıyor. Yazıların bir bölümü
de zaten İngilizceden çeviridir.
Bu dergilerde öncelikle dikkati çeken, İngilizce kökenli retimlerin, sözlerin olur olmaz her yerde kullanılmasıdır. Bu terimlerden ve sözlerden kimilerinin Türkçe kar§ılığı bulunmasına rağmen yabancı kökenli olanların tercih
edilmesi dikkar çekicidir. Kimi terimiere çok kolay Türkçe kar§ılık bulunabilecekken kolaya kaçarak İngilizcesinin kullanılması, yabancılaımayı daha da
artırmaktadır. İngilizce terimler gerek tam biçimleriyle gerek kısaltmalarıyla
olduğu gibi Türkçeele kullanılmaktadır: Compact disk ve kısairması CD,
Digital Versatile Disk kısaltınası DVD, modem, script, ıvebcam, overclock, j11mjler
vesaire ... Bu arada bazı terimierin Türkçe ekler veya yardımcı fiiller aracılı­
ğıyla fiillC§tirildiği de görülüyor: down!oad etmek, overclock yapmak, hacklemek,
enterfemtk veya enter'!amak, konjigiire ermek, bcm!amak, banlanmak ... Bir reklilmla
ba§layan 'Wapma !... Waptım .. .' kullanı§ı kısa sürede yaygınlaırı ve olur olmaz
yerlerde kullanılır old u:
"Web sayfanızı Wap/ayın." (PC Net, 2000/6, 7)
"Web sayfanızı Wapmaya lıazırlanın." (PC Net, 2000/6, 204)
"Wap si tenizi wapm." (PC Net, 2000/6, 206)
"Şimdi W@P'ma zamanı." (PC Lifo, 2000/8, 147, R)
"WAP Hosting Hizmeti. Web üzerinden WAP sitesi oluıturabilme ve
güncelleme. Superonline'da WAP si renizi ho.ıt ecfebi!me." (PC Lifo, 2000/8, 17)
474
TDK Yayını
TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi
S. 551, s. 477-480, Eylül 2002
Pıvf
Dr. !:;>iil:rü H,,/ak Akalın
Şü
kr
ü
H
al
ûk
Ak
al
ın
"Ya da CD'den grab ettiğiniz WAV'ları tek tek inceleyebilirsiniz."
(Cl-/IP, 2001/7, 30)
"ISO Busrer, tüm bir CD'nin image dosyalarını convert etmek için en kapsamlı araçlardan biri." (CHIP, 2001/7, 30)
"Coolbits, küçük bir registry hack sunuyor, bununla Nvidia chipset/i ekran
kartlarında, orijinal sürücüler yciklü olsa bile GPU ve belleğin çalı§ma hızını
kendiniz serbestçe seçebiliyorsunuz." (CHIP, 2001/7, 28)
Türkçede bulunan ya da sonradan türerilen sözler ve terimler yerine de
yabancı terimler, sözler yeğleniyor: printer 'yazıcı'; Multimedya 'çoklu ortam';
Çip-chip 'yonga'; mome 'fare'; .rpeaker 'hoparlör' (spiker-spikır), save ermek
'kaydetmek' ...
