1925: Karşı Devrimciliğin Tasfiyesi
advertisement
1925: Karşı Devrimciliğin Tasfiyesi 1925: KARŞI DEVRİMCİLİĞİN TASFİYESİ .................................................................................................. 1 GİRİŞ ..................................................................................................................................................................... 3 GENÇ İSYANI: İRTİCAİ BİR AYAKLANMA MI KÜRT ULUSAL HAREKETİ Mİ? .............................. 3 İRTİCANIN DEF’İ: DİNİN SİYASETE ALET EDİLMESİ ENGELLENMELİDİR......................................................... 5 DIŞ MİHRAKLARIN KONTROLÜ: ULUSAL BÜTÜNLÜK İÇİN DIŞ MİHRAKLARIN TAKİBATI .......................... 6 TEDBİRLER ......................................................................................................................................................... 7 ASKERİ - SİYASİ VE İDARİ TEDBİRLER...................................................................................................... 7 Sıkıyönetim İlanı: Askeri tedbirler alınıyor .................................................................................................... 7 Hükümet Değişikliği: Liberallere değil, devrimcilere ihtiyacımız var ........................................................... 7 Takriri Sükun: Yürütmenin yetkileri artırılıyor .............................................................................................. 9 Harp Divanları: Askeri yargı yetkisi askerde toplanıyor ............................................................................. 10 İstiklal Mahkemeleri: Sivil yargı yetkisi yasamada toplanıyor .................................................................... 11 İdari Reorganizasyon: Mülki teşkilatta reform hazırlıkları yapılıyor .......................................................... 12 Milli İstihbarat Teşkilatı’nın Kuruluşu: MAH-MIT ..................................................................................... 12 Şapkanın Kabulü: Bu başlık değil baş davasıdır .......................................................................................... 13 İRTİCAİ ODAKLARIN TASFİYESİ .............................................................................................................. 14 Siyasi Parti Yasakları ................................................................................................................................... 15 Basın Yasakları ............................................................................................................................................ 16 Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması ................................................................................................................ 19 TEDBİRLERİN ÖZÜ: BASKI DEĞİL DEVRİM .................................................................................................. 19 İKTİSADİ DURUM VE TEDBİRLER ............................................................................................................. 20 TARIMDA YENİDEN YAPILANMA: TARIMDA KAPİTALİST İLİŞKİLERİN KURULUŞU ................................. 22 Devrimin Sınıfsal Karakteri: Aşar Vergisinin Kaldırılması ve Yeni Vergiler .............................................. 22 SANAYİLEŞME POLİTİKASI: YERLİ BURJUVAZİNİN GELİŞİMİNE ALTYAPISAL HAZIRLIK .......................... 23 Sanayi ve Maadin Bankası: Özelleştirmeye Kadar Devlet İşletmeciliği ...................................................... 23 Demiryolları: Ulusal Pazarın Bütünleşmesi ................................................................................................ 25 Doğal Kaynakların Üretimi .......................................................................................................................... 26 İNHİSARLAR: GEÇİCİ DEVLET İŞLETMECİLİĞİ ............................................................................................... 27 Tütün Rejisinden Tütün Tekeline .................................................................................................................. 27 İspirto İnhisarı.............................................................................................................................................. 28 Liman İşletmeciliği ....................................................................................................................................... 28 Askeri Fabrikalar ......................................................................................................................................... 28 TEŞVİK EDİLECEK VE KORUMA ALTINA ALINACAK SEKTÖRLER .................................................. 29 Hububat Kıtlığı ve Devletin Maliye Politikası.............................................................................................. 29 Şeker Fabrikalarına Teşvik ve İmtiyaz ......................................................................................................... 29 Tekstil Sektöründe Yerli Malı Teşviki ........................................................................................................... 29 Vergi Muafiyetleri ........................................................................................................................................ 30 1 KAPİTALİST ÜRETİM İÇİN STANDARDİZASYON VE FİZİKSEL ALTYAPI......................................... 30 Tarih ve Saatte Uluslararası Standartlar ..................................................................................................... 30 Telsiz Tesisi .................................................................................................................................................. 30 Ticaret ve Sanayi Odaları ............................................................................................................................ 31 Kadastro ve Mülkiyet.................................................................................................................................... 31 DURUM ANALİZİ .......................................................................................................................................... 31 Devletçilik ve Himayecilik:........................................................................................................................... 31 Emeğin Disiplini: İş Kanunu Layihası ......................................................................................................... 33 İktisadi Bağımsızlık ...................................................................................................................................... 35 GENEL İDARE ................................................................................................................................................... 37 Yüksek Askeri Şura’nın Temeli: Âli Şûrayı Askerî ....................................................................................... 37 Danıştay’ın Temeli Atılıyor: Şurayı Devlet .................................................................................................. 38 MÜLKİ TEŞKİLAT ......................................................................................................................................... 39 Mülki Teşkilatın Merkezi Kuruluyor: Başkent Ankara’nın İmarı ................................................................. 39 İdare Makinasının Bozukluğu: “Kırtasiyecilik” .......................................................................................... 39 YEREL YÖNETİMLER ................................................................................................................................... 40 İl Özel İdareleri: ........................................................................................................................................... 40 Belediyeler: .................................................................................................................................................. 40 Köy Kanunu: ................................................................................................................................................ 41 PERSONEL ...................................................................................................................................................... 41 Mebuslukla Memuriyet Birleşemez ............................................................................................................... 41 Memurlar Fazla Mesai Ücreti Alamaz ......................................................................................................... 42 Geçim Sıkıntısı.............................................................................................................................................. 42 ASKERİ İDARE ................................................................................................................................................. 43 Askerin Siyasetten Çekilmesi ........................................................................................................................ 43 Teşkilat ve Personel...................................................................................................................................... 43 DIŞ İLİŞKİLER ................................................................................................................................................ 45 Musul Meselesi ............................................................................................................................................. 45 Mübadele ...................................................................................................................................................... 46 Dostluk Anlaşmaları ..................................................................................................................................... 47 SONUÇ................................................................................................................................................................. 47 2 GİRİŞ 1920’lerin başında savaşın bitmesi ve Büyük Millet Meclisi’nin açılması ile işgal yönetimi dönemine girilmiş, işgalin sona ermesinin ertesinde seferberlik ilan edilmiştir. Silahlı mücadelenin sona ermesi ile devrimin sahiplenilmesi sorunu gündeme gelir, diğer bir değişle bağımsızlığını kazanan “devletin şekli askıda” beklemektedir (Atay, Çankaya, s. 365). Meclisin açılması ile başlayan devrimler gidilen yönü adım adım ortaya koymaktadır. Nitekim, 1925 yılına gelindiğinde, saltanat ve halifelik kaldırılmış, İzmir İktisat Kongresi toplanmış, devletin şekli ortaya çıkmaya başlamıştır. Ne var ki, 1924 yılı Mart ayında halifeliğin kaldırılması ile yeni bir toplumsal çatışmanın ortasına gelinmiştir. Savaşın kıvılcımı, 1925 yılı Şubat ayında Genç ilinde Şeyh Sait tarafından yakılır. Bölgedeki ayaklanmaların geçmişi?: Nasturi ayaklanması 1925 yılında, emperyalizme karşı mücadele ile kazanılan bağımsız yeni devletin sınırları içerisinde karşı – devrimci muhalefete karşı mücadele başlamıştır. Def edilecek düşman, halifeliğin kaldırılması ile hareketlenen “irtica” ve destekçisi “yabancı odaklar”dır. İsyan, 1925 yılına ruhunu veren ana olgudur. GENÇ İSYANI: İRTİCAİ BİR AYAKLANMA mı KÜRT ULUSAL HAREKETİ mi? İsyan, 13 Şubat’ta Genç Vilayetine bağlı Piran’da Şeyh Said ve taraftarları ile jandarma arasında çıkan silahlı çatışma ile başlamıştır. Silahlı çatışma, Şubat 1925’de Genç vilayetinde Hükümete muhalif kişilerle iletişime geçmek üzere Piran’a geldiği iddia edilen Şeyh Said’in serbest olduğunu görerek tutuklamak isteyen jandarma arasında ortaya çıkmıştır. Şeyh Said, 1924 yılında çıkan Nasturi ayaklanması ile yakından ya da uzaktan ilgisi olduğu düşünüldüğünden Bitlis Harp Divanı’nda ayaklanmada rol alanlar hakkında açılan davadan dolayı aranmaktadır. Çatışma sonunda, jandarma birlikleri Şeyh Said taraftarları tarafından esir alınmış; Genç hapishanesine ve Jandarma Dairesine tecavüz edilmiş; Çapakçur’da Hükümet konağı zapt olunmuştur. Aynı gece, Şeyh Said telefon tellerini kopararak hükümete isyan ettiğini ilan etmiştir. İsyan, kısa sürede Genç vilayeti merkezine, Hani, Lice ve Palu’ya yayılmıştır. İsmet İnönü’nün anlatımı ile müfrezeler Şeyh Said’i yakalamak için hem Piran’a hem Hani’ye baskına gitmiştir. Ne var ki, bölge askeri birlikleri isyanı bastırmada yetersiz kalarak geri çekilmek zorunda kalmıştır. Hatta daha sonra Elâziz’e geçen Şeyh Said’in peşinden giden müfreze de geri çekilmek zorunda kalmıştır (TBMM ZC C. 17, i. 96, s. 150-151). Mart ayında, Şeyh Said birlikleri, Diyarbakır’a hücuma geçtiği sırada, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal beyanname yayınlamıştır: "...Yüksek memurların ve mazisi şan ve şeref ile dolu olan Cumhuriyet Ordusu mensuplarının vatanın dahilî ve haricî temamiyeti için fedâkarlık ve vazife hislerini beklerim” (ATA, AKSCK, s. 210, ATCK, s. 432). Diyarbakır’da rüzgar terine döner ve Mürsel Paşa komutasındaki müfreze, Şeyh Said birliklerini dağıtır. 