"3D Oyun/Mttlttmfdya Ekran Kartları. High-Speed Analog Internet Modemler. Sistem Entegratör!eri İçin Çözümler ... Sadece yiisek ve optimize performansları ile değil, rasarımlarıyla da ses getirecek. .. " (PC Net, 2000/6, 19, R)
"Powerrweek, bilgisayarın hemen hemen her bile§eni için ayarları optimize
etmeyi sağlıyor." (CHIP, 2001/7, 25)
"Yeni bir çipset ve yeni bir anakart." (PC Life, 2000/8, 49)
"!otel, Yeni Çip.reti i845'i Tanıttı." (PC Life, 2001/9, 8)
"Bu güne kadar SDRAM'li !otel platformunda, bu tip çift i§lemcili
çipsetlerde, çipset!erin içinde 64 bit'lik veriyolları kullanılırken; bu kez verilerin
toplandığı ve güney köprüsüne aktarılmadan önceki veri rottting yapan kı­
sımlarında 256 bit'lik veri yolları kullanılmı§." (PC Life, 2001/9, 26)
"Program sürekli olarak chip üzerindeki sıcaklık sensöriiniin verilerini değerlendiriyor." (CHIP, 2001/7, 25)
"Go!d 8ilgı5ayar Compttter Market. Scanner, Speakers, Camera" (CHIP,
2001/7' 47)
"FAQ, .rpe.rifikasyon!ar, jıımper ayarları ... (CHIP, 2001/7, 26)
Yani bu basit yolla bile bir nevi sniffing yap mı§ oluyoruz." (PC Lifo,
2001/9, 120)
"Overclockers: Birçok kullanıcı overclock yapmak ister, bu web sayfasında
gerekli üst düzey araçları bulabilir ve elde ettiğiniz overclock ba§arılarını diğer
hız fanatiklerininkileriyle kar§ıla§tırabilirsiniz." (CHIP, 2001/7, 27)
"Ayrıca download edilmek üzere birçok araç da hazır bulunuyor." (CHIP,
2001/7, 28)
"Sorunsuz bir ݧ ortamı için önce enerjiyi 'save' edin." (PC Lifo, 2000/8,
ı 73)
"Bilgisayar malzemeleri topran satı§t: Mainboaı-d, Speaker, Mo11.re" (PC Lifo, 2001/9, 101)
476
TDK Yayını
TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi
S. 551, s. 477-480, Eylül 2002
Bilı§im Türkçesi
Şü
kr
ü
H
al
ûk
Ak
al
ın
"Sonbahar kampanya fıyatlarımızı lütfen sorunuz. Internet Hizmetleri,
Scanner, Printer." (PC World, 1999/11, 259)
Terimierin kısaltmaları da üzerinde durulması gereken bir baıka konu.
Harfleri Türkçe okunuılarıyla değil de İngilizcedeki okunuılarıyla kullanmak
biliıim dünyasında da yayılmaya baıladı. Söz geli§i, Uninterruptab!e Power
Supply kısaltınası olan UPS daha yaygın kullanılıyor. Türkçe karıılığı olan
Ke.rintisiz Giiç Kaynağı uzun biçimiyle yaygın olarak kullanıldığı biilde kısalt­
ması KGK yerine UPS daha yaygın olarak kullanılıyor. Dilde yaygınlık
önemlidir. Kısairmalar meraını daha iyi aniarıyorsa o kullanılabilir. Burada
üzerinde durmak istediğimiz konu, kısairmalardaki harflerin Türkçe adlarının
kullanılması gereği. Yu-pi-es yerine u-pe-se denilmesi daha doğru, çünkü kı­
salrmalardaki harflerin adları Türkçede bellidir. İngilizce bilmeyen ve bilgisayardan fazla anlamayan pek çok ki§i de bu kısaltmaları bir kelime olarak algı­
lıyor. İngilizce harf adları yaygınla§tıkça bu kullanım baıka alanlara da geçiyor. Ağ sayfalarının adresinde yer alan HTML'yi eyç ti em el; elektronik posta
ve ağ sayfaları adreslerinde Türkiye'nin kısairması tr'yi bile ri-ar biçiminde
söyleyenler bili§im dünyasında giderek artıyor.