26 Mart’a gelindiğinde, Şeyh Said’in birlikleri, Varto, Elâzığ ve Diyarbakır taraflarından sarılmıştır (AKSCK, s. 210, ATCK, s. 433). Nisan ayında Lice ve Silvan askeri birlikler tarafından ele geçirilmiştir ve 15 Nisan’da Şeyh Said ile bir takım elebaşları yakalanıp Doğu İstiklâl Mahkemesine sevk edilir. Mayıs ayında Şeyh Said ve diğer sanıklar, Diyarbakır’a getirilir ve 14 Mayıs’da Diyarbakır İstiklâl Mahkemesi Genç isyanı sanıklarını yargılamak üzere duruşmalara başlar. 27 Haziran’da Doğu İstiklâl Mahkemesi'nde Savcı Süreyya (Örgeevren) Şeyh Said ve diğer sanıklar hakkındaki iddianamesini hazırlar ve 28 Haziran’da Mahkeme 3 Şeyh Said ve diğer sanıklar hakkında idam kararı alır. Şeyh Said ve 45 sanık hakkındaki idam hükmü, karardan bir gün sonra (29 Haziran’da) Diyarbakır'da infaz edilir (ATCK, s. 437. AK, ATA; AKSCK, s. 211, ATCK, s.437). Tahsin Sever, 1925 isyanının sadece Şeyh Said önderliğinde bir isyan olarak anılmasının resmi tarihin dayatması olduğunu ve Şeyh Said’in arkasındaki örgütlü Azadî gücünün görünmesini engellemek amacı taşıdığını iddia etmektedir (Tahsin Sever, 1925 Kürt Hareketinin Yapısı ve Hedefleri, s. 4). İsyan, bir Ulusal Kürt hareketidir ama resmi tarih “Şeyh Said İsyanı” adını vermiştir (Sever, agk, s. 37). Tahsin Sever’e göre, Piran’da çıkan silahlı çatışma geleneksel kanadın Azadî hareketinin liderliğine oturmasına neden olmuştur (Sever, agk, s.4). Çatışma başladığı sırada, Şeyh Said’in Piran’da olmasının nedeni de Azadî örgütü ile ilgili önemli bir toplantıya katılmasıdır. Dönemin Başbakanı İsmet İnönü isyancılardan ele geçirilen vesikalarda isyan ile ilgili bazı noktaların öne çıktığını belirtmektedir: Şeyh Said, vesikalarda Hükümet’in 800 kişi hakkında ölüm fermanı çıkardığını ve kendisinin de bunlardan biri olduğunu iddia etmekte ve bölge halkını bu nedenle savaşmak zorunda olduğuna inandırmaya çalışmaktadır. Kurtuluş için tek yolun şeriatın temin edilmesinden geçtiğini iddia etmektedir. Hâlbuki isyanın nedeni şeriatın temini adı altında Kürtçülüktür. Nitekim Kürtçüler isyanı desteklemektedir. Kürdistan’da hükümet teşkil edilecek, Piran merkez olacak ve İslamiyet yeniden ihya edilecektir. Şeyh Said de mehdi olarak başa geçecektir. Sonuç olarak, isyan, din elden gidiyor adı altında başlatılmıştır ama Kürdistan’da bir hükümet kurma amacını taşımaktadır (TBMM ZC C. 17, i. 96, s. 150-151). Ali Fethi Bey de Arnavutluk isyanı ile 31 Mart vakasında olduğu gibi, Şeyh Said isyanında da dinin siyasete alet edildiğini tasdik etmektedir (TBMM ZC C. 17, i. 96, s. 308). Sivas vekili Halis Turgut Bey de, Cumhuriyetin Türk ve Kürt kardeşliğini yaşattığını ve Teşkilâtı Esasiye’de “bu cumhuriyetin hududu dahilinde bulunan aksam[ın] hepsi[nin] Türk” olduğuna ve bu olayın, Kürtlük peşinde koşan bir azınlık tarafından başlatıldığına inanmaktadır (TBMM ZC C. 15, i. 69, s. 136). Muş mebusu İlyas Sami Bey ise Şeyh Said isyanının İngiltere desteği ile devrime karşı bir irticai hareket olduğuna vurgu yapmaktadır (TBMM ZC C. 15, i. 69, s. 138). Başbakan İsmet İnönü, 7 Nisan 1925’de yaptığı konuşmada, öncelikle harekâtı askeriyenin bitirileceğini, ardından da adli ve idari önlemlerin alınacağını bildirir: “böyle irticai dine mütevellit tescilâtı siyasiye yapmak hususunda müstait olan havali de bu imkânı serdedecek tedabir alacağız. İdarî, adlî tedabir alacağız (TBMM ZC C. 17, i. 96, s. 150-151). Muhalefet Partisi temsilcisi olarak konuşan Kazım Karabekir de isyan bölgesindeki tedbirler için kendilerinin de destek vereceklerini belirtmiştir: “dini âlet ittihaz ederek, mevcudiyeti milliyemizi tehlikeye koyanlar, her türlü lânete layıktır. Hükümetimizin kanunî olan icraatına biz de bütün mevcudiyetimizle müzahiriz. Dahilî ve haricî herhangi bir tehlike karşısında, bütün cihan bilmelidir ki, bu vatanın yekvücut evlâtları her zaman, her fedakârlığa âmadedir. (Şiddetli alkışlar)” (TBMM ZC C. 17, i. 96, s. 309). Bir yıl sonra, 1926 yılında Halide Edip [Adıvar] tarafından kaleme alınan “Vurun Kahpeye” romanında, Kuvayi Milliyeci öğretmen ile dini siyasete alet eden imam karşı karşıya getirilmektedir. Roman, memleketçi aydınlanmacı öğretmen ile yalaka, işbirlikçi imamın mücadelesini anlatmaktadır. Romanın kahramanı Kuvayi Milliyeci Tosun Bey, savaşta köyün geri alınmasında öncülük eder, fakat bu sırada vücudunun yarısını kaybeder. Köye geri döndüğünde nişanlısı Aliye’yi sorar. Linç edildiğini öğrendiğinde Adıvar’ın kaleminden şöyle yemin eder: “Hud’anın [aldatmanın], hiyanetin timsali olan Hacı Fettah Efendi ile Hüseyin Efendi’nin Aliye’yi ebediyen bir kahpe gösterebileceği bu aziz topraklarda, Aliye’nin 4 masumiyetini, büyük hayatını, fedâkarlığını halka öğretmek için ikinci cihadını açmaya yemin etti.” (Adıvar, Vurun Kahpeye, 180). Çünkü, savaşta çarpışan Türk askerlerini dinsizlik ile suçlayıp işgalci kuvvetlerle bir olan imamlardır. Hacı Fettah Efendi Kuvayı Milliyeciler aleyhine vaaz vermektedir: “Bıyıksızları, gâvurlar gibi yakalık takanları, din düşmanı olanları istemeyiniz! Onlar ki ellerine kudret geçer geçmez mukadderatı çiğner, kadınlarımızın örtülerini kaldırır, sünnet ve farzı inkâr ederler. Onları istemeyiniz! Ey ahali onların kanı kâfirlerin kanı gibi helaldir.” (Adıvar, Vurun Kahpeye, s.37). Önce saraycılar/ hainler ve milliyetçiler/istiklalciler gibi bir karşıtlık var. Saltanat kaldırılmasında ortak hareket eden bir grup var. Fakat hilafetin kaldırılması gelenekçi kanadı tetikler ve bu grup içerisinde bölünmeye yol açar. “[Gerici Türkçüler] içlerinden Tanzimatçı ve gelenekçidirler. Bunlar köklere kadar inen devrim kararlarını sevmiyeceklerdir” (Atay, Çankaya, 361). Mesela Velid Ebûzziya’nın sahibi olduğu vatanperver, milliyetçi ama şeriatçı (Halifeci ve padişahçı) (Atay, Çankaya, 382) çizgiye sahip Tasvir-i Efkâr ve milletin iradesinin hakim olması gereğine inanan ama ortaçağ karanlığında olan milletin iradesinin hakim olmasını isteyen (Atay, Çankaya, 387) Hakimiyeti Milliye (Atay, Çankaya, 387) gibi basın topyekun milli mücadelenin aleyhine döner. Bkz. 1927 nüfus sayımında etnik kimliklere dair bilgiler de var. Bkz. Metin Töker, Şeyh Sait ve İsyanı Bkz. Uğur Mumcu, Kürt İslam Ayaklanması 1919-1925 Bkz. Faik Bulut, Devletin Gözüyle Türkiye’de Kürt İsyanları İRTİCANIN DEF’İ: Dinin Siyasete Alet Edilmesi Engellenmelidir İsyan, devrimciler ile karşı devrimci kanadı karşı karşıya getirmiş, karşı devrimcilerin tasfiyesi ile sonuçlanmıştır. Karşı devrimcilerin, dini siyasete alet ederek yükseldiği tezinden yola çıkan Hükümet, öncelikle dinin siyasete alet edilmesini önlemeye çalışacaktır. Türkiye Cumhuriyeti kurucu kadrosu, istiklal savaşı sırasında en çok dinin siyasete alet edilerek halkın kendilerine karşı ayaklandırılmasından şikayet etmektedir: “Beşeriyete kâfili saadet olmak üzere vaz ve neşrolunan mukaddes dinler, tarihin seyrinde muhteriz, nahak ve zalimane emellerin terviç ve tatminine vasıta edilmek gibi gayeler ile tamamen zıt ve makûs bir akıbete dûçar edildiler… safahati pek canlı bir surette yaşayan Türk vatanı ve Türk Milliyeti, istiklâl muharebatında matrut hanedanı hilâfet, ahkâmı diniye namına mücahitlerin katline fetva çıkartacak kadar, Türk tarihinin asla affedemeyeceği haine cüretlerde bulundu… Inkılâbımıza ve bunun en yümünlü eseri olan Türk Milletinin içtimaî ve siyasî rüştünü müsbit cumhuriyetimize karşı son günlerde irticakâr suikastlarla hareket edenlerin, gene ahkâmı mukaddesei diniye ile yer bir kısım halkı iğfal ve izlâl etmekte oldukları tahakkuk etmiştir. Vicdan ile Allah arasında bir vasıtai telâki olan dinler, vasıtai siyaset ve binnetice vasıtai ihtiras oldukça harimi nezahetlerinin müteessir olacağında şüphe yoktur.” Dönem içerisinde yaşananlar da bu tarihi tecrübeye eklenince, 25 Şubat’ta Meclis’de hiç tartışılmadan 556 sayılı “Hıyanet-i Vataniye Kanunu”na eklenen bir madde ile "dinin siyasete alet edilemeyeceği, bu suçun vatan ihaneti sayılacağı" kabul edilmiştir: “Madde 1: Dini veya mukaddesatı diniyeyi siyasî gayelere esas ve âlet ittihazı maksadıyle cemiyetler teşkili memnudur. Bu kabil cemiyetleri teşkil edenler veya bu cemiyetlere dahil olanlar haini vatan addolunur. Dini veya mukaddesatı diniyeyi alet ittihaz ederek, şekli devleti tebdil ve tağyir veya emniyeti devleti ihlâl veya dini veya mukaddesatı diniyeyi alet ittihaz ederek her ne suretle olursa olsun ahali arasına fesat ve nifak ilkası için gerek münferiden ve gerek müştemian kavli veya tahriri veyahut 5 fiilî bir şekilde veya nutuk iradı veyahut neşriyat icrası suretiyle harekette bunanlar kezalik haini vatan addolunur. Yukarıda değinildiği gibi, tarihi tecrübeler ışığında Hükümet, “dinin ve mukadderasatı diniyenin bir vasıtai siyaset ve binnetice menfaat ve ihtiras edilmemesini ve ona vaz’ı hakiki ve mukaddesesini teminen” söz konusu değişikliği yapmıştır (Cilt: 14, s. 310). Bu düzenleme ile din, kişinin vicdani alanına hapsedilmekte; dinin toplumsal alandaki rolleri tasfiye edilmektedir. 1925 senesi içerisinde, dinin siyasete alet edilmemesine yönelik başka tedbirler de alınmıştır. Örneğin, 30 Kasım’da kabul edilen 676 sayılı “Ceza Kanununun 131nci Maddesini Muaddil Kanun” ile Diyanet İşleri Reisliği tarafından belirlenen ve kendi mensuplarına verilen dini kıyafetlerin başkaları tarafından kullanılmasının bir suç teşkil edeceği belirtilmiştir: "Türkiye Devleti tarafından mail ve mezun olmadığı nişanı takan ve kendi rütbesinin mafevkinde elbisei resmiye veyahut hiçbir rütbe ve memuriyeti olmadığı halde üniforma telebbüs eyleyen ve Diyanet İşleri Reisliğine merbut dinî memurlara Hükümetçe tesbit edilen kıyafeti hilâfı salâhiyet ve mezuniyet iktisa eden eşhas üç aydan bir seneye kadar hapsolunur." (ZC C.19 İ.17) Bu düzenlemeye, dini kıyafetleri giyerek resmi memur kılığı ile halka seslenen kimselerin var olduğuna dair istihbaratlar neden olmuştur. Ayrıca, 1925 senesi içerisinde dolaylı olarak dinin siyasete alet edilmesini engelleyemeye yönelik olarak Kuran’ın Türkçeye tercüme edilmesi / tefsiri gündeme gelir. Meclis tarafından dile getirilen bu işe yönelik Diyanet İşleri bir heyet oluşturmuştur. Heyet, “halkın diliyle yazılmış ve okuduğu zaman anlayacağı bir Kuranı Kerim tercümesi yapı[lmasını]” sağlayacaktır (Maliye Vekili Hasan Bey, 16 Mayıs 1926, Cilt: 25, s. 171). Daha sonra, 26 Ekim’de Diyanet İşleri Başkanlığı ile Elmalılı Ahmet Hamdi Efendi ve Şair Mehmet Akif arasında Kur'an-ı Kerim tercümesi ve tefsirine dair anlaşma yapıldığı bildirilmiştir (BCA: 30.10.0.0/26.149.18/2218). DIŞ MİHRAKLARIN KONTROLÜ: Ulusal Bütünlük İçin Dış Mihrakların Takibatı Hükümet, İsyan sonrasında, karşı devrimcilere karşı dinin siyasete alet edilmesini önleyerek çalışırken; savaş açmadan bir yandan da karşı devrimcilere yurtdışından gelen desteğe karşı ulusal bütünlüğü temin edici tedbirler almıştır. Daha da önemlisi, Musul meselesinde çözüm arayışlarının sürdüğü bir dönemde, bölgedeki Kürt bağımsızlığını destekleyen İngilizlere karşı büyük bir güvensizlik var. Özellikle, Nasturi ayaklanması sırasında İngiltere’nin desteği bilinmektedir. Bu nedenle, yalnızca İngiltere değil, İngiltere’nin Türkiye’deki işbirlikçileri olarak görülen yabancı uyruklulara karşı önemli bir güvensizlik sene içerisinde görülmektedir. Dönem içerisinde, Ermeni komitacılardan büyük bir korku vardır. Basın yayın organlarında yer alan ”İsviçre, Bulgaristan, İtalya'da Türk devlet adamlarını öldürmek amacıyla Ermeni komiteleri kurulduğu” haberleri ile körüklenen korku büyümektedir. Ermeni komitacılarla ilgili 12 Ocak’ta Hariciye Vekili Şükrü Bey tarafından verilen yanıtta, konu hakkında gerekli incelemelerin yapıldığını belirtilmiş, gizlilik açısından detaylı bilgi vermekten kaçınmıştır (ZC C.12 İ. 35). 5 Mayıs’da Yunanistan'daki Ermeni komitecilerinin Gazi Mustafa Kemal'i öldürmekle görevlendirdikleri kişi olduğu iddia edilen Manuk Manukyan idama mahkûm edilmiştir (ATCK, s. 435). Esasen, Lozan Antlaşmasına ek protokol gereğince, Türk pasaportu ile çıkış yapmayanların yurda girmesi yasaktır. Bu doğrultuda, pasaportu olsun olmasın Ermenilerin yurda girip 6 çıkmaları sıkı bir kontrol altındadır. Her girişte gerekçelerle birlikte İçişleri Bakanlığı’na bilgi verilmekte ve onay alınmaktadır (GCZ C.4 İ.59 (ZC C.14)). 31 Ocak’ta alınan bir istihbarata göre, Amerikalı Dr. Pacard Kürt ve Asuriler arasında Türkiye aleyhinde faaliyet göstermektedir (BCA: 30.10.0.0/260.753.1/43720). Bir taraftan da, İran sınırlarında Ermeni muhacirlerin iskan ettirildiği (BCA: 30.10.0.0/260.753.2/43721) ve Türk vatandaşlarını sınırdan sokmadığı ve ihracatı yasakladıklarına (BCA: 30.10.0.0/260.753.4/43723) dair istihbarat alınmaktadır. Bu takibatlar ve istihbaratlardan anlaşılan ulusal bütünlüğe zarar vermek üzere yabancılardan destek alarak hareket ettiğine inanılan gruplar hakkında takip yoğunlaşmaktadır. 