Yazıda kullandığımiZ kimi iptederin biliıim dünyasında İngilizce adları­
nın kullanıldığı da görül,üyor. Örneğin, yıllardır bölii veya taksim dediğimiz
iıaretin adı bir anda slash oldu. Ters bölü diye adlandırı!abilecck iıarer ise back
slash olarak adlandırılıyor. Üstelik slash sözü gündelik hayarta da kullanılır
oldu. Ağ sayfası veya elektronik mektup adreslerinde kullanılan nokta iprerine de dor denildiğini duyuyoruz: www dar com dat ti ar s!e;
Yabancı terimierin ve sözlerin aldığı ekler yabancı okunuılarla birleıince
ilginç biçimler ortaya çıkıyor: serveı·'ınız, printer'da,patch'ler:
" ... en egzotik kayıt programları için bile güncellemeler ve parch'ler bulunduran çok ilginç sitelerden biri." (CHIP, 2001/7, 28)
"Acer'dan Acer l<aliresiyle Acer Monitör!" (PC Magazine Tiirkiye, 1999/6,
47)
"PDA '!erin (Personel Digiral Assisranr-Kiıisel Dijital Yardımcı) gittikçe
kesin ve kullanıılılık konusunda da oldukça yol aldılar." (PC
Lifo, 2001/9)
"Sihirbaz sayesinde server'ın rolünü istediğimiz ıekle çevirebiliyoruz." (PC
Magazine Tiirkiye, 2000/8, 128)
"Tüketim malzemesi ve diğer bilgisayar parçaları günlük fıyat fax ı isreyiniz." (PC Net, 2000/6, 244)
Bilgisayarın ve genel ağın imlilmızı da etkilediği görülüyor. Son zamanlarda ݧ yeri adlarında ortaya çıkan kitapchi, sala.rh, shalgam, yemish, neshe gibi
yaygınlaırığı
476
TDK Yayını
TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi
S. 551, s. 477-480, Eylül 2002
Prof Dr.
Şükrü
Haluk Malın
yazılıılar bu erkilenmenin bir sonucu. Bir özentiden baıka bir §ey değil. Ş, Ç,
Türk alfabesinin yıllardır kullandığımız harfleri, bunlardan uranmaya hiç,
gerek yok. Geçen yılın son aylarında yaıanan bir tartı§ma da alfabemizde
olmayan Q, X, W harflerinin alfabeye eklenmesi ve ilkokullarda öğretilmesi
ile ilgiliydi. Bu konudaki kijisel görü§ümüz, bu harflerin alfabemize eklenmemesi yolunda. Q, X, W harflerinin alfabemize neden eklenmemesi gerektiğinin birkaç sebebi var. Biz burada sadece irnla ile ilgili olanına değiniyoruz.
Şu anda bile ,irnlada ya§adığırnız
bu durum, Türk yazı birliğini daha da boza.
caktır.
Şü
kr
ü
H
al
ûk
Ak
al
ın
Bili§irn terimleri üzerine çok ciddi ve erkili çqitli çalı§rnalar yapıldığını
belirtrnek gerekir. Türkiye Bili§im Derneği ve Türkiye Bili§irn Vakfının değerli çalı§rnalarına değinrni§tim. Şu anda genel ağ ortamında birkaç bilgisayar
sözlüğü bile var. Genel ağda açılan tartı§rna topluluklarında bilgisayar terimleri üzerine çalı§rnalar da yapılıyor.
Türk Dil Kurumu da bilgisayar terimleri üzerine bir çalı§ma ba§larrnı§ ve
bu çalı§rnada verimli sonuçlar alınrnı§tır. Yakla§ık 10.000 İngilizce terime
kar§ılık önerilen terimler http://www.tdk.gov.tr/bilrerim sayfasında tartı§rna­
ya açılmı§tır. Gelen ele§tiriler doğrultusunda yeni eklerneler ve qüzeltrneler
yapılmı§, Bilgisayar Terimleri Karjtlıklar Kılavuzu baskıya hazır hii.le geririlrni§tir. Önümüzdeki aylarda bu kılavuz yayımlanacaktıt. Kılavuzda yer alacak
terimler içerisinde bilgisayar programlarında kullanılan yeni terirolere kaqı­
lıklar olduğu gibi, daha önce dilimize giren terirolere kaqılıklar da yer almaktadır. Bili§irnciler tarafından önerilrni§ ve yaygınla§rnı§ terirolere de kıla­
vuzcia yer verilmi§tir. Çalı§rnanın kılavuz olarak adlandırılrnasının sebebi ise,
bilgisayar prograrncılarına, üreticilere, yazılırncılara yapacakları çalı§rnada
kullanabilecekleri Türkçe terimler için bir kılavuz sunmaktır. Bu kılavuzdaki
terimler yazılımlarda kullanılırsa, hem dilimize yabancı retimlerin girmesi
engellenrni§ olacak hem de dilimiz Türkçe kökenli yeni terimlerle zenginle§ecekrir.