8 Aralık’ta Maarif Vekaleti’nce yayımlanan "Türk Birliğini Parçalamaya Çalışan Cereyanlar" adını taşıyan bildiride, Kürt, Laz, Çerkez, Kürdistan, Lazistan adlarının kullanılmaması ve kullananlarla mücadele edilmesi gerektiği belirtilmiştir (ATCK, s. 449). BUL TEDBİRLER ASKERİ - SİYASİ VE İDARİ TEDBİRLER Sıkıyönetim İlanı: Askeri tedbirler alınıyor 23 Şubat’ta 1547 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile “hârekatı isyaniye mıntıkalarında örfi idare” edilmiştir. Sıkıyönetim, şu illeri kapsamaktadır: Ergâni, Elâziz, Genç, Muş, Ergâni, Dersim, Diyarbekir, Mardin, Siverek, Urfa, Siirt, Bitlis, Van ve Hakkâri vilâyetleri ile Erzurum Vilâyetinin Kiğı ve Hınıs kazaları. Bir gün sonra, 1547 nolu karara ek olarak 1551 sayılı Karar ile Malatya ilinde de bir ay müddetle sıkıyönetim ilan edilmiştir (Düstur III. Tertip C.6). Bakanlar Kurulu Kararı, 25 Şubat’ta Meclis’de onaylanmıştır (Düstur III. Tertip C.6). Bu vilayet ve kazalarda, Divanı Harpler kurulacak, isyana karışanların davaları bu mahkemelerde yapılacaktır. Bir aylık sıkıyönetim, 22 Mart (Düstur III. Tertip C.6) ve 20 Nisan’da birer ay (ZC C.18 İ.107), 21 Kasım’da ise bir yıl uzatılmıştır (ZC C.19 İ.12). Kanunun geçerlilik süresi 2 yıl olarak belirlenmiştir fakat 2 Mart 1927'de iki yıl daha uzatılmış ve 4 Mart 1929'da yürürlükten kaldırılmıştır. Ayrıca, 19 Teşrîsani 1341 tarih ve 6/5474 numaralı tezkereye ek olarak çıkarılan tezkere ile Erzurum Vilâyetinde sıkıyönetim ilan edilmemiş yerlerde de bir aylık sıkıyönetim ilan etmektedir. Sıkıyönetim, 24 Kasım 1925 tarihinde Erzurum Vilâyet makamı önünde Af Kanunu'ndan yararlanarak dışarı çıkan kişilerin başlattığı belirtilen isyanına karşı hızlı hareket edebilmek amacıyla ilan edilmektedir. Karar 25 Kasım'da Meclis'de onaylanır (Düstur III. Tertip C.7). 24 Aralık’ta Erzurum ve Civarında ilan edilen sıkıyönetimin sona erdiği ilan edilir (ZC C.20 İ.30). Bkz. Sıkıyönetim? Yürütmenin yasama yetkilerini eline alması, askeri yönetimin sivil yönetimin yerine geçmesi Hükümet Değişikliği: Liberallere değil, devrimcilere ihtiyacımız var Genç İsyanı’nın irticai bir hareket olduğu tespiti yapılmıştır, fakat gerekli tedbirler konusunda tartışma vardır. Kimi mebuslar, hareketin hızla sönüp gideceğini düşünmekte, bu nedenle bölgede alınacak küçük tedbirlerle isyanın bastırılabileceğine inanmaktadır. Kimi mebuslar 7 ise, isyanın karşı – devrimci büyük bir kitlenin kıvılcımı olduğunu düşünmekte ve buna paralel olarak hızlı ve katı tedbirler alınarak bölgede asayişin sağlanması gerektiğini savunmaktadır. İsyan döneminde Başbakanlık görevinde bulunan Ali Fethi Bey, birinci grubun içerisindedir. İsyanın, kısa sürede küçük tedbirlerle bastırılabileceğine inanmaktadır. Ne var ki, bu düşüncesinin Fırka içerisinde benimsenmediği hatta azınlıkta kaldığı kısa sürede ortaya çıkar. Ali Fethi Bey, 3 Mart 1925'de Meclis'de yaptığı konuşmada bir gün öncesinde Cumhuriyet Halk Fırkası toplantısında Heyeti Vekile'nin iç siyaseti hakkında yaşanan tartışmada Hükümetin azınlıkta kaldığını, Parti Hükümeti olmaktan dolayı azınlıkta kalmış Hükümetin çalışamayacağını gerekçe göstererek Başvekil sıfatıyla İcra Vekillerinin istifasını verdiğini belirtmiştir. Rauf Bey, 3-4 gün önce Genç'te meydana gelen isyan nedeniyle Ali Fethi Bey'in hükümet adına malumat verdiğini ve Meclisin de alınacak tedbirleri uygun bulduğunu, bu nedenle siyaseti dahiliyeye ilişkin Hükümetin fırkada ekalliyette kaldığı açıklamasını tatmin edici bulmamış, ek malumat istemiştir. Ali Fethi Bey, ek malumat vermemiştir. Bunun üzerine, Malatya Mebusu İsmet Paşa, 4 Mart’ta Başvekalete seçilmiştir. 179 kişinin katıldığı oylamada, 153 güven (itimat), 23 güvensizlik (ademi itimat) ve 2 çekimser (müstenkif) oy çıkmıştır. Bir itimat oyu sonradan verildiği için İsmet Paşa Hükümeti 152 oy ile güvenoyu almıştır (ZC C.15 İ.69). Kabine listesi ekte verilmiştir. İsmet Paşa’nın göreve gelişi, dış basında da yankı bulmuştur. The Economist, “İsmet Paşa’nın liderliğinde kurulan yeni Kabine’nin radikal milliyetçi ve Mustafa Kemal Paşa destekçisi askeri bir grup” olduğunu ve Kabine’nin “Kürdistan’da ortaya çıkan ciddi ayaklanmayı bastırmak gibi belli bir görev için işbaşına geldiklerini” belirtmiştir (“Turkey – New Cabinet – Foreign Capital – Turkish Cotton – Tobacco Monopoly”, The Economist, 11 April 1925, V.100, I.4259, s.715). Ali Fethi Bey, liberal bir kişilik olarak tanınmaktadır: “Liberalizm, 1924’de Fethi Okyar’ın başvekilliği ile iktidara gelmişti” (Atay, Çankaya, 461). “Fethi Bey, eğilmez bükülmez bir liberaldi. İnkılâp ve medeniyet hamlelerinde Atatürk’ü anlıyordu. Sıkıyönetim ve fevkâlade tedbir gibi şeylerin yeniden bu disipline yol açabileceğini düşünüyor, bunu istemiyordu. Fethi bey, bir inkılâp devrinin adamı değildi. Fethi Bey düştü, yerine İsmet Paşa geldi ve “Takrir-i Sükun” Kanunu çıktı” (Atay, Çankaya, 462). Atay’a göre, “Atatürk denemelerden korkmayan, ara sıra ‘Meclis’i havalandırmayı bilen bir lider idi. Pek yakında İsmet Paşa’ya döneceğini bilerek Fethi Okyar’ı başvekil yapmıştı. Devrimin o tehlikeli kuruluş günlerinde Okyar’ın siyasî liberalizmi Şeyh Sait isyanına kadar sürdü. “-Candarma var, polis var, kanun var, bunlar yeter…” diyordu” (Atay, Çankaya, 461). İç tehlike büyüdükçe, İsmet Paşa devrinin herkesi rahatsız eder görünen sıkılık zahmeti unutuluyor, bütün gönüllerde “- Ya devrim? Ya rejim?” kaygısı uyanıyordu (Atay, Çankaya, 461). Mustafa Kemal, 1 Kasım’da yaptığı Meclis açış konuşmasında, isyanın irticai hareketin bir zinciri olduğunu ve bu isyanın gerekli tedbirler alınarak bastırıldığına vurgu yaparak, İsmet Paşa’yı desteklediğini göstermiştir: “İsyan hadisesinin; irticaî, umumî mürettep bir cereyanı efkâr ve bir silsilei istihzaratın fiilî bir işareti ve neticesi olduğu bir seneden beri cereyan eden ahval ve hadisat ile bir defa daha sabit olmuştur… Büyük Millet Meclisinin, vaziyetin hamil olduğu cidiyet ve ehemmiyeti hakkıyla derpiş ederek…” (ZC C.19, s. 8). 8 Ali Fethi Bey’in başbakanlıktan istifasının ardından kendi isteği ile 11 Mart’ta Paris Büyükelçiliği’ne atanmıştır. Bu doğrultuda, 26 Mart’ta İstanbul mebusluğundan istifa etmiştir (ZC C.16 İ.88). Takriri Sükun: Yürütmenin yetkileri artırılıyor İsmet Paşa, güvenoyu alır almaz, Takrir-i Sükun Kanunu tasarısını Meclis’e getirmiştir. Kanunun gerekçesi “[a]hval ve hadisatı fevkalâdei ahirenin gösterdiği lüzum ve memleket dahilinde emniyet ve asayişi huzur ve sükûnu ve nizamı içtimaiyi ihlâl edecek irticakarâne ve ihtilâlkarâne harekât ve teşebbüsata ve ifsadata karşı icap eden tedabiri ittihaz ile Türkiye Cumhuriyetinin nüfuz kudretini takviye ve inkılâbın esasatını tarsin ve masum halkı ızrar ve idlâl eden mütecasirlerin süratle takip ve tenkili”dir (C. 15, İ. 69). 4 Mart’ta kabul edilen 578 sayılı “Takrir-i Sükun Kanunu”nun 1. maddesi ile icra organına huzur ve güvenliği sağlamak üzere önemli yetkiler verilmektedir: “Madde 1: İrtica ve isyana ve memleketin nizamı içtimaisini ve huzur ve sükununu ve emniyet ve asayişini ihlâle bais bilumum teşkilât ve tahrikat ve teşvikat ve teşebbüsat ve neşriyatı Hükümet, Reisicumhurun tasdiki ile resen ve idareten men’e mezundur.” Kanun tasarısının görüşmeleri sırasında, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile Cumhuriyet Halk Fırkası üyeleri arasında sert tartışmalar geçmiştir. İsyanın bastırılmasında Hükümete destek veren Kâzım Karabekir Paşa, bunu yaparken insanların temel haklarının sınırlanmasına karşı çıktıklarını belirtmiştir (TBMM ZC C. 15, İ. 69, s. 134). Gümüşhane vekili Zeki Bey de Anayasaya aykırılık iddiasının altını çizmiştir: “Bu Kanunun mahiyeti asliyesiyle elimizde bulunan Teşkilâtı Esasiye Kanunun mahiyeti asliyesi arasında büyük bir tezat vardır” (TBMM ZC C. 15, İ. 69, s. 132). Dersim vekili Feridun Fikri Bey de Kanun tasarısının Anayasa’ya aykırı olduğunu ve kanun tasarısı ile Anayasanın 70. maddesinde belirtilen temel kişilik haklarının1 Hükümetin yetkisine verilmesi nedeniyle kısıtlanacağını belirtmektedir: “…bütün hürriyetlere taallûk eden, her nevî siyasi faaliyetleri, lâalettayin siyasî fırkaların faaliyetlerini, matbuatın neşriyatını… [v]atandaşların hürriyeti içtimaiyelerini ve bütün hususatı bu kanunun tahtı murakabesinde …ithal edebilir” (TBMM ZC C. 15, İ. 69, s. 133). İktidar ise, muhalefetin iddia ettiğinin aksine insanların temel haklarının bu kanun ile emniyete alındığına vurgu yapmaktadır. Dönem Müdafaai Milliye Vekili Recep Peker, gerçek hayatın gereklilikleri karşısında hürriyet özgürlük gibi kavramların bizzat kendilerine karşı silah olarak kullanmaması ve “hakikatin bir takım nazariyeler içinde boğ[ulmaması]” gerektiğini belirtir (TBMM ZC C. 15, İ. 69, s. 141-142). Adliye Vekili Mahmut Esat Bey de, Feridun Fikri Bey’e doğu illeri irtica ateşi ile yanarken “asilerin karşılarına anarşizm hürriyeti ile mi” çıkılması gerektiğini sorar (TBMM ZC C. 15, İ. 69, s. 143). Başbakan İsmet Paşa da, bu Kanun ile gerekli ve yerinde müdahale yapılacağını ve bu sayede Cumhuriyet’in korunacağını belirtir (TBMM ZC C. 15, İ. 69, s. 145). Muhalefet ise, Hükümetin güvenlik ve asayiş adı altında keyfi icraatlarda bulunmak ve muhalefeti susturmak üzere bu düzenlemelere gittiğini iddia etmektedir: “Açın bütün dünyadaki hükümet tarihini, açın tarihi siyasiyi, dünyada bütün hükümatı keyfiye olanca icraatını, olanca yanlış harekâtını huzur ve sükûn kapısından, kaidesinden içeriye sokmuşlardır” (Feridun Fikri Bey, TBMM ZC C. 15, İ. 69, s. 134). Teşkilâtı Esasiye Kanunu, madde 70: Şahsi masuniyet, vicdan, tefekkür, kelâm, neşir, seyahat, akit, sâyü amel, temellük ve tasarruf, içtima, cemiyet, şirket, hak ve hürriyetleri Türklerin tabii hukukundandır. 1 9 Kâzım Karabekir Paşa’nın matbaatın halkın düşüncelerini yansıttığını belirtmesi ile tartışma matbaa konusuna yoğunlaşır. İktidar, İstanbul basınından dert yanarken, muhalefet korumaktadır. Buradan yola çıkarak Recep Peker, “Kâzım Karabekir ve bazı rüfekası, öteden beri İstanbul matbuatı ile beraber düşünmekte ve bir zamandan beri, aynı fikirleri aynı tarzda mütalâa etmekte ve müştereken aynı fikirlere varmakta” oldukları tespitini yapmıştır (TBMM ZC C. 15, İ. 69, s. 146). Harp Divanları: Askeri yargı yetkisi askerde toplanıyor Harp Divanları anlatılmalı: kimi yargıları, nerede görev yapar? 31 Mart’ta kabul edilen 595 sayılı “Harp ve İsyan Sahalarındaki İdarei Örfiye Mıntıklarında Müteşekkil Umum Divanı Harplerden Verilecek İdam Kararlarının Sûreti İcrasına Dair Kanun” ile harp ve isyan durumunda ve idarei örfiye ilan edilmiş olan yerlerde Divanı Harp tarafından verilen idam cezalarının Meclis onayına gerek duyulmaksızın gerçekleştirilmesine karar verilmiştir. Bu kanun öncelikle hükümet tarafından bir tefsir ittihazına dair tezkere olarak gelir, ancak Adliye encümeni bunun bir tefsir olmadığını kanun şeklinde düzenlenmesi gerektiğine karar verir (ZC, Devre: II, Cilt: 16, s. 297-317. ATA). Kanun tartışmalara neden olur. Muhalefet, idam hükümlerinin Meclis’in yetkisinde olduğunu, bu nedenle idam kararlarının mutlaka Meclis tarafından onaylanması gerektiğini savunmaktadır: Feridun Fikri Bey (Dersim): “..her memlekette hukuku hükümranî unvanı altında ifade edilen bir takım hukuk mevcuttur ki, bunlar ne icra salâhiyetine ve teşrîî salâhiyetine ne kaza salâhiyetine kıyas edilebilir.” “Hukuku hükümranî doğrudan doğruya, memlekette milletin hâkimiyetini hiç kimseye ferağ etmeden istimal edebilmek kudret ve kuvvetidir.” Hukuku hükümranî doğrudan doğruya Millet Meclisinin şahsiyeti maneviyesinde tecelli eder. “İşte, mahkemeden sadır olan idam hükümleri de, hukuku hükümranidendir.” Bu nedenle, hangi mahkeme tarafından verilmiş olursa olsun idam kararların Meclisi Aliye gelmesi ve Meclisi Alinin bu kararı tasdik etmesi şarttır” ( ZC C.16 İ.90, s. 298-299). Feridun Fikri Bey (Dersim): “Heyeti Celilenizden soruyorum: Hakkı teşri kabili ferağ mıdır, divanı harbi örfiye kanun yapmak salâhiyetini verebilir miyiz?” (ZC, Devre: II, Cilt: 16, s. 301) Refik Bey (Konya) de “Takriri Sükun Kanunu hepimizin nefret ve tel’in ettiğimiz irticaı, isyanı tenkil için çıkmıştır ve bunlara iştirak edenleri tedip için çıkmıştır ve İstiklâl Mahkemesine de idam salâhiyetini verilmiştir. Bu kâfi değil midir ki, şimdi yeni bir teklif karşısında bulunuyoruz?” (ZC, Devre: II, Cilt: 16, s. 304) diye sormaktadır. İktidar ise, tedbirlerin bir an önce alınması için hızlı karar almak istemektedir. Ruşen Eşref Bey (Karahisarısahip) tartışmanın dahi gereksiz olduğunu belirtmektedir: “Şeyh Sait hareket ediyor, biz müzakere ediyoruz.” (ZC C.16 İ.90, s.305) Müdafaai Milliye Vekili Recep Bey (Kütahya), sert bir şekilde yanıt verir. Meclisi Ali tarafından idam cezalarının onaylanması vakit kaybı olacaktır. Böyle bir zamanda bu gecikmenin yaşanması halinde isyanın yayılması ihtimali büyüktür (ZC, Devre: II, Cilt: 16, s. 307). Recep Bey, içinde bulundukları dönemde bir takım ilkelerle hareket edebilmenin mümkün olmadığını ve Feridun Fikri gibi kişilerin de böyle yaparak hainlerin yanında yer aldığını söylemektedir: “Üç tür insan vardır: 1) vatan milletin refahı için bilfiil çalışan ve gerçeklerden hareket edenler. 2) Nazariyatçılar. 3) Hainler. Nazariyatçılar, hainler tarafından kullanılırlar. (ZC C.16 İ.90, 306) “Feridun Fikri Bey gibi, bütün söylenmiş olan hakikatlerin hiçbirisini nazarı dikkate almayarak, dimağındaki fikir ve noktai sabite ne ise, onu bir hakikat gibi her gün heyeti muhteremeye uzun sözlerle 10 ve bir belagatı nazariye içinde yutturmak isteyen adamların dimağını bendeniz derbeder diye tarif ederim.” (ZC C.16 İ.90, 307) “Fakat tekmil bir milletin kanının heder olması mevzubahis olduğu zamanda, icapeden insan kanının heder olmasına göz yummak, razı olmak değil; o ahkamı vaz etmek ve tatbik etmek vatanperverliğin en âli şiarıdır.” (ZC C.16 İ.90, 308) “Namus ve namuslarının müttek’ası olan devlet bünyesini kökünden kal etmek üzere harici düşmanlara karşı zayıf bir zemin ihdas etmek tarikine girenlere karşı hürriyet değil, hayat yolu kapanmalıdır.” (ZC C.16 İ.90, 311) Karar, teklif edildiği şekliyle kabul edilmiştir. İstiklal Mahkemeleri: Sivil yargı yetkisi yasamada toplanıyor Harp Divanı ile aralarındaki fark açıklanmalı? İstiklal Mahkemeleri 31 Temmuz 1338 tarihli “İstiklâl Mahakimi Kanunu”nun birinci maddesinin verdiği yetkiye dayanarak hükümet tarafından kurulabilmektedir. Bu doğrultuda, 4 Mart 1925 tarihinde 117 numaralı tezkere ile iki İstiklâl Mahkemesi kurulmaktadır: Ankara ve Harekâtı Askeriye. Altı aylığına kurulan mahkemelerin, görev süreleri 20 Nisan’da altı ay daha uzatılmıştır (Karar no: 135, ZC C.18 İ.107). Aynı kanunun 5. maddesi ile Doğu İstiklâl Mahkemesi tarafından verilecek idam kararlarının Meclis’de onaylanmadan infaz edilebilmesi karara bağlanmaktadır (TBMM ZC, Cilt: 15, s. 149-154). Diğer taraftan, 20 Nisan’da alınan karar ile Meclis’in tatile girmesi sebebiyle, Ankara İstiklâl Mahkemesi’ne de, verilecek idam hükümlerinde Meclis onayına sunulmadan infaz edebilme yetkisi verilmektedir (Karar no: 136, ZC C.18 İ.107). Meclis’in yeniden toplanması ile ele alınmıştır. 25 Kasım’da alınan karara göre, Ankara İstiklal Mahkemesi kararları da Meclis tarafından onaylanmadan infaz edilecektir (ZC C.19 İ.14). İstiklal Mahkemeleri, Takrir-i Sükun’u uygulayacak araçtır. Muhalefet adına konuşan Kâzım Karabekir Paşa, İstiklâl Mahkemelerinin savaş zamanına ait bir mahkeme olduğunu, bu mahkemelerin “ıslâhat aleti” sanmanın büyük bir yanılgı olduğunu ileri sürmektedir (TBMM C. 15, İ. 69, s. 134-5). Muhalefet, 7 Mart’ta yapılan İstiklâl Mahkemesine başkan ve üye seçiminde oy kullanmayarak muhalif tavırlarını sürdürmüşlerdir (ZC C.15 İ.71). Yapılan seçim ile Ankara İstiklâl Mahkemesi Başkanlığına Ali Bey (Karahisarı Sahip), Müddeiumumiyeliğine Mustafa Necati Bey (İzmir), azalığa Kılıç Ali Bey (Gaziantep), Reşit Galip Bey (Aydın), Ali Bey (Rize); Harekâtı Askeriye İstiklâl Mahkemesi Başkanlığına Hacim Muhittin Bey (Giresun), Müddeiumumiliğine Ahmet Süreyya Bey (Karesi), azalığa Ali Saip Bey (Kozan), Avni Bey (Bozok) ve Müfit Bey (Kırşehir) seçilmiştir. Neden hemen istifa ediyorlar? Hacim Muhittin Bey 12 Mart'ta Meclis'te okunan telgrafında istifasının nedeni olarak sağlık sorunlarını göstermektedir (bir buçuk aydır geçirdiği grip hastalığı nedeniyle uzun yolculuk yapamayacağını bildirir). Muhittin Bey yerine 17 Mart'ta Mazhar Müfit Bey gelecektir (ZC Devre: II, Cilt: 15, s. 397). 117 azanın bulunduğu seçimde Mazhar Müfit Bey 97 oy almıştır (ZC C.15 İ.80). 19 Mart’ta İzmir Mebusu Mustafa Necati Bey Ankara İstiklâl Mahkemesi maddeiumumiliğinden istifa etti. Mustafa Necati Bey, ailesinin sağlık sorunları nedeniyle yıl içerisinde Ankara'dan bulunamayacağından dolayı istifa etmiştir (ZC C.16 İ.83). 22 Mart’ta yerine Ankara İstiklal Mahkemesi maddeiumumiliğine Necip Ali Bey (Denizli) intihap edildi. 11 Aynı dönemde İstiklal Mahkemesi tarafından yargılanan ve hüküm giyen Şevket Süreyya Aydemir’e göre “[İstiklal Mahkemelerinde tutuklu bulunanlar] birer suçlu olmaktan ziyade, yerleşmek kaygısında olan bir inkılâbın, zarurî ve temsilî birer kurbanıydılar.” (Aydemir, Suyu Arayan Adam, 379). Gerçekten, Aydemir, 1926’da Cumhuriyet Bayramı yıldönümünde İstiklal Mahkemesinin telgrafı ile hükümetin cezasını kaldırdığı mahkumların içerisindedir ve daha sonrasında önemli devlet görevlerine gelmiştir (Aydemir, Suyu Arayan Adam, 406). Bkz. İstiklal Mahkemeleri Bkz. İstiklal Mahkemelerine sevk kararlarına bakılacak İstiklal Mahkemeleri, Meclis’in kendi içinden seçtiği üye ve başkanlar ile görev yapmaktadır. Bu nedenle, asıl olarak İstiklal Mahkemeleri ile yargı yetkisi yasamaya devredilmektedir. İdari Reorganizasyon: Mülki teşkilatta reform hazırlıkları yapılıyor İsyan, askeri ve siyasi tedbirlerin yanında, yönetimsel sorunların bulunduğuna dair bir takım görüşleri beslemiştir ki, 20 Nisan’da alınan 134 sayılı Karar ile “Meclisi Âlinin tatili mesaisi devrinde isyan sahası teşkilâtı mülkiyesinde tadilât icra ve tatbiki için hükümete yetki” verilmiştir (Karar no: 134) (ZC C.18 İ.107). Bu yetki sonucu başlatıldığı anlaşılan idari teşkilatın reorganizasyonu için seyyar idari tetkik heyetleri ve tetkik heyetinin raporlarına göre inceleme yapacak Merkez Komisyonu kurulmuştur. 3 Mayıs’da alınan karar ile heyet ve komisyonun yevmiye ve yollukları tespit edilmiştir (BCA: 30.10.0.0/13.27.2/73-68). Tahkikatı Mülkiye Heyetleri olarak adlandırılan heyetler, 1926 yılında kabul edilecek 877 sayılı “Teşkilatı Mülkiye Kanunu”na temel olacak araştırmaları yapacak, Merkez Komisyonu’na sunacak ve bu incelemeler sonuçta, il sayısının azaltılması ile başlayacak mülki teşkilatta bir takım yeniden düzenlemelerin temelini oluşturacaktır (Bkz. Keskin). Milli İstihbarat Teşkilatı’nın Kuruluşu: MAH-MIT İstihbarat örgütlerinin kapatılmasından ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin kurulmasından sonra, 1926 tarihine kadar geçen dönem içinde haber alma çalışmaları, Ordu Müfettişlikleri İstihbarat Şubeleritarafından yürütülmüştür. Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak'ın 6 Ocak 1926 tarihli emri doğrultusunda, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk istihbarat kuruluşu olan Millî EmniyetHizmeti Riyâseti (M.E.H./MAH) kurulmuştur. Teşkilât, 5 Ocak 1927 tarihinde şeklen İçişleri Bakanlığı'na bağlanmıştır. 6 Ocak 1926 - 5 Ocak 1927 tarihleri arasındaki bir yıllık dönem çalışmaları, dönemin yöneticileri tarafından Riyâset'in kuruluşuna hazırlık dönemi olarak değerlendirilmiş ve bir gün sonraki 6 Ocak 1927 tarihi MAH'ın kuruluş tarihi olarak kabul edilmiştir. Kuruluşuyla başkanlığına Şükrü Âli Ögel'in getirildiği MAH, Millî İstihbarat Teşkilâtı mensupları için bir simge olarak önemini korumakta ve MİT'in tarihi kökleriyle gelecek arasında kuvvetli bir bağ oluşturmaktadır. MAH, duyulan ihtiyaçlara bağlı olarak zaman içerisinde birkaç kez küçük yapısal değişiklikler geçirmiş ve 1965 yılına kadar Türkiye'nin istihbarat faaliyetini başarıyla yürütmüştür. Devletin millî güvenlik politikasının hazırlanmasıyla ilgili her konuda istihbaratın tek elde toplanabilmesi amacıyla, 22 Temmuz 1965 tarihinde TBMM tarafından 644 sayılı kanun kabul edilmiş ve bu kanun ile kuruluşun adı Millî İstihbarat Teşkilâtı (MİT) olarak değiştirilmiştir. 12 Daha sonra Atatürk, 1925 yılı sonunda, gelişmiş devletlerdeki istihbarat kuruluşlarına benzer, çağdaş bir örgütün kurulması talimatını vermiştir. Bunun üzerine, Avrupa ülkelerinde eğitilen kadroların da katılımıyla, Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak'ın 6 Ocak 1926 tarihli emri doğrultusunda, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk istihbarat kuruluşu olan Millî Emniyet Hizmeti Riyâseti (M.E.H./MAH) kurulmuştur. Teşkilât, 5 Ocak 1927 tarihinde şeklen İçişleri Bakanlığı'na bağlanmıştır. 6 Ocak 1926 - 5 Ocak 1927 tarihleri arasındaki bir yıllık dönem çalışmaları, dönemin yöneticileri tarafından Riyâset'in kuruluşuna hazırlık dönemi olarak değerlendirilmiş ve bir gün sonraki 6 Ocak 1927 tarihi MAH'ın kuruluş tarihi olarak kabul edilmiştir. Kuruluşuyla başkanlığına Şükrü Âli Ögel'in getirildiği MAH, Millî İstihbarat Teşkilâtı mensupları için bir simge olarak önemini korumakta ve MİT'in tarihi kökleriyle gelecek arasında kuvvetli bir bağ oluşturmaktadır. MAH, duyulan ihtiyaçlara bağlı olarak zaman içerisinde birkaç kez küçük yapısal değişiklikler geçirmiş ve 1965 yılına kadar Türkiye'nin istihbarat faaliyetini başarıyla yürütmüştür. (Wikipedia) Alman hükümeti ile işbirliği yapılarak kurulacak, yalnız bu görüşmenin İngilizlerden ve Ruslardan gizlenmesi için bir heyet kurulup yurtdışına gönderilecek. Asıl olarak heyet bu görüşmeyi yapacaktır. Örgütün başına Birinci Ordu Komutanı Ali Sait Paşa geçecek (Ekrem Baydar, Atatürk’ün Emniyet Müdürü, Destek, 2010). Şapkanın Kabulü: Bu başlık değil baş davasıdır Şapka, irticai faaliyetlere karşı takınılan tavırlardan biri olarak görülebilir. Falih Rıfkı, şapkanın, sadece bir başlık olmadığını, “tefekkür inkılâbının bir sembolü” olduğunu belirtir (Atay, Çankaya, 435). “Asıl mesele, kafanın içindeki batıl inanışları söküp atmak”tır, bu nedenle “bu başlık değil, baş dâvası”dır” (Atay, Çankaya, 432). Şapka, Mustafa Kemal’in Ağustos’ta çıktığı gezi sırasında halka tanıtılmaya başlanmıştır. 23 Ağustos’ta Kastamonu’da; 27 Ağustos’ta İnebolu’da; 23 Eylül’de Bursa’da ve 10 Ekim’de Akhisar’da konuşmalarında gündem maddesi şapkadır. Mustafa Kemal’in ardından, 2 Eylül’de Diyanet İşleri Başkanı Rıfat Börekçi şapka giymenin dinen ya da vicdanen sakıncalı olmadığına dair fetva verir. Ne var ki, bu konuşmalar, ardından gelecek ayaklanmaları durdurmayacaktır. 14 Kasım’da Sivas’ta İmamzade Mahmet Necati ve arkadaşlarının duvarlara şapka inkılabına karşı yazılar asması ile başlayan gerici gösteriler 22 Kasım’da Kayseri’de, 24 Kasım’da Erzurum’da, 25 Kasım’da Rize’de, 27 Kasım’da Maraş’da ve 4 Aralık’da Giresun'da devam eder. Başbakan İsmet Paşa’nın 12 Aralık’da Meclis’de iç ve dış durum hakkında yaptığı konuşmada, şapka karşıtı gösterilerin gelişimi şöyle özetlenmektedir. 14 Teşrisani’de Sivas’ta bir beyanname yapıştırılmıştır. Şapkadan bahis olunan beyannamede Meclis’te muhalif mebusların 170’e çıktığından bahsedilmiştir. 22 Teşrisani’de Kayseri’de Nakşibendî tarikatından Ahmet Hamdi Efendi, Şeyh Sait’in halifesi olduğu çerçevesinde propaganda yapar ve Mekkeli olduğunu iddia eder. 24 Teşrisani’de Erzurum’da Gavur İmam isminde bir hoca ile Hoca Osman isminde biri önayak olduğu halde vilayeti makamı tehdit edilir. 24 Teşrisani’de Rize’de “bir iki hocanın delâletiyle, orada dizsizliğe doğru gidiyoruz namı altında bir hareket ortaya çıkar.” Yine 24 Teşrisani’de Maraş’da İbrahim Hoca camide halkı toplayıp nümayiş teşebbüsünde bulunur. Son olarak, 4 Kânunuevvel’de Giresun’da “Şeyh Muharrem isminde bir hocanın delâletiyle hareket ortaya çıkar” (ZC, Devre. II, Cilt: 20, s. 109). 13 İsmet Paşa, olayların halkın “dul kadınlar toplanıp Rusya’ya sevk olunuyor” ve “İsmet Paşa öldürüldü” gibi dedikodularla ayaklandırıldığını belirtiyor (ZC, Devre. II, Cilt: 20, s. 109). Ayrıca, İsmet Paşa, gösterilerin yapıldığı bölgelerde hariçten gelen bir takım adamlar tarafından yönlendirildiğini iddia etmektedir: “…milletin yürümek istediği herhangi ıslâhat, teceddüt vadisindeki hareketlere karşı şurada burada vaki olan hareket ve propagandalar ve tezahürler harici âmil ile haizi irtibat olan bir takım muharikler merbuttur.” (ZC, Devre. II, Cilt: 20, s. 110). Aynı tarihlerde meydana gelen ve hepsinde hariçten gelen adamlar tarafından yönlendirilen alındığı gösterilerin, “heyeti umumiyesi bir merkezden idare edilmekte oldukları kanaatini mahkemelere telkin et[miştir].” (ZC, Devre. II, Cilt: 20, s. 110). Olayların ardından, 25 Kasım’da 671 sayılı “Şapka İktası Hakkında Kanun” kabul edilmiştir. Kanunun 1. maddesi şu şekilde düzenlenmiştir: Madde 1- Türkiye Büyük Millet Meclisi azaları ile idare-i umumiye ve hususiye ve mahalliyeye ve bilumum müessesata mensup memurin ve müstahdemin, Türk milletinin iktisa etmiş olduğu şapkayı giymek mecburiyetindedir. Türkiye halkının da umumi serpuşu şapka olup buna münafi itiyadın devamını hükümet men eder. Kanun tasarısının görüşmeleri sırasında ise Meclis sakindir. Fakat, Bursa Mebusu Nurettin Paşa’nın verdiği bir takrir iktidarın çok büyük eleştirilerine maruz kalır. Nurettin Paşa, verdiği takrirde konunun kararname ile düzenlemesi gerektiğini ya da Kanun ile düzenlenecek bir konuysa İcra Vekilleri Heyeti’nin 2 Eylül 1341 tarihli ve 2413 numaralı kararnamesi’nin hukuken yok kabul edilmesi gerektiğini ve böyle bir Kanunun mebuslar hakkında uygulanamayacağını belirtir. Çünkü, mebuslar memur değildir, haklarında kayıt tutulamaz. Asıl olarak, Nurettin Paşa, Kanun teklifinin Teşkilatı Esasiye’ye aykırı olduğunu iddia eder. Buna göre, Kanun Teşkilatı Esasiye’nin 3. maddesinde “Hakimiyet bila kaydü şart milletindir”, 68. maddesinde “Her türk hür doğar, hür yaşar” ve 75. maddesinde “Hiçbir kimse mensup olduğu din, mezhep tarikat ve felsefî içtihadından dolayı muâheze edilemez. Âsâyiş, âdâb-ı muâşeret-i umûmîye ve kavânine mugâyir olmamak üzere her türlü âyinler serbesttir” belirtilen esaslara aykırıdır (ZC, Devre: II, Cilt: 19, s. 247). Refik Bey 30 Kasım’da Erzurum ve Sivas’ta çıkan ayaklanmaların sebebi olarak Nurettin Paşa’nın takririni gösterir (Cilt: 19, s. 282). İktidara göre, şapka, asri ve medeni bir kisvedir. Avrupalı devletlerin vatandaşları ile Türk vatandaşları arasında bir fark olmamalıdır. Bu nedenle, Refik Bey gibi şapkaya karşı Meclis kürsüsünden Teşkilatı Esasiye’ye aykırıdır şeklinde karşı çıkmak devrimcilikle bağdaşmaz. Gösterilerde gözaltına alınan sanıklar İstiklal Mahkemesi'ne verilir. İmamzade Mehmet Necati idama, olaya karışan diğer sanıklar hapse mahkûm olurlar. İRTİCAİ ODAKLARIN TASFİYESİ Alınan askeri, siyasi ve idari tedbirlerin yanında, irticai faaliyette bulunan ve irticai propaganda yaparak halkı kışkırttığına inanılan odakların tasfiye edilmesi de gerekli görülmüştür. Başta anamuhalefet partisi, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası olmak üzere diğer karşı devrimci siyasi partiler ile Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın yayın organı olarak görülen İstanbul basını ve halkın dini duygularını kullanarak siyasi nüfuz kazanmasına araç olan tekke ve zaviyelerin kapatılması gerekli görülmüştür. 