Bilgisayar terimlerinin Türkçele§tirilmesi, terirolere Türkçe kar§ılıklar türetilmesinin kolay bir i§ olmadığını bu alanda çalı§an ki§iler iyi bilirler. Sorunların ba§ında dilimize daha önceden girrni§, kısmen yaygınla§rnı§, bir bölümü de Türkçenin ses yapısına da uyrnu§ retimlerin nasıl kat§ılanacağı noktası bulunmaktadır. Tek ba§ına veya birle§ik sözlerde kullanılan bu retimlerin
Türkçelqririlmesi ve Türkçelqririlen terimin tutulması son derece zordur.
Bunlara birkaç örnek verelim: Lazer, video, kamera, disk, terminal, protokol,
kart ... Kamera sözü yıllardır Türkçede kullanılıyor, bilgisayar teknolojisinde
bu sözün İngilizcedeki kısaltılrnı§ biçimi cam; webcam, camcorder gibi birle§ik
477
TDK Yayını
TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi
S. 551, s. 477-480, Eylül 2002
Bılişim l!ırkçesi
sözlerde kullanılıyor. Cam'in biçimindeki yazılı§ının da ayrıca üzerinde durulması gerekiyor. Kısaltılmı§ biçim Türkçede yaygın olmadığı için zorunlu olarak uzun biçimini kullanıyoruz. Türkçe olarak ağ kamera.rı kar§ılığını öneriyoruz.
Şü
kr
ü
H
al
ûk
Ak
al
ın
Bazı bilgisayar terimlerinin sözlükteki gerçek anlamı ise çok farklı olabilmektedir. Bunlar bir terim olarak kullanıldığında özel bir anlam bildirirler.
Söz geli§i b11g 'tabtakurusu, böcek', bean 'baklagillerin genel adı', cookie 'kurabiye'. Bu tür sözler bilgisayar terimi olarak ba§ka anlamlarda kullanılıyor.
Bunlar benzetme ile, deyim aktarması yolu ile terim özelliğini kazanmı§ sözler. Bttg'ın çok ilginç bir öyküsü var. Yukarıda belirttiğim devasa bilgisayarlar, o dönemdeki adlarıyla elektronik beyinler, çalı§ırken içerisindeki yüzlerce
transistor yanıp sönerdi. Eöcekler bu renkli ı§ıkların çekiciliğine kapılıp, bilgisayarın içine girip transistorlar arasında dola§ırken kısa devre yapıp yanıyor ve
sistemde arızaya yol açıyorlardı. ݧte bu olaya o günlerde bttg adı verilmi§tir.
Bir bilgisayar dergisinde sistem arızalarının ele alındığı bir bölüm var. Bu
kö§enin adı Bttg'lavacının Kö;esi. Bu terimi Türkçede kar§ılarken elbette sözlük
anlamını değil terim anlamını esas almamız gerekiyor. Bu terime biz 'yanlıj'
kaqılığını veriyoruz.