14 Siyasi Parti Yasakları Takrir-i Sükun Kanunu ile Feridun Fikri’nin korktuğu başına gelmiştir. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, 3 Haziran’da alınan Bakanlar Kurulu kararı ile dini siyasete alet ettiği gerekçesiyle kapatılmıştır (BCA: 30.18.1.1/14.32.19/79-12). Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, 17 Kasım 1924’de Kazım Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele ve Adnan Adıvar öncülüğünde kurulmuştur. Her ne kadar kurucu kadro, karşı devrimci bir tavır takınmamış olsa da, Cumhuriyet Halk Fırkası’nın sıkıyönetimvari yönetimine karşı liberal kanadı oluşturmuştur. Ne var ki, çok kısa bir süre içerisinde, özellikle hilafetin kaldırılmasına izleyen dönemde, Fırka, karşı devrimci toplumsal tabakanın merkezi haline gelmiştir. Fırka’nın kapatılmasının temelinde de bu yatmaktadır. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası tarihi ve kapatılma nedenleri? 7 Kasım’da Fırka üst yöneticilerinden Kazım Karabekir ve Refet Paşalar ile Rauf ve Adnan Beyler’in İstanbul mebusluğuna seçimi yapılmamış, ikinci seçmenler tarafından seçimi düşürülmüştür (ZC C.19 İ.4). Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, 1926 yılında Mustafa Kemal’e suikast girişiminde Fırka mebusunun suçüstü yakalanması ve diğer Fırka üyelerinin de suikast girişiminde rolü olduğunun ortaya çıkarılması ile asıl tasfiyeyi yaşamıştır. Birçok üyesi tutuklanmış ya da sürgüne gönderilmiştir. Fırka’nın temel ideolojik bir farklılık nedeniyle mi yoksa güç savaşımı nedeniyle mi tasfiye edildiği tartışma konusudur. Mustafa Türkeş, TCF ile CHF arasında ideolojik bir karşıtlık olmadığını, tartışmanın gücün yeniden dağılımında odaklandığını iddia etmektedir: “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF)’nin bir muhalefet partisi olarak ortaya çıkışının nedeni, ideolojik olmaktan çok, TCF mensuplarının, rejim içinde, güç odaklarını kaybetmeye başlamalarıyla ilgilidir. Bu dönemde, ordu, aydınlar ve siyasi örgüt, üç önemli güç dayanağını oluşturmaktaydı. TCF’nin kuruluşu yeni bir bir güç dayanağı –siyasi parti- oluşturma arayışını ifade etmektedir…. Haziran 1925’te TCF’nin kapatılması kararı karşısında TCF liderleri ciddi bir direnme göstermemişlerdir. Bu durum, TCF liderlerinin güç dayanaklarını kaybettiklerini göstermektedir. 1926 yılında ortaya çıkarılan Atatürk’e karşı suikast planı, potansiyel muhalefetin darmadağın edilmesiyle sonuçlandı. Bütün bu süreçte, TCF liderleri ideolojik farklılıkla itham edilmediler. İrtacai faaliyette bulundukları ileri sürülenler veya kanıtlananlar TCF liderleri değil, parti üye ve sempatizanlarıydı. Bütün bunlar göstermektedir ki, aralarındaki mücadele ideolojik kaygılarla değil, geçiş sürecinde ortaya çıkan, siyasal gücün yeniden dağılımı süreci içerisinde şekillenmiştir.” (Mustafa Türkeş, Kadro Hareketi, s. 19) Nasıl olmaz, o zaman kime karşı devrimci diyeceğiz? Rauf da istemiyor Halifeliğin kaldırılmasını, Kazım Karabekir de? İdeolojik mücadele, asıl olarak sosyalist – komünist siyasal oluşumlar ile ilişkide ortaya çıkmıştır. Dönem boyunca, Komünist faaliyetler mercek altındadır. Öncelikle, 1925 yılı 13 Mayıs’da yeniden kurulması istenen Sosyal Demokrat partinin kurulması yasaklanmıştır. Diğer taraftan, birçok yayın organının kapatılma gerekçesi komünizm propagandası yapmasıdır. Dönem itibariyle, Sovyet Sosyalist Cumhuriyet Birliği ile ilişkiler de söz konusu siyasal faaliyetlerin Hükümet ile olan ilişkilerini de şekillendirmiştir. Sovyetler, Kemalist rejime verdiği desteği çekmiş, tek ülkede sosyalizm temelinde rejimini yeniden inşa etmektedir. 1924’de toplanan V. Kongreye kadar Komintern Türk Ulusal Kurtuluş Hareketine, Kemalizme destek vermiştir. Komintern yalnızca Kemalist rejime değil bu dönemde ortaya çıkan ulusal burjuva devrimlere destek vereceğini beyan etmiştir. Çünkü, sosyalist rejimlerin ilk aşaması emperyalist ilişkilerin tasfiye edilmesi ve kapitalist ilişkilerin kurulmasıdır. Bu 15 dönemde, dünya sistemi olarak sosyalizm ideolojisinden hareketle, tüm ülkelerde sosyalist rejimlerin yayılacağına inanan SSCB, burjuva ulusal devrimleri destekler. 1924’de ise Komintern Kemalizm ve tabi ulusal burjuva devrimlerle yollarını ayırır. Bunun üzerine, Kominternle hareket eden Türkiye İşçi Çiftçi Sosyalist Fırkası’na (TİÇSF) Kemalist rejimden desteğini çekmesi için çağrı yapılmıştır. Bu çağrı üzerine, Parti Genel Sekreteri Şefik Hüsnü Deymer, Komintern’in bu kararına katılmış; Şevket Süreyya ise kararı çocuksu bularak karşı çıkmıştır. Bu doğrultuda, 1925 yılında Şevket Süreyya Aydemir TİÇSF içerisinde bir ayrılıkçı hareketin başını çekmiştir. (Mustafa Türkeş, Kadro Hareketi, s. 59, 88-89). Bunun sonucunda da bir grup komintern ile yürüyerek Kemalist rejime karşı tavır almış, Aydemir’in başını çektiği grup ise Kemalist rejime yanaşmıştır. 1925’de Takrir-i Sükun gereğince parti üyeleri hakkında tutuklanma kararı çıkması üzerine, TİÇSF Genel Sekreteri Şefik Hüsnü Deymer, Genel Sekreterlik görevini Tör’e bırakarak yurtdışına kaçmış, Tör ve Aydemir ise Türkiye’de kalmaya karar vermişlerdir. Mayıs 1925’de Tör, Aydemir, Belge ve diğer parti üyeleri tutuklanarak, 5 ila 15 yıl arasında değişen hapis cezalarına mahkûm edilmişlerdir (Mustafa Türkeş, Kadro Hareketi, s. 89). Tökin henüz yurtdışındadır. 18 ay hapis yattıktan sonra, ceza-infaz yasasında bir değişiklik yapılması üzerine, Ekim 1926’da Aydemir, Tör, Belge ve diğerleri serbest bırakılır, 1927 yılında tekrar tutuklanırlar. Aydemir duruşmalarda sessiz kalarak, suçu üstlendiği; Tör’ün ise parti gizli belgelerini verdiği öne sürülmektedir (Mustafa Türkeş, Kadro Hareketi, s. 89). Tunçay’dan aktardığına göre, “1920-1925 yılları arasında Türkiye’de, Mustafa Kemal Paşa’nın isteği üzerine kurulan resmi komünist parti dahil, birkaç tane komünist parti mevcuttu. Bunlar arasında, Anadolu merkezli “Halk İştirakiyun Fırkası’ 1922 yılına kadar varlığını sürdürdü ve yıl sonunda ortadan kayboldu. Üyelerinin bir kısmının İstanbul merkezli TİÇSF’ye geçtiği anlaşılmaktadır. Tunçay’ın tespit ettiği gibi, 1923 yılında TİÇSF ayakta kalan en güçlü sol partiydi. TİÇSF ve yayın organı Aydınlık Mayıs 1925’e kadar varlığını sürdürdü. Fakat, 1924 yılından itibaren Aydınlık grubu içinde ayrışmalar başlamıştı. 1925 yılında, hükümet TİÇSF mensuplarından bir kısmını tutuklatmış ve bu parti de yer altına inmiştir” (Mustafa Türkeş, Kadro Hareketi, s. 85). 19 Mayıs’da da Rus komünistlerin Asya ve Avrupa’daki faaliyetleri hakkında bir rapor hazırlanmıştır (BCA: 30.10.0.0/219.479.22/400-322). Bkz. Bülent Gökay, ME Studies, 29/2 Bkz. Doğu Halkları Kurultayı Bkz. Carr, Socialism in One Country Bkz. Mete Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar (1908-1925) Basın Yasakları Takrir-i Sükun Kanunu’nun ilk maddesinde Hükümet’e “[i]rtica ve isyana ve memleketin nizamı içtimaisini ve huzur ve sükununu ve emniyet ve asayişini ihlâle bais bilumum teşkilât ve tahrikat ve teşvikat ve teşebbüsat ve neşriyatı” kapatma yetkisi verilmiştir. Takrir-i Sükun Kanunu çerçevesinde, 1925 yılı içerisinde Bakanlar Kurulu Kararı ile 22 süreli yayın (gazete / dergi) kapatılmış; yurtdışı merkezli 12 süreli yayın ile Güney sınırlarından giren her türlü yayının ithali yasaklanmış ve 9 yayının sorumlu müdürleri / yönetici ya da yazarları İstiklâl Mahkemesine sevk edilmiştir. Tablo 1 1925 Yılında Kapatılan Gazete ve Dergiler Yayının Adı Tevhid-i Efkar Gazetesi (İstanbul) Son Telgraf Gazetesi (İstanbul) İstiklal Gazetesi (İstanbul) Sayha Gazetesi (İstanbul) Kapatılma Tarihi 5 Mart 5 Mart 5 Mart 5 Mart Kapatılma Nedeni 16 Aydınlık Gazetesi (İstanbul) Orak Çekiç Gazetesi (İstanbul) Sebilürreşad Mecmuası (İstanbul) Kahkaha Gazetesi (Trabzon) İstikbal Gazetesi (Trabzon) Pres de Suvar Gazetesi (İstanbul) Sada-yı Hak Gazetesi (İzmir) İkaz Gazetesi (Afyon) Doğruöz Gazetesi (Mersin) İmerisianea Gazetesi (İstanbul) Tanin Gazetesi (İstanbul) Yoldaş Gazetesi (Bursa) Polinya Gazetesi (İstanbul) Akbaba Gazetesi 5 Mart 5 Mart 5 Mart 8 Mart 8 Mart 8 Mart 8 Mart 11 Mart 22 Mart 29 Mart 29 Nisan 13 Mayıs 24 Mayıs 31 Mayıs Hahtanak Gazetesi Salname-i Şarki adlı kitap Ordu Neşideleri Gazetesi 5 Ağustos 26 Ağustos 27 Eylül Komünizmi övmek İstanbul'da ikamet eden İngiliz uyruklu Alfred Rizu'nun Ermenistan hakkında bilgi veren Ordu Neşideleri adlı derginin sahibi Mahmud Saim'in çeşitli suçlar sebebiyle mahkum olması Millet Gazetesi 28 Kasım Şark İstiklal Mahkemesi kararıyla kapatılan İstanbul'da yayınlanan Vatan gazetesinin yerine çıkarılmak ve aynı gayeyi takip etmek Komünizm propagandası yapmak 252.sayısındaki Meşhedinin Köpeği başlıklı yazı Tablo 2 1925 Yılında İthali Yasaklanan Gazete, Dergi ve Kitap Listesi Yayın adı Güney sınırlarından gelecek bütün gazete ve mecmualarının yurda sokulması yasaklandı. Viyana'da yayımlanan komünistlerin yayın organı Correspondance International gazetesinin; Beyaz Rusların yayım organı olan Rol-Dumen gazetesinin ve Gümülcine'de yayımlanan Posta adlı broşürün ithali yasaklandı. Yunanistan'da basılan Politiki Erena adlı gazetenin Türkiye'ye sokulması yasaklandı ve getirtenlerin İstiklal Mahkemesi'ne verilmesine karar verildi. Yunanistan'da yayınlanan Rizo Pastis gazetesinin Türkiye'ye ithali yasaklandı. Berlin'de yayımlanan Deni gazetesinin yurda sokulması yasaklandı. Türk inkılapları aleyhinde yayın yapan ve Bulgaristan'ın Filibe kasabasında çıkan Koca Balkan gazetesi'nin ithali yasaklandı. Halep'te yayımlanan Vakit gazetesinin yurda sokulması yasaklandı. Gümülcine'de yayımlanan Balkan gazetesinin Türkiye'ye sokulması yasaklandı. İranlı Mirza Ebulkasım tarafından Berlin'de yayımlanan Divan-ı Mirza Ebulkasım Arif-i Kazvini adlı kitabın yurda sokulması yasaklandı. İskeçe'de yayımlanan İtila gazetesinin Türkiye'ye sokulması yasaklandı. Es-Seyyid Hüseyin Hazeniyyü'l-Hüseyni tarafından yazılan Gonca-i Baharadlı Kürtçe kitabın yurda sokulması yasaklandı. Yasağın tarihi 18 Mart 29 Nisan başlama 10 Mayıs 13 Mayıs 19 Temmuz 22 Temmuz 20 Eylül 23 Kasım 23 Kasım 29 Kasım 5 Ağustos Tablo 3 1925 Yılında Tutuklanan Gazeteci / Yazarlar Listesi Toksöz gazetesi sahibi Aldülkadir Kemali tutuklandı 25 Mart Tanin gazetesinin, yanlı haber vermesinden dolayı yayını durduruldu ve İstiklal Mahkemesi'ne verildi. Tanin sahibi ve başyazarı Hüseyin Cahit tutuklandı. Hüseyin Cahit, 7 Mayıs 1925 tarihli Ankara İstiklâl Mahkemesi kararı ile Çorum'da müebbet sürgün cezasına çarptırılmıştır. Bursa'da yayımlanan Yoldaş gazetesi komünizm propagandası yaptığı gerekçesiyle yayımı durduruldu ve mesulmüdürü ile sahibi İbrahim Hilmi İstiklal Mahkemesi'ne verildi. İstanbul'da Rumca yayımlanan Polinya gazetesinin yayımı durduruldu ve sorumlu müdürünün İstiklal Mahkemesi'ne verilmesine karar verildi. İstanbul'da yayımlanan Resimli Ay dergisinde kanuna aykırı yayın yapan Safaeddin Rıza ve dergi sahibi İstiklal Mahkemesi'ne verildi. Vatan Gazetesi sahibi Ahmet Emin (Yalman) ve yazarı Ahmet Şükrü (Esmer), İstiklâl Gazetesi sahibi İsmail Müştak (Mayakon), İleri Gazetesi muharriri Suphi Nuri (İleri), Adana'da çıkan Sayha Gazetesi sahibi Gündüz Nadir Beyler tutuklanarak mahkemeye sevk edildiler. 13 Eylül'de tamamlanan yargılama sonunda bazı gazeteciler hakkında beraat, bazıları hakkında ademi mesuliyet kararı alınmıştır. 15 Nisan 13 Mayıs 24 Mayıs 24 Mayıs 11 Ağustos Basın organları, belli siyasal hareketlerin temsilcisi olarak görülmektedir. Bu nedenle, irticai faaliyetleri destekleyen, körükleyen farklı basın yayın organları takibata maruz kalmıştır. “1925 sonrasında günlük gazetelerden ayakta kalanlar genellikle Kemalist yönetimi destekleyen ve mümkün olduğunca içerden eleştiri getiren gazetelerdi. Falih Rıfkı Atay yönetimindeki Hakimiyet-i Milliye, Yunus Nadi Abalıoğlu’nun Cumhuriyet, Necmettin Sadak’ın Akşam, Asım Us’un Vakit, Celal ve Nuri İleri’nin İleri adlı gazeteleri varlıklarını sürdürebilmekteydi” (Mustafa Türkeş, Kadro Hareketi, s. 95). Bunun aksine bir şey varsa bulunmalı? Peki, kapatılan, ithali yasaklanan dergi ve gazeteler hangi siyasal hareketin temsilcileridir? Aydınlık Dergisi, Komintern ile birlikte hareket eden Türkiye İşçi Çiftçi Sosyalist Fırkası’nın yayın organıdır. Orak – Çekiç ve Yoldaş dergileri de komünist ideolojinin savunucusudur. Sebülreşat, feodal – dinci gericiliği temsil etmektedir. Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi Basın yasaklarının hedefinde özellikle İstanbul basını vardır. Çünkü, İstanbul sermayesi uluslararası sermayenin işbirlikçisi olarak görülmektedir. Bu nedenle milli iktisat modelini benimseyen Ankara’ya karşı cephe aldığı iddia edilmektedir. Çavdar’a göre, İstanbul demek halife, saltanat ve saltanatın dayandığı İngiltere demektir. Saltanat kaldırılınca İngiltere’nin müdahale etmesini beklerler ve gelmeyince hayal kırıklığına uğrarlar. Bundan sonra da 17 hilafete bağlanırlar. “Halife’nin, Tanin’de Hüseyin Cahit’in başlattığı ‘Oğlumun Kütüphanesi’ dizisine abone olması günlerce bu gazetenin en saygın köşesinde yer aldı.” (Çavdar, Kuruluş Döneminde…, 6). Halifeliğin ve saltanatın kalkması, İstanbul sermayesinin çöküşü demektir. Bu nedenle, İstanbul basını Meclis muhalefetinin sesi haline gelmiştir (Çavdar, Kuruluş Döneminde…, 6). 