Özel adların terim olması veya genel bir adın özel ad olması da söz konusu. Böyle bir durumda bunlara Türkçe kar§ılık bulmak gereksiz. jaı•a, genel
ağ uygulamalarında sıkça geçen bir terim. Cava kahvesinden esinlenilerek
terim olmu§tur. Hatta simgesi de üzerinde buharıtüten bir fincan kahvedir.
Daha önceden bulunmu§ kar§ılıklarda da sorunlar ya§anmaktadır. Üç
farklı terim için Türkçe tek bir kar§ılık önerilmesi dilde hem karma§aya yol
açıyor, hem de dilin zenginlejmesini önlüyor. Programlarda special, costom,
pı·ivate terimleri için sadece tek bir kar§ılık kullanılıyor: Özel...
Yakın anlamdaki yabancı kaynaklı iki terim kaqılığında Türkçede tek
terim kullanılmasının karma§aya yol açtığı da görülüyor. Bu durum da dilde
zenginlqmeyi önlemektedir. Buna en iyi iki örnek ağ ve tarayıcı terimleri.
Web için kullanılan ağ terimi net için de kullanılır oldu. Oysa net ağlardan
olu§ur. Şimdi hem web hem net anlamında olmak üzere ağ kullanılıyor. Tarayıcı ise scanner ve browser için kullanılıyor. Yazı ve resim tarama ݧlemini yapan
aygıt güzel bir terim olan tarayıcı ile kar§ılanıyor. Ancak bu sözcüğün aynı
zamanda web browser kar§ılığında kullanılması bir ba§ka karmaıaya yol açıyor.
Oysa bu terim için göz atıcı sözü var.
Bu sorunlara kar§ılık bilgisayar terimleri konusunda iyimser olduğumu
belirtınem gerekir. Türkçe yapısı bakımından eklerndi (biti§ken) dillerdendir.
Eklemeli dillerde yeni sözler türetmek çok daha kolaydır. Yeter ki yaygın
478
TDK Yayını
TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi
S. 551, s. 477-480, Eylül 2002
Prof Dr.
Şakrii
Hala k Akalın
Şü
kr
ü
H
al
ûk
Ak
al
ın
köklerden i§lek eklerle anlama ve i§leve uygun yeni terimler, yeni sözler rüretelim. Türetilen her söz, türerilen her terim, Türkçenin geli§mesini ve zenginle§mesini sağlayacaktır.
Bilgisayar dergilerinde de özenli bir dil kullanılmadığını iki örnekle göstermek istiyorum. Bili§im dünyasında İngilizcenin ne denli etkili olduğunu §U
reklamda kullanılan sözler açıkça gösteriyor:
"Birle§ik çözümler: Open yo1tr eye.r ." (PC Magazine Tiirkiye, 1999/6, 37)
Bilgisayar dergilerinde zaman zaman anlatım bozukluklarına da rastlanı­
yor. Bir bilgisayar dergisindeki kö§e yazarı 'sadede gelelim' demek yerine
'saadetc gelelim' diye yazmı§tı. A§ağıda ise gidijal biçimindeki bir yanlı§ kullanı§m, bilgisayar dergisinde ne hale geldiğini görüyoruz:
"Müessesenin gidijhattı konusunda durum değerlendirmesi yapmak, firmanın önüne çıkan veya çıkabilecek avantaj veya dezavantajların olabilirliği­
nin değerlendirmesini yaparak, fikir alı§Veri§ini sağlamak." (PC Lifo, 2000/8,
60)
Bu arada yabancı kaynaklı sözlerle ve adlarla, çe§itli söz oyunları yapıl­
ması da dikkar çekiyor:
"Bilgilerinizi netleıtirin." (PC Lifo, 2000/8, 109)
"Bits pazarı." (PC Lifo, 2000/8, 202) (Derginin sürekli kö§esi. Kullanılmı§
bilgisayar satı§ı için verilen küçük ilanlarm yer aldığı bölüm)
Bu türden kimi kullanı§lar belki ho§ kar§ılanabilir, ama bunun bir ölçüsü
olmalıdır. Genel ağda dola§ırken rastladığımız bir ağ kümesindeki okttls kullanımı dikkacimizi çekti. Bu kümenin yöneticisine oktt!s sözündeki s'nin ne
anlama geldiğini sorduğumuzda gönderdiği ileride oktt!s'taki s'nin nereden
geldiğini §U sözlerle açıklıyor:
"s 11
harfi "ingiizcedeki çoğul "s" takısıdır. yani bi anlamda esprili yoldan 11 0kullarıı manaOKULS.COM egitim
sına
türkçe
gelmektedir.
kelimelere
portalı
Biliyorsunuzki
ingilizce
ingilizce kelimelere turkce
marka
markasındaki
takı
günümüzde
takı
ile
yada
yapılan
hissini
en te resanlık
için akılda kalıcı oluyor ...
isimleri,
uyandırdıgı
PORTAL EDİTORÜ
Metninde hiç değijiklik yapmadan yukarıya aldığımız bu ileti, bugün bili§im Türkçesinde hangi noktada olduğumuzu açıkça gösteriyor. Ana dilimiz
Türkçeye olan ilgisizlik ne yazık ki genel ağda da kendisini gösteriyor. Bu
durumdan §ikayer edip, seyirci kalmak mümkün değildir. Yapılması gereken,
479
TDK Yayını
TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi
S. 551, s. 477-480, Eylül 2002
Bili§im Türkçesi
biliıim teknolojisinden yaradanarak genel ağda da ana dilimiz Türkçeyi yaygınlaıtırmak, doğru
ve güzel Türkçe kullanımını egemen kılmaktır.
Çok geniı kitlelere ulaıması sebebiyle genel ağda kullanılan Türkçeye
önem vermek gerekir. Her ıeyden önce ülkemizdeki kurumların ve kiıilerin
genel ağda Türkler için hazırladıkları sayfaların Türkçe olması gerekir. Elbette genel ağ, sınır tanımayan bir iletiıim ortamı. Genel ağın bütün dünyaya
hitap eden bir yanı var. Yabancılar için hazırlanan sayfaların yabancı dillerde
olması gerekir. Ama bazı kurlıluılarımızın sayfaları ne yazık ki sadece İngiliz­
ce, Bizim için hazırlanan sayfaların da Türkçe olması, genel ağda Türkçe içeriğin artırılması açısından
son derece önemlidir.
hazırlanan
kullanılan
Şü
kr
ü
H
al
ûk
Ak
al
sayfalarda
Dilde doğrular da
ın
dilin niteliği üzerinde de titizlikle
durulmalıdır.
yanlıılar da bulaııcıdır. Nasıl ki radyo ve
televizyon yayınlarında yanlı§ kullanıılar toplumda bir anda yayılıyorsa, gazete ve dergilerde yanlıı yazılıılar, yanltı anlamlandırmalar bir anda yayılıyor­
sa, genel ağda da aynı durum söz konusudur. Bu yüzden genel ağda sayfa
hazırlayanlar, yayımcılık yapanlar imla kurallarına dikkat etmelidir. Gerçi
kelime iılemcilerdeki yazım denetimi programı, ağ sayfası hazırlama programlarında çalıımaktadır ama Türk Dil Kurumu, genel ağda Türkçenin hatasız yazımı için İml!i Kılavuzu'nu bütün kullanıcıların yararına açtı. Türk Dil
Kurumunun en son baskısı İmld Kılavuzu tam metin olarak
http://www.tdk.gov.tr/imla adresinde bulabilirsiniz. Şu anda sade bir ağ sayfası görünümünde olan İmld Kılavuzu, yakın bir zamanda daha iılevsel hale
getirilecektir.