1922 Eylül - Mart 1925 yani zaferden Takrir-i Sükun’a kadar olan dönemde İstanbul basının muhalefeti hızla devam eder, Takrir-i Sükun sonrasında ise biat etmiş gözükür (Çavdar, Kuruluş Döneminde…, 27-28). İstanbul basını dışında, hedefe alınan yayın faaliyetleri çeşitlidir. 1 Şubat’ta alınan Bakanlar Kurulu kararına göre, ordu mensuplarının şeref ve haysiyetleri ile ilgili yayınlar, ordunun maneviyatına kötü tesir yapacağından yasaklanmıştır (BCA: 30.10.0.0/86.566.11/8611). Ayrıca, Kütahya Mebusu Ragıp Beyle rüfekası, 4 Şubat tarihli Genel Kurul’da Türkiye aleyhinde yayın yapan Rumca gazetelerin süresiz kapatılmasını teklif etmiştir. Başvekil Ali Fethi Bey, istisnai bir muamele yapılmayacağını ama takririn önemle dikkate alınacağını belirtmiştir (ZC C.13/1 İ.47). Yüzelli kişilik listeye dahil bulunanların neşriyatı hakkında da 1 Mart’ta görüşme yapılmıştır. 26 Kânunuevvel 1339 tarihli Affı Umumî Kanununun dördüncü maddesinde Lozan Anlaşmasına ekli genel af protokolüne dahil edilmeyen 150 kişilik listedeki kişilerin genel aftan yararlanamayacağı gibi Türkiye’ye girmesi de yasaklanmıştır. Ne var ki, yüzelli kişilik listeye dahil bazı kişiler Türkiye'de bazı gazete ve dergilerde yazılar yazmaktadır. Tezkere ile Türkiye'ye girmesi dahi yasaklanan bu kişilerin Türkiye'de yayınlanan dergi ve gazetelerde yazı yazmasının da yasaklanması talep edilmektedir. Tezkerenin müşterek encümene gönderilmesine karar verilmiştir (ZC C.15 İ.67). Basın yasaklarının gündeme gelmesi ile Meclis’de muhalefette huzursuzluk başlamıştır. Ergani mebusu Kâzım Vehbi ve Sivas mebusu Halis Turgut Beyler; Toksöz ve Oryant Niyuz gazetelerinin sed ve tatili esbabına dair Başvekâlete soru yöneltmiştir. Buna karşılık, Başvekil Ali Fethi Bey (3.1.1341) gazetelerin iç güvenlik gerekçeleriyle kapatıldığını belirtmiştir: “Toksöz Gazetesi ile Oryant Niyuz gazetesinin bazı makaleleri emniyeti dahiliyemizi ihlal etmek edebilecek neşriyat mahiyetinde görüldüğü için, huzur ve sukûneti temin etmek maksadıyle Heyeti Vekileniz bunların muvakkaten tatiline karar vermiştir” (ZC, Devre: II, Cilt: 11, s. 354). Muhalefet, basın yasakları ile halkın özgürlüğünün kısıtlandığını belirtmektedir: “Halk hakimiyeti hürriyeti matbuatla tevemdir… hürriyeti matbuat hürriyeti münakaşa ve hürriyeti tenkit ve hürriyeti mütalââ demektir.” (ZC, Devre: II, Cilt: 11, s. 354). Feridun Fikri Bey (Dersim), Keskin gazetesinin kapatılması ile ilgili Dahiliye Vekili’ne yönelttiği soru üzerine yapılan tartışmada, bir gazete hakkında mahkemeye gidilmeden evvel derin inceleme yapılmasını talep etmiştir. Çünkü, Keskin gazetesi Kanunda belirtilen yükümlülükleri yerine getirmemesi nedeniyle kapatılmış, ardından yükümlülükleri yerine getirerek mahkeme kararı ile tekrar yayına başlamıştır (ZC C.13/1 İ.46). Hükümeti hedefinde ise, Cumhuriyetin kendi devrimci çocuklarını yetiştirmesi vardır. Bu hedef, Eylül 1925’de Meclis açış konuşmasında Mustafa Kemal tarafından dile getirilir: "Cumhuriyet devrinin kendi zihniyet ve ahlâkiyle donanmış basınını yine ancak Cumhuriyetin kendisi yetiştirir" (ATCK, s. 446.) Bu doğrultuda, Anadolu Ajansı, 6 Nisan 1920’de kurulmuştur. Atatürk'ün yakın çevresinden Falih Rıfkı Atay, Ruşen Eşref Ünaydın, Yakup Kadri Karaosmanoğlu gibi isimler yönetim kurulunda görev almıştır (ATA, AAK). 1925 Mart itibari ile şirket statüsü kazanmıştır ve Ahmet Ağaoğlu ilk yönetim kurulu başkanı, Alâeddin Bey ise ilk genel müdürü olmuştur. Anadolu Ajansı’nın 1925 yılında kendi kanallarıyla çalışmaya başlamasıyla birlikte yabancı ajansların yurtiçindeki çalışmalarına son verilmiştir. 18 Anadolu Ajansının kurulması (haber alma özgürlüğü) ne demek? Savaştan bu yana tüm haberleri, Anadolu AA’dan alıyor.. Ne demek? *** Hükümet’in basın yasaklarının ardından 31 Aralık’ta kabul ettiği 704 sayılı “Matbaa Alât ve Edevatıyle Kitâp ve Gazete Kağıtlarının Gümrük Resminden İstisnasına Dair 9 Kânunuevvel 1336 Tarih ve 71 Numaralı Kanunun İkinci Maddesinin İlgası Hakkında Kanun” ile matbaaya tanınan vergi muafiyetlerinin kaldırılması ve yerine Hükümetin doğrudan desteğinin kabul edilmesi, basının mali olarak da kontrol edilmeye çalışıldığını akla getirmektedir. Gerçekten, 9 Kânunuevvel 1336 tarih ve 71 numaralı Kanun ile getirilen gazete ve kitâp kağıtları ile matbaa alât ve levâzımatının gümrük ithalât resminden muafiyeti, toplam 66320 liralık bir büyüklük oluşturmaktadır. Bu nedenle, Kanunun ilga edilmesinde gösterilen muafiyetin maliyeye yük getirmesi gerekçesi gerçekçi değildir (ZC C.20 İ.34) (diğer bir gerekçe de vergi muafiyetinin “mükellefiyette umumiyet esasına aykırı” olmasıdır). Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması İrticai faaliyetlerin odaklarından biri de tekke, zaviye ve türbelerdir. İrtica’nın def’i için söz konusu odakların da kapatılması gereklidir. Takriri Sükun Kanunu’nun verdiği yetkiye dayanarak Hükümet yaz döneminde tekke, zaviye ve türbeleri kapatmaya başlamıştır. 24 Ağustos’ta alınan Bakanlar Kurulu Kararı ile hem tekke ve türbeler ve zaviyelerin kapatılması hem de din görevlilerin kıyafetlerinin sadece din görevlileri tarafından kullanılabilmesi karara bağlanmıştır (BCA: 30.18.1/15.54.7). Söz konusu kararın ardından, Sivas’ta ayaklanma başlamıştır. Ayaklanma kısa sürede bastırılmış, isyancılar İstiklal Mahkemesi’ne sevk edilmiştir. Ardından, kapatmalar devam etmiş, 20 Eylül’de Rufai tekkesi, Hacı Nadir Baba türbesi ile Kaptanhanı'nda bulunan bir türbe kapatılmıştır (BCA: 51..0.0.0/2.1.49). 30 Kasım’da kabul edilen 677 sayılı “Tekke, Zaviye ve Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar ile Birtakım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun” gereğince, “Türkiye Cumhuriyeti dahilinde gerek vakıf gerek mülk olarak şeyhinin tahtı tasarrufunda gerek suveri aharla tesis edilmiş bulunan bilumum tekkeler ve zaviyeler, sahiplerinin diğer şekilde hakkı temellük ve tasarrufları baki kalmak üzere, kâmilen seddedilmiştir. Bunları usulü mevzuası dairesinde filhal cami veya mescit olarak istimal edilenler ibka edilir.” (ZC, Devre: II, Cilt: 19, s. 281). Bkz. Tekke ve zaviye ve türbeler TEDBİRLERİN ÖZÜ: Baskı Değil Devrim Yukarıda ele alınan askeri, siyasi ve idari tedbirler, önemli bir tartışma başlığı açmıştır: hürriyet için hürriyet ya da hürriyeti hedef alan anarşiye karşı baskı. İktidar, hürriyetlerin korunması için isyanla gelişen anarşik durumun geçici baskıcı tedbirlerin alınmasını zorunlu kıldığını, vatandaşların hürriyetlerini korumak üzere anarşinin baskı altına alınmasının gerekli olduğunu; muhalefet ise tedbirler ile en temel insan haklarının bile çiğnendiğini ve bunun kendinden baskıcı karakter taşıdığını savunmaktadır. Adliye Encümeni adına konuşan Refik Bey tedbirlerin gerekli olduğuna inanmaktadır: “Tehlike büyüktür, irtica vardır, bu irticaı her hangi bir vasıta ve her hangi bir sebeple kıymak, kökünden mahvetmek memleketin hayatî icabatındandır” (ZC, Devre: II, Cilt: 16, s. 303). Bu kanunlar, muhalefetin iddia ettiğinin aksine, “Meclisi âlinin hukuku hükümranisini ferağ için değil, teyit için, muhafaza için” yapılmaktadır (ZC, Devre: II, Cilt: 16, s. 303). Bunlar, devrimci bir Hükümet’in alması gereken başlıca tedbirlerdir: “İstiklâl ve zafer için harbe atılan Türk Milletinin, Birinci Büyük Millet Meclisinin şiarı, zafer ve istiklâli temin idi. İkinci Büyük Millet Meclisinin şiarı, geçen sene ve bu sene kabul etmiş olduğu 19 ehemmiyetli kanunlar ile, en büyük vasıf olarak kendisine kabul etmiş olduğu şiar, inkılâpçılık şiarıdır… Bir hadiseyi görüşlerde, bir recülü devlet diye bir görüş vardır, bir de recülü inkılâp diye görüş vardır. Recülü devlet diye görüş, muayyen hâdise etrafında teşhisten sonra ittihazı karardır ve ancak hâdisenin teskin ve o tehlikenin ref ve izalesi içindir ki, mesuliyeti mütekabile müşterektir. İnkılâp ise, inkılâpçılık ise; doğrudan doğruya vazetmiş olduğu prensip ve esasatını millete atfedip, hazmedip ve o inkılâplar içerisinde hiçbir tarafa, sağlık, solluk, darlık, genişlik etmeyerek münferiden ve müstakilen ve müstemirren yürüyebilmektir” (Vurgular bana ait, Âbidin Bey (Saruhan), ZC, Devre: II, Cilt: 16, s. 297298). Kısacası, devrimci bir dönemden geçen Türkiye’nin bu tarz tedbirler alması zorunludur. Ruşen Eşref Bey de hürriyetin kısıtlandığını kabul etmemekte, tedbirlerin hürriyeti değil, isyankarları tehdit ettiğini belirtmektedir: “Tahdit edilen hürriyet değil, anarşidir” (ZC, Devre: II, Cilt: 16, s. s. 310). Kâzım Karabekir Paşa (İstanbul) ise hürriyetlerin, Kanunlarla birer birer sınırlandığını ve herkesin susturulduğunu belirtmektedir: “Bugün en şedit kanunu, hükümetimiz eline alınca bütün matbuat susmuştur, herkes tamamiyle susmuştur. Şu halde hür olarak milletvekillerinin fikrini beyan edeceği ancak bu mukaddes kürsü kalmıştır” (ZC, Devre: II, Cilt: 16, s. s. 309). İKTİSADİ DURUM VE TEDBİRLER The Economist’in 11 Nisan’da yayınlanan haberine göre, Türkiye’de tüm güç isyanı bastırmaya yönelmiş, ekonomik yeniden yapılanma ikinci sıraya gerilemiştir. Ayrıca, Kabine ve Hükümetin, ticaret merkezinden uzaklaşarak Ankara’ya yerleşmesi ile “Constantinople” giderek gözden düşmekte ve bir çok reform sırada beklerken ekonomik sorunlar göz ardı edilmektedir (“Turkey – New Cabinet – Foreign Capital – Turkish Cotton – Tobacco Monopoly”, The Economist, V.100, I.4259, 11 April 1925). Gerçekten, 1925 yılında ekonomi ikinci plana mı atılmıştır? Bu soruya yer yer geri dönmek üzere 1925 yılında gerçekleştirilen ekonomik etkinliklere göz atalım. Öncelikle, isyanın tüm seneye ruhunu verdiği böyle bir dönemde bütçenin önemli bir bölümünün emniyet, asayiş, güvenlik kalemlerine ayrılması sürpriz değildir (Müdafai Milliye Vekaleti % 23,4; Bahriye Vekaleti % 2,9, Umum Jandarma % 6; Emniyeti Umumiye % 2 pay almıştır). Ne var ki, 1925 senesi bütçesinden takip edilebildiği gibi, imar işleri de devam etmekte; asayiş, güvenlik masraflarını Nafia Vekaleti bütçesi (% 10,7) izlemektedir. Maliye Vekaleti % 6,1’lik pay almakta; bunlardan başka, eğitim, sağlık, ziraat, ticaret alanında da etkinliklere devam edildiği görülmektedir. 1341 Senesi Bütçesi A Cetveli (Masarif) Adı Türkiye Büyük Millet Meclisi Masraf (lira) Yüzde 1.545.254 0,8% Riyaseticümhur 208.791 0,1% Divanı Muhasebat 449.595 0,2% 71.949 0,0% Maliye Vekaleti 11.174.057 6,1% Muhassasatı Zatiye (personel ödemesi mi) 13.767.694 7,5% Düyunu Umumiye 13.863.322 7,5% Başvekâlet 20 Tapu Müdüriyeti Umumiyesi 955.123 0,5% Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi 4.583.114 2,5% Dahiliye Vekâleti 4.949.616 2,7% Posta ve Telgraf Müdüriyeti Umumiyesi 5.815.823 3,2% Emniyet Umumiye 3.802.296 2,1% Umum Jandarma 11.077.440 6,0% Hariciye Vekâleti 2.583.288 1,4% 616.688 0,3% Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâleti 4.860.205 2,6% Diyanet İşleri Reisliği 1.687.401 0,9% Adliye Vekâleti 6.013.722 3,3% Maarif Vekâleti 7.742.508 4,2% Matbuat ve İstihbarat Nafia Vekâleti 19.667.285 10,7% Ticaret Vekâleti 3.270.403 Müdafaai Milliye Vekâleti 1,8% 43.058.874 23,4% Bahriye Vekâleti 5.310.380 2,9% İskân Müdüriyeti Umumiyesi 6.030.245 3,3% Ziraat Vekâleti 6.555.421 3,6% İmalatı Harbiye Müdüriyeti Umumiyesi 4.272.273 2,3% Yekûn 183.932.767 Cumhuriyetin kuruluş yıllarında, bütçede “hakiki tevazün” değil, “tasarrufatı cebriye” uygulanmıştır (Maliye Vekili Hasan Bey, 15 Mayıs 1926, ZC Cilt: 25 s.125). Diğer bir deyişle, giderlere göre gelirler belirlenmeye çalışılmış, giderlerde de önemli bir tasarruf politikası uygulanmıştır. Ne var ki, 1925 senesinde bütçe yaklaşık 30 milyon liralık açık vermektedir. Gelirlerde en önemli pay, dolaysız (% 26,05) ve dolaylı (% 23,30) vergilere aittir. İstihlak vergisi (% 10,69) ayrı bir kalemde gösterilmekle birlikte dolaylı vergiler arasındadır. İnhisarlar (%18,16) onları izlemektedir. 1341 Senesi Bütçesi B Cetveli (Varidat) Adı Bilâvasıta alınan vergiler (Dolaysız Vergiler) Damga, Harçlar, Kaydiyeler, Cezayi Nekdiler Masraf (lira) Yüzde 39.870.500 26,05% 5.445.000 3,56% Bilvasıta alınan vergiler (Dolaylı Vergiler) 35.655.000 23,30% İnhisarlar 27.800.000 18,16% Müessesat Emlâk ve Eşyayı Devlet Hasılatı Hasılatı Mütenevvia (Çeşitli gelirler) İstirdadat (Geri Alınanlar) İstihlâk Rüsumu (Tüketim Vergisi) Harp Karşılığı Varidat Fevkâladesi 1.720.000 1,12% 14.965.000 9,78% 8.060.000 5,27% 671.354 0,44% 16.360.000 10,69% 2.500.000 21 1,63% Yekûn 153.046.954 1925 senesinde gelirlerde önemli farklılık yaratacak bir düzenleme yapılmıştır: Aşar Vergisinin kaldırılması. Yıl içerisindeki ekonomik faaliyetlere olduğu kadar devrimin niteliğini temsil eden tarımda yeniden yapılanmanın anahtarı bu düzenlemeden başlamak faydalı olacaktır. Konuşmadaki bütçe rakamları ile tablodaki / kanundaki birbirini tutmuyor! TARIMDA YENİDEN YAPILANMA: Tarımda Kapitalist İlişkilerin Kuruluşu Devrimin Sınıfsal Karakteri: Aşar Vergisinin Kaldırılması ve Yeni Vergiler Aşar Vergisinin kaldırılması, inkılabın önemli bir parçası olarak kabul edilmektedir. Ergani mebusu Kâzım Vehbi Bey “[b]u muazzam inkılâptan sonra bütün Türk Milletini tebrik ederim, esaslı inkılâbı şimdi yapıyoruz” demiştir (TBMM ZC C.13/1, s. 12). Aşar Vergisi, hükümet ile üretici arasında aracılık yapan mültezimler grubunun türemesine neden olmaktadır (Aksaray mebusu Besim Atalay Bey, C.13/1, s. 6-7) ve hiçbir hükümetin aşarı kaldırmaya cesaret edemediği belirtilmektedir (Çorum mebusu İsmail Kemal Bey, C.13/1, s. 12). Aşar Vergisi, “[k]öylerimizin harabetine, ahâlinin cahil kalmasına sebep” olarak görülmektedir (Çorum mebusu İsmail Kemal Bey, C.13/1, s. 12). Bu nedenle, isyan bölgesindeki yapının yeniden düzenlenmesi için en önemli adımlardan biridir ve isyandan önce söz konusu adım atılmaktadır. 17 Şubat 1925 tarihinde Meclis’de kabul edilen 552 sayılı “Âşarın İlgasiyle Yerine İkame Edilecek Vergi Hakkında Kanun” ile Aşar Vergisi kaldırılmaktadır. Kanunun ikinci maddesine göre, üretilen tarımsal ürün üzerinden % 10 oranında alınan aşar vergisi kaldırılmakta; yalnızca kaza ve nahiye merkezlerine satılmak üzere getirilenler ile iskele ve tren istasyonları aracılığı ile taşınan ürünlerden % 10'luk verginin alınması öngörülmektedir. Bu doğrultuda, özellikle köylerde üretilen ürünlerden vergi alınmayacaktır: Madde 2: İskele ve istasyonlara altmış kilometre mesafeden getirilip imrar edilecek olan ve şimdiye kadar öşüre tabi bulunan mahsülâtı arziyeden sevkedildiği iskele ve istasyon rayici ve daha uzak mesafelerden getirilerek iskele ve istasyon veya gümrüklerden imrar edilecek olan mahsülâtı arziye ile un, kırma ve bulgurdan mahalleri rayici üzerinden mahallinde fiyatının yüzde onu nispetinde vergi alınır. Ancak yaş sebze ve yaş meyve herhangi bir mesafeden gelirse gelsin, istihsal olunduğu mahal rayicine göre resme tabidir. İstanbul, Beyoğlu, Üsküdar vilâyetlerine mülhak kaza, nahiye ve kuradan mezkûr vilâyetlere herhangi vasıta ile nakledilecek yaş sebze ve meyveden resim alınmaz. Kanun ile gelir bölüşümüne müdahale edilmektedir. Üretilen mal üzerinden alınan vergi kaldırılarak geçimlik üretim yapan çiftçi rahatlatılmakta; pazara yönelik üretim yapan üreticiye ve arazi sahiplerine yeni yükümlülükler getirilmektedir. Ali Fethi amaçlarının “mahsulatı ziraiye vergisini arazi vergisine“ tahvil olduğunu belirtmektedir (TBMM ZC C.13/1, s. 12). Bu nedenle, büyük mülkiyet sahibi ve pazara üretim yapan çiftçiden geçimlik üretim yapan çiftçiye dolaylı bir gelir aktarımı yapılmaktadır. Aşar vergisinin kaldırılması ile Cumhuriyet’i taşıyacak küçük bağımsız çiftçiyi yaratmak amaçlanmaktadır. Mustafa Türkeş, aşarın kaldırılmasının Kemalist rejimin köylüler ve toprak ağalarına yaptığı bir jest olarak değerlendirmektedir. ?? “Bu reform, Kurtuluş Savaşı sırasında verilen bir sözün yerine getirilmesini ifade etmektedir. Aşarın kaldırılmasından yalnızca toprak ağalarının faydalandığını ileri sürmek anlamlı gözükmemektedir. Bundan hem toprak ağaları hem de köylüler faydalanmışlardır. Aşarın kaldırılmasını asker-sivil bürokratlarla toprak ağaları arasında sözü edilen ittifakı kanıtlamak için bir veri olarak değerlendirmek mümkün değildir.” (Türkeş, Kadro Hareketi, s. 28) 22 Türkiye Cumhuriyeti’nde 1925 yılında 3 298 568 aşar vergisi mükellefi bulunmaktadır ve aşar vergisi, devlet gelirlerinin % 20'sinden fazlasını oluşturmaktadır. Bu doğrultuda, devlet gelirlerinin önemli bir bölümünü oluşturan aşarın kaldırılması ile gelirlerde 12 milyon liralık bir azalma olacağı öngörülmektedir (TBMM ZC C.13/1, s. 297). Aşar vergisinin kaldırılmasından sonra, gelirlerde önemli bir düşüş yaşanmıştır. Bu açığı kapamaya yönelik olarak yeni vergi yükümlülüklerinin getirilmesi zorunlu görülmektedir. 575 sayılı “Damga ve Tuz Resimlerinin Tezyidine ve Pamuk ve Yün Mensucattan İstihlak Resmi Alınmasına Dair Kanun” 3 Mart 1925’de kabul edilmiştir. Kanun ile tuz, damga ve pamuklu mensucata vergiler getirilmektedir: Madde 1: 29 Eylül 1336 tarih ve 29 numaralı kanunun birinci maddesiyle üç misline iblağ edilmiş olan maktu damga resmi beş misle iblağ edilmiştir. Madde 2: 8 Nisan 1340 tarih ve 468 numaralı kanunun birinci maddesiyle kilosu dört kuruşa iblağ olunan tuz fii resmisi iki kuruş zammiyle altı kuruşa iblağ edilmiştir. Madde 3: Gümrük tarifesinin 270nci maddesinde muharrer pamuk mensucat ile 323ncü maddesinde muharrer yün mensucattan beher kilosuna gümrük resminin birer misli derecesinde istihlak resmi vazedilmiştir. Madde 4: 29 Eylül 1336 tarih ve 29 numaralı ve 8 Nisan 1340 tarih ve 468 numaralı kanunlar âhkamı birinci ve ikinci maddelerdeki zamaim hakkında da aynen tatbik olunur. Bu üç maddenin seçilmesinde Lozan Antlaşmasının kısıtları önemli rol oynamıştır (TBMM ZC, Cilt: 15, s. 70-81, 122-123). İzmir mebusu Rahmi Bey şöyle açıklama yapmaktadır: “Muvazenei Maliye Encümeni tetkik etti. Şimdilik bunlardan başka üzerine zammiyat yapılacak mevad bulunmadı… Lozan Muahedesi bizi birçok kuyudat ile bağlamıştır” (TBMM ZC, Cilt: 15, s. 72). Muhalefet, yeni vergiler ile tekrar çiftçi üzerine yük getirildiğini savunmuş, bunun yerine lüks tüketim mallarına vergi konulması gerektiğini belirtmiştir (Bozok mebusu Süleyman Sırrı Bey TBMM ZC, Cilt: 15, s. 71). Asıl vergi yükümlülükleri bir sonraki yılın ilk yarısında getirilecektir. 1925 senesi içerisinde çıkarılan bir başka vergi, 13 Nisan’da kabul edilen 616 sayılı “Mektep Vergisi Kanunu” ile getirilen mektep vergisidir. Bu vergi yeni olmamakla birlikte, vergi tabanı genişletilmiştir. 8 Nisan 1339 tarihli “Tedrisatı İptidai Vergisi” sadece okulu olan yerlerdeki kişilerden toplanmaktadır. Ne var ki, eğitim meselesi ulusal bir sorundur ve bu sorunun çözümüne herkesin katılarak, eğitimin yaygınlaştırılması gereklidir. Bu doğrultuda, yeni çıkan Kanun ile herkesten zorunlu eğitim vergisi alınmaktadır (ZC C.17 İ.101). SANAYİLEŞME Hazırlık POLİTİKASI: Yerli Burjuvazinin Gelişimine Altyapısal Sanayi ve Maadin Bankası: Özelleştirmeye Kadar Devlet İşletmeciliği Sanayi ve Maadin Bankasının kuruluş gerekçesi, Avrupa ve Amerika’da sürekli gelişen sanayiye ulaşmak için gerekli tedbirleri almaktır. Öncelikle, Türkiye Cumhuriyetinde sanayinin neden gelişmediği tespiti yapılmaktadır: “Memleketimizde sanayinin inkişaf ve terakkisi için tevessül edilecek tedabirin en mühimi mütemerkiz sermayeler vücuda getirmek ve halkı teşebbüsatı iktisadiyeye hazırlamak meselesidir… Fakat memlekette mütemerkiz sermayelerin ademi mevcudiyeti ve efradın teşebbüsatı iktisadiyeye müçtemian tevessül etmesine müsait bir ananeve terbiyeye malik bulunmayışları eşhası hususiyenin sanayi cesime teşebbüslerinden uzak kalmasına sebep olmuştur” (Kanun gerekçesi). 23 Sanayinin gelişmesine engel bu gibi sorunları çözmek ve sanayide rol almak isteyenler ne yapmalıdır? Sorun tespitinin ardından Ticaret Encümeni tarafından diğer ülke deneyimleri incelenmiştir: “Elyevm yüksek bir inkişafı sınaiye vasıl olmuş hükümetler tarafından sırf müessasatı sınaiye ve madeniye tesis ve idare ve memleketin sınai faaliyetini takviye etmek için ayrıca resmi bankalar vücuda getirilmesine memaliki müterakkıyei garbiyede tesadüf edilmemekte ve bu gibi hususat tamamiyle hususi müessasatı itibariye tarafından ifa olunmakta ise de onsekizinci asırda Büyük Fredrik zamanında Prusya’da ve Katerina zamanında Rusya’da hükümetçe böyle bankalar teşkil edildi ve elyevm dahi imparatorluk zamanında tesis edilip harbı umuminin nihayetine kadar idarei askeriye tarafından idare olunan levazım ve mühimmat imal eden onsekiz adet muazzam müessasatı sınaiyesini Almanya Devleti badelharp sermaye eshama münkasem olmakla beraber kâffe, hisseleri hükümetin yedinde bulunmak ve hissedaran Heyeti Umumiyesi makamına milletin bilcümle emvalinin idaresinden mesul olan Maliye nazırı kaim olmak ve erbabı ihtisastan mürekkep mansup bir heyeti idare ile bir murahhas bir müdür tarafından tedviri muamelat etmek üzere (Doyçevorke) namı altında bir anonim idareye tevdi edilmiş olduğu anlaşılmış olduğundan bizde de pek ziyade muhtaç olduğumuz inkişafı sınaiyei istihdaf eden böyle bir bankanın teşkili vücuhu adide ile münasip olduğu teemmül edilmiştir” (TBMM ZC C.18 İ.106 s. 3). Kurulması uygun görülen Sanayi ve Maadin Bankası’nın Bulgaristan, İsveç ve eski Rusya’nın deneyimi ışığıdan yapılandırıldığı da belirtilmektedir: “Bulgaristan, İsveç ve eski Rusya’da muhtelif makasit ve bilhassa muamelâtı itibariyeyi ifa etmek üzere sermayesi hükümet tarafından vaz edilen ve gene hükümet tarafından mansup müdür ve heyeti idareler ile tedviri umur eden ve ayrıca bir şahsiyeti hükmiyeyi haiz olan bu gibi müessesata tesadüf edilmekte olduğu ve gerçi bu bankalar hükümetin siyaseti maliye ve itibariyesi noktai nazarından tesis edilmiş ise de sermayenin sureti teşkili ve usulü idaresi itibariyle” Sanayi ve Maadin Bankasına benzerdir. Sanayi ve Maadin Bankası, sermayesi ve sanayileşmenin öncüsü olacak araçlardan mahrum Türk ekonomisini canlandıracaktır çünkü “[b]izde… müessese vücuda getirmek isteyenlere muavenet ve müzaheret için hükümetten başka bir babı müracaat yoktur” (TBMM ZC C.18 İ.106 s. 1). Bu doğrultuda, liberal ekonomi ilkesinden vazgeçmeden devlet müdahalesi kabul edilmektedir. Kanunun 2. maddesine göre; “ Türkiye Sanayii ve Maadin Bankası âtiyüzzikir muamelât ile iştigal eder: Bankaya devredilmiş olan müessasatı sınaiyeyi, teşekkül edecek şirketlere devredinceye kadar, bizzat idare etmek; İştirâk suretiyle tesisatı sıniyede bulunmak ve işletmek, Bizzat veya iştirâk suretiyle maden imtiyazu ve bil- iştirâk maden işletmek, Türk sanayi ve maadin ashabına ve maden mültezim ve âmillerine ikrazatta bulunmak, Maksadı teşekkülüne muvafık olmak üzere her türlü banka muamelesi yapmak.” Buna göre, Sanayi ve Maadin Bankası, Osmanlı’dan miras kalan Hereke Fabrikası, Beykoz Kundura ve Deblağ Fabrikası, Feshane İplik Fabrikası, Yıldızdaki Çini Fabrikası, Uşak Şeker Fabrikasını devralacaktır. Ne var ki, Sanayi ve Maadin Bankası Kanunu görüşmelerinde, Banka’nın işletmeleri özele devredip devretmeyeceği konusu en tartışmalı konudur. Akçoraoğlu Yusuf Bey, Hükümetin verdiği tasarıda 2. maddenin a fıkrasının “bizzat, yahut iştirak suretiyle tesisatı sınaiyede bulunmak ve müessasatı sınaiyeyi işletmek” olarak Encümene gönderildiğini Muvazenei Maliye Encümeninin maddeyi “Bankaya devredilmiş olan müessasatı sınaiyeyi, teşekkül edecek şirketlere devredinceye kadar, bizzat idare etmek” olarak değiştirdiklerini, iktisadın esas meselelerinden birine dair olan bu değişikliğin büyük bir değişikliğe işaret ettiğini belirterek bunun açıklanmasını ister: “Bu hususta, hükümet kendi 24 doktrinini Muvazenei Maliye Encümenine mi feda etmiştir?” (TBMM ZC C. 18 İ. 106 s. 139). Muvazenei Maliye Encümeni Mazbata Muharriri Şekir Bey (Çatalca) açıklama yapma gereksinimi duyar: “Ancak kabul edebildiğimiz miktarı Ticaret Vekâletine devretmiş olduğumuz fabrikalardan, teşekkül edecek şirketlere devri zamanına kadar muattal durmaması için geçici bir devre ait muvakkat işletme hususunda salâhiyet vermektir. Prensip olarak Encümenimiz devlete ait bir müessesenin doğrudan doğruya fabrikacılık yapmamasını iltizam etmektedir. (Bravo sesleri).” (TBMM ZC C.18 İ.106 s. 139). Ticaret Vekili Ali Cenani Bey (Gaziantep) durumu şu şekilde açıklamıştır: “Bizim teklif ettiğimiz, hükümetten bankaya devredilen askeri fabrikaların idaresi meselesidir. Yeniden yapılan fabrikaların kendilerini idare etmek hususunda müşkülat çekeceğini takdir ederek Muvazenei Maliye Encümeninin bu tashihini kabul ettik. (Bravo sesleri). Bunda doktrinimizden satmış gibi bir vaziyet yoktur” (TBMM ZC C.18 İ.106 s. 139). Sanayi ve Maadin Bankası, Ticaret Bakanlığı’na bağlı tüzel kişiliğe sahip bir kuruluştur. Bir genel müdür ile bir yarımcı ve bankacılık ile sanayi ve maden konusunda uzman beş üyeden oluşan yedi kişilik bir idare meclisi tarafından idare olunur. Mebuslardan ve maden ve fabrika sahiplerinden aza intihap olunamaz (Madde 5). Genel Müdür ile yardımcısı ve diğer üyeler, Ticaret Bakanlığının göstereceği adaylar arasından Bakanlar Kurulu Kararı ve Cumhurbaşkanının onayı ile seçilmektedir. Yabancı sermayenin Banka’ya bizzat iştiraki uygun görülmemiştir: “Böyle memleketimizin istikbali sınaisinin en büyük âmili olan bir bankanın sermayesine doğrudan doğruya ecnebi sermayesini iştirak ettirmek münasip görülmeyerek bankanın esas itibariyle millî ve resmi bir müessese halinde tesisi ve yalnız bankanın tesis ve vücuda getireceği müessesata ecnebi sermayesinin iştirak ettirilmesi sanayi milliyemize daha muvafık görülmüştür.” (TBMM ZC C.18 İ.106 s. 2). Madde 10: Bankanın sarfiyatı kablesarf ve badesarf Divanı Muhasebatın vize ve tetkikine ve usulü muhasebei umumiye kanununa tabi değildir.??? (Son haline bak: şu takrir kabul ediliyor: Banka bilançosu Muvazenei Maliye ve Ticaret Encümenleri tarafından tetkik ve tasdik edilir. -146) Demiryolları: Ulusal Pazarın Bütünleşmesi Demiryolları, başlı başına bir politikadır. Cumhuriyet, demiryollarının yapımına özel önem vermektedir. Bir taraftan, iç pazarın birleştirilmesi ve genişletilmesi, bir taraftan devrimin yaygınlaştırılması ve asayiş-güvenlik tedbirleri kadar idari mekanizmanın işleyişini kolaylaştıracak olması dolayısıyla demiryollarına önemli bir pay aktarılmaktadır. 