Genel ağda Türkçe içeriğin geliıtirilmesine, Türkçenin doğru yazılmasına
ve sözlerin yerli yerinde doğru anlamla kullanılmasına yardımcı olmak amacıyla Türk Dil Kurumunun en büyük eseri Türkçe Sözlük de Kurumun 70.
kuruluı yıl dönümünde genel ağda kullanıcıla~ın hizmetine açıldı. Güncel
Türkçe Sözlük adı verilen ve 98.861 söz varlığına sahip olan sanal sözlük bir ay
içerisinde 140.000 defa ziyaret edildi. http://www.tdk.gov.tr/sozluk.html
adresindeki Güncel Türkçe Sözlük, kullanıcılardan gelen eleıtiri ve istekler doğ­
rultusunda her geçen gün geliıririlerek zenginteıririliyor. İleride bu sözlüğün
sesli hale de getirilmesi düıünülmektedir.
Türk Dil Kurumunun genel ağında Doğru Yazalım Doğru KonuJalım sayfası da kullanıılı hale getirilmiıtir. Kitle iletiıim araçlarında sıkça yapılan dil
yanlıılarını ve doğru biçimlerini ele alan bu yazıları Prof. Dr. Hamza Zülfikar
yazmaktadır. Türk Dili dergisinin her sayısında yayımlanan bu yazıların tamamı, genel ağdaki http://www.tdk.gov.tr/dogrukonusalim.html adresinde
yer almaktadır.
Türkçe
480
TDK Yayını
TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi
S. 551, s. 477-480, Eylül 2002
PJVf Dr.
Şükrii
Ha/ok Akalw
Ak
al
ın
Bili§imcilerin, genel ağdaki kullanıcıların ve bili§im yayıncılarının hizmetine sunulan bu çalı§malarla bili§im Türkçesinin geli§mesine katkıda bulunmak amaçlanmaktadır. Bili§im teknolojisinde ya§anan geli§me ve ilerlemeye bağlı olarak Türkçeyi de geli§tirmemiz ve zenginle§tirmemiz gerekiyor.
Eğitim kurumlarında, gündelik hayatta, kitle ileti§iın araçlarında olduğu gibi
genel ağda da, bili§im dünyasında da doğru ve güzel Türkçe kullanımını yaygınla§tırmalıyız. Bunu yaparken, bili§im teknolojilerinden de yararlanmalıyız.
Geleceğin Türkçesi, bili§im Türkçesi olacaktır. Türkçe, bili§im teknolojileriyle
daha da gcli§ecektir. Bunu §imdiden görmeli, çalı§malarımızı da buna göre
yönlendirmcliyiz.
Türk milleti siyası ·ve içtimat camiası i;·inde
kendilerine Kürtlük fikri, Çerkeslik fikı·i w hatta Lazlık fikri
veya Bojncıklık fikri propcıgcında edilmek istenmij v·cıtandcıJ ·ı•e
milletdajlctrımız vardır. Fakat mcıziniıı istibclat deı•irleri mcıh­
sulü olan bu ycınlıj tevsimler, -birkaç cliijman cı/eti, mürteci beyinsizden mcıcıclcı- hiçbir millet ferdi üzerinde teellümclen ba1,ka
bir tesir hcısıl etmemijtir. Çünkü bu mıllet efi·cıclı da umum Türk
camicısı gibi <ıynı müjterek maziye, tarihe, ahlaka_, hukukcı sethip
bulımuyorlcır. Ayrı ve kemtli cemiyet/ere malik olduklarını iclelia
etmiJ. ve bu yüzelen Tüı·klerle birlejip bir millet tqkil etmemif, olan
Arcıplar -hem ele dinlerini kabtd ettiğimiz halde- acabcı bugünkü
esaretlerinclen memnun mudur/ar?"
ATATÜRK
Şü
kr
ü
H
al
ûk
"Bugihıkü
(Prof. Dr. Afet İnan, Meden! Bilgiler ı•e
M. Kemal Atatürk 'ün El Yazı/cm, s. 460-461)
481