1925 senesi bütçesinde 5 hat için tahsisat yapıldığı görülmektedir: Samsun - Sivas ve Ankara - Kayseri - Sivas, Kütahya - Tavşanlı, Trabzon - Erzurum, Arada - Diyarbekir - Ergani ve Uzunköprü – Keşan (600 sayılı Demiryolları İnşaat ve İşletme Müdiriyeti Umumiyesi 1341 Senesi Bütçe Kanunu, ZC C.17 İ.94) Bu hatlardan bazıları 1925 yılı içerisinde ilga edilmiş, bazıları değiştirilmiştir. Arada – Diyarbakır - Ergani hattı 20 Aralık’ta ilga edilmiş (BCA: 30.18.1.1/17.81.3); 12 Aralık’ta yeni başlayacak Ereğli – Karadere hattı yerine Ankara – Ereğli hattının yapımına başlanması kabul edilmiştir (ZC C.20 İ.23). Ayrıca, 17 Nisan’da Ankara – Yahşiyan (AK, AKSCK, s. 211; ATCK, s. 435), 20 Kasım’da ise Yahşihan – Yerköy hattı hizmete açılmıştır (AK ATCK). 25 Yabancı basında, demiryollarında önemli gelişmelerin yaşandığı ve inşaatın büyük çoğunluğunun Türk mühendisler ve yerel emek tarafından yürütüldüğü, finansmanının Hazine’den karşılandığı; bu nedenle “demiryollarının tam anlamıyla Türk girişimi” olduğu yazılmaktadır (“Turkey – Foreign Aid – Smyrna Dried Fruit – Cotton – Banking – Aidin Railway”, The Economist, 29 August 1925, V.101, I. 4279, s.347). Ne var ki, en çok yabancı uzman demiryollarında görev yapmaktadır. Yabancı Uzman Dönem içerisinde, yabancı uzmanlardan özellikle demiryollarında yararlanılmıştır. 1924 yılı içerisinde, toplam 64 yabancı uzman Türkiye'ye gelmiştir. Ne var ki, 3-6 ya da 9 gibi kısa süreli ziyaretlerin çok verimli olmadığı görülmüştür (ZC C.12 İ. 38). 1925 yılı içerisinde de birçoğu demiryollarında çalışmak üzere yabancı uzman, mühendis getirilmiştir.2 Demiryolları dışında, Konya Sulama İdaresi Operatör ve Ölçme Mühendisliğine Arnavut uyruklu Remzi; Nafia Genel Müdürlüğü Su İşleri Uzmanlığına Fransız Mühendis Arman Danot (BCA: 30.11.1.0/16.34.8) atanmıştır. *** 1925 senesinde bahse değer bir konu da yolların mükellefiyet usulüne göre yapımıdır. 19 Ocak’ta uzun tartışmalar sonucunda kabul edilen 542 sayılı “Yol Mükellefiyeti Kanunu”, Cumhuriyetin en önemli bayındırlık işlerinden sayılan yolların yapılmasında nakdi ve bedeni mükellefiyetleri düzenlemektedir. Kanun uzun müddet Meclis gündeminde kalmıştır. Kanun gereğince, Türkiye'de ikamet etmekte olan 18 ila 60 yaş arasındaki erkek nüfustan öğrenci veya asker olmayanlar yol mükellefiyeti altına alınmaktadır. Buna göre, senede 6 günden az ve 12 günden çok olmamak üzere İl Genel Meclislerince belirlenecek zaman içerisinde mükellefiyetlerini ifa edeceklerdir (ZC C.12 İ.37). Yolların yapımı, askeri, iktisadi ve idari bütünleşme için gereklidir. Doğal Kaynakların Üretimi Demir Sanayi 1925 senesi içerisinde, demir sanayinin kurulmasına ilişkin çalışmalar yapılmaktadır. Neden önemli? 31 Aralık’ta Fransız Profesör Fraungg tarafından hazırlanan demir sanayiinin kurulması ile ilgili rapor sunulmuştur (BCA: 30.11.1.0/176.216.2/1952) Prof. Branning tarafından demir madenleri konusunda araştırma yapılmış ve bir rapor hazırlanmıştır. Bu rapor daha sonra Birinci Beş Senelik Plan’da dahi etkili olacaktır (İlkin ve Tekeli, Uygulamaya Geçerken, s. 179). Maden Sanayi Dönem içerisinde, önem verilen sektörlerden biri de madenciliktir. Neden önemli? 2 Ankara-Sivas Demiryolu Atölyesine Alman uyruklu Arnold (BCA: 30.11.1.0/23.15.14); Ankara-Sivas demiryolu hattına Rus uyruklu İbrahim Haydarof (BCA: 30.11.1.0/15.29.2); Ankara-Sivas Demiryolu hattına İsveçli Mühendis İvar Şahber ile Avusturyalı Mühendis Francle (BCA: 30.11.1.0/14.25.20); Samsun-Sivas Demiryolu İdaresi’ne Rober Furuh ve Alber Vidman (BCA: 30.11.1.0/14.25.8); Samsun-Sivas Demiryolu İdaresi’ne Alman uyruklu Legal (BCA: 30.11.1.0/14.25.17); Samsun-Sivas Demiryolu Şube Mühendisliğine Alman uyruklu Schneider (BCA: 30.11.1.0/28.37.10) Samsun-Sivas hattına Alman uyruklu Mühendis Herbert Vaydınar (BCA: 30.11.1.0/15.29.2), Karadere demiryolu hattına L. Antringer (BCA: 230.0.0.0/74.34.5/34R197) atanmıştır. 26 1925 senesi içerisinde, iki rapor hazırlatılmıştır. Profesör Greniki tarafından hazırlanan Anadolu'daki maden yatakları ile ilgili rapor 3 Kasım’da sunulmuştur (BCA: 30.10.0.0/175.208.6/1916). 17 Aralık’ta sunulan başka bir rapor mu aynı rapor mu? (BCA: 30.10.0.0/175.208.7/1917) Ayrıca, 12 Nisan’da kabul edilen 608 sayılı “Maadin Nizamnamesinin Bazı Maddeleri ile Taşocakları Nizamnamesinin Tadiline Dair Kanun” ile madenlerin Devlet tarafından işletilmesi, madenlerde Türk memur ve işçi çalıştırılması, madenlere komiser tayin edilmesi, taş ocaklarının Vilâyat İdarei Hususiyelerine terk edilmesi kabul edilmiştir (ZC C.17 İ.100). Zonguldak maden ocakları, 1925 senesi içerisinde en çok gündeme gelen yerdir. Bolu mebusu Mehmet Vasfi Bey tarafından iki sorun dile getirilmiştir. Öncelikle, ocakların işletmesini alan şirketlerin amacının sadece kâr olması nedeniyle ocakların şirketler tarafından tahrip edilmesi sorun yaratmaktadır. Ali Cenani Bey, bu sorunun kısa süreli iltizamdan kaynaklandığını, ocakların "75 sene müddetle bir Türk Anonim Şirketi tesis ederek sureti fenniyede işletmek üzere İş Bankasına ver[ildiğini]" belirterek sorunun çözümlendiğini belirtir (ZC C.20 İ.33). Diğer sorun ise, Zonguldak’taki Türk sermayedarların, büyük sermayedarların tahakkümünden kurtarılması hakkındadır. Ali Cenani Bey, ocakların küçük amiller ile işletilmesinin doğru olmadığını, amaçlarının "büyük parçalarla menatık tesis ederek, Türk Anonim Şirketlerine bu parçaları vermek" olduğunu belirtmektedir (ZC C.20 İ.33). *** The Economist, “ülke bağımsızlığı ve sözümona ulusal bütünlüğü”n korunmasının doğal kaynakların çok fazla geliştirilmesinin gerekli olduğunu, yalnız bu gelişme için hem idari hem finansal dış yardımın kaçınılmaz olduğunu savunmaktadır. Özellikle, yabancı borç ve imtiyaz anlaşmaları gereklidir, fakat bunlar da izolasyon ve bağımsızlık amaçlarına ters düştüğünden istenmemektedir (“Turkey – New Cabinet – Foreign Capital – Turkish Cotton – Tobacco Monopoly”, The Economist, V.100, I.4259, 11 April 1925). Söz konusu doğal kaynakların üretiminin gerekliliği Hükümet tarafından bilinmektedir, ve görünen o ki, devlet sermayeyi sağlayabilecek tek girişimci olarak maden sanayinin işletilmesi görevini üstüne almıştır. Madenlerin işletilmesinin önemini vurgulayarak, tartışmayı iktisadi bağımsızlık bölümünde tekrar ele almak üzere burada kapatıyoruz. İNHİSARLAR: Geçici Devlet İşletmeciliği Tütün Rejisinden Tütün Tekeline 26 Şubat’ta kabul edilen 558 sayılı “Tütün İdare-i Muvakkatesi ve Sigara Kağıdı İnhisarı Hakkında Kanun” ile ünlü Fransız şirketi “Regie Ottomane des Tobacs” tarafından idare edilmekte olan Tütün Rejisi 1 Mart 1925 tarihinden itibaren devlet tarafından satın alınmaktadır. Bir şirket şeklinde çalışacak idare, ülke içerisinde tütün ve sigara kağıdı üretimi, satışı ve işletilmesi tekelini almaktadır: Madde 1: 1341 senesi Martının birinci gününden itibaren istihlakâtı dahiliyeye mahsus tütün mübayaası, işletilmesi ve tütün ve sigara imali ve satılması muamelesiyle tütüne müteallik sair umur, kavanin ve nizamatı mahsusuna tevfikan doğrudan doğruya hükümetçe ifa edilir. Madde 2: Birinci maddede Hükümete verilmiş olan salahiyat 1341 senei maliyesi nihayetine kadar muteberdir. Maliye Bakanı, tütün konusunda 2 önemli konu olduğunu belirtmektedir: “devlet tekelinden en büyük olası geliri garanti etmek, ve Türkiye’nin en büyük ve karşı doğal kaynaklarından olan tütün için yabancı piyasa bulabilmek” (“Turkey – New Cabinet – Foreign Capital – Turkish Cotton – Tobacco Monopoly”, The Economist, V.100, I.4259, 11 April 1925). 27 Yapılan tartışmada, tütün inhisarının geçici olması yönünde görüş oluşmuş ve tütün konusunda bandrol sisteminin kabul edilmesinin doğru olacağı konusunda mutabakata varılmıştır. Buna göre, 1341 mali senesi bitimine kadar inhisar kabul edilecek ve 1341 mali senesinin bitiminde bandrol sistemine geçilecektir. Bu doğrultuda, 23 Mart’ta Meclis’e sunulan Tütün Encümeni Mazbatası (Encümeni Mahsusa) ile tütünün inhisar idaresi ile değil, bandrol sistemi ile yönetilmesini gerektiğine dair görüş oluşturmuştur. Mazbatada, inhisar usulü ile bandrol usulü karşılaştırılmış ve kendi ihtiyacından fazla üretim yapan ülkelerin bandrol sistemi ile yönetilmesi gerektiğine karar vermiştir. Bandrol ile özel şirketler tütün üretimi ve işletilmesi ile ilgilenecek, vergi fabrika çıkışında alınacak bandrol ile tespit edilecektir (ZC C.16 İ.85). Encümeni mahsusanın kurulmasına ne zaman karar verildi? Halbuki, hükümet 8 Şubat 1926’da kabul edilen 734 sayılı Kanun ile inhisar süresini 1930 yılına kadar uzatmakta ve bir çok ek tahsisat yapmaktadır: Madde 1: 26 Şubat 1341 Tarih ve 558 numaralı Kanunun ikinci maddesi mucibince hükümete verilmiş salâhiyat 1930 senei maliyesi nihayetine kadar temdit edilmiştir. Bu nedenle, bandrol sistemini tartışmak bir yana Hükümet inhisar sistemini pekiştirmektedir. Ârif Bey (Eskişehir) rejinin yerine tekelin geçirilerek sektörde daha baskıcı bir sistemin oluşturulduğunu savunmuştur: “Bir reji kalkmış yerine diğer bir reji ikame edilmiş olacak. Hem öyle bir reji ki, eski rejinin beş on tane kolcusundan başka kuvvei takibiyesi yoktur. Şimdi koyacağımız reji topuyla, tüfeğiyle, polisiyle, jandarmasıyle bir reji olacaktır. Eskiden halk Reji İdaresinden şikâyet etmek istediği zaman bir iki kapı bulurdu. Fakat halk şimdi kimi kimden şikâyet edecek?” (8 Şubat 1926, Cilt: 22, s. 105-106) İspirto İnhisarı 27 Mayıs’da yayımlanan kararname ile ispirto inhisarının tatbik şekli düzenlenmektedir. İspirto inhisarı 1 Haziran 1925 tarihi itibariyle başlayacaktır ve ispirto imal, ithal ve tagyiri inhisara idaresine ait olacaktır (Düstur III. Tertip C.6). Liman İşletmeciliği 14 Nisan’da kabul edilen 618 sayılı “Limanlar Kanunu” ile limanların idare ve temizlenme, genişletilme ve daha birçok liman işlerinin yapılması görevi hükümete verilmektedir. Kanun ile, demirleme, rıhtımlara yanaşma, boşaltma, yükleme ve limanda kalınabilecek müddetlere kadar bir çok nokta düzenlenmektedir (ZC C.18 İ.102). Askeri Fabrikalar 28 Kasım’da kabul edilen 672 sayılı “Askerî Fabrikalarına Ait Mevadı İnhisariyenin Maliye Vekâletine Devri Hakkında Kanun” emniyet ve asayişi memleketle alakadar olan barut, dinamit gibi bir kısım mevad inhisara alınmış ve Askerî Fabrikalar Müdiriyeti Umumiyesine verilmiştir. Oysa, tütün, ispirto gibi inhisarlar ile bütçede aynı kalemde gösterilmektedir. Bu nedenle, Askerî Fabrikalar Müdiriyeti Umumiyesina bağlı inhisarlar ile kurulacak inhisarlar da Hazine'ye devredilmektedir (ZC C.19 İ.16). Gizli Celse’de 19 Kasım’da görüşülerek kabul edilen 664 sayılı Kanun ile Müdafaai Milliye Vekaletine"esliha, mühimmat ve sanayii harbiye fabrikaları ve fennî laboratuvarlar, ..." kurmak üzere yüz elli milyon liralık taahhüdat icra edilmektedir. Anadolu'da silah ve mühimmat üreten fabrikaların olmamasının yarattığı zorluklar ve eksiklikler İstiklal Savaşı sırasında hissedilmiştir. 28 TEŞVİK EDİLECEK VE KORUMA ALTINA ALINACAK SEKTÖRLER Hububat Kıtlığı ve Devletin Maliye Politikası 1924 yılı içerisinde buğday üretimi dünya çapında % 20 dolaylarında düşüş göstermiştir. Bundan dolayı buğday ve hububat fiyatları gün geçtikçe artmakta ve hayat pahalılığına neden olmaktadır. Kıtlık karşısında Macaristan, Bulgaristan ve Rusya hayat pahalılığının önüne geçmek için buğday ihracını men etmiş ya da ihracatı durduracak önlemler almıştır. Türkiye'de de 22 Ocak’da kabul edilen 546 sayılı “Memleketin Zahire ve Un İhtiyacının Teshili Hakkında Kanun” ile piyasadaki fiyatların kontrol edilebilmesi için Hükümete buğday stoku yapma yetkisi verilmekte, stok için 500 bin lira tahsis edilmektedir. Söz konusu düzenleme ile piyasaya müdahale edilmesine rağmen, liberaller bu müdahaleyi meşru görmektedir. Çünkü buğday kıtlığı insanın temel hakkı olan yaşama hakkına zarar verir bir aşamaya gelmiştir ve “refah içerisinde değilse bile vatandaşını yaşatmak” devletin temel görevlerinden biridir. Muhtar Bey (Trabzon) de dönemin istisnai özelliğine dikkat çekmektedir: "Hükümetin böyle işlere müdahalesinden büyük fayda hâsıl olmadığına rağmen zamanın müstesna olması ve birçok yerlerin şiddetle müzayakada olması dolayısıyla bu paranın verilmesinde bir fayda memul ediyorum." (c.12, i.38, s.236) Şeker Fabrikalarına Teşvik ve İmtiyaz 25 Ocak’da alınan Bakanlar Kurulu kararı doğrultusunda, şeker fabrikaları kurulması teşvik edilecektir (BCA: 30.18.1.1/12.72.9). 5 Nisan’da kabul edilen 601 sayılı Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyazat ve Muafiyet Hakkında Kanun ile şeker fabrikalarının teşkili ve bunlara tanınan imtiyaz ve muafiyetler düzenlenmektedir: 8 sene istihlâk vergisi muafiyeti, mahsulatı arziye vergisi muafiyeti, vb. (ZC C.17 İ.94) Tekstil Sektöründe Yerli Malı Teşviki 9 Aralık’da kabul edilen 688 sayılı “Yerli Kumaştan Elbise Giyilmesine Dair Kanun” kapsamında devlet görevlilerinin kıyafet ve ayakkabılarının yerli malından olması zorunluluğu getirilmektedir: Madde 1: Muvazenei Umumiye ve Hususiye ve belediyelerden bedeli tesviye edilen elbise ve ayakkabı, kumaş, serpuş ve yatak levâzımı ile memurin ve müstahdemine yeknesak elbise ve kundura giydiren bilcümle müessese ve şirketlerin iştira edeceği bu nevi levâzım yerli malından tedarik edilir. Kanun gerekçesinde de belirtildiği gibi, yerli malının teşvik edilmesinin ve sektörün himaye edilmesinin nedeni bu sektörün “en çok ilerleyecek sektör” olmasıdır. 1925 senesinde, kumaştan, yüne ve turşuya kadar birçok mal ithal edilmektedir. İthal mallar, hem daha kaliteli hem de ucuz olmasından dolayı tercih edilmektedir. Ne var ki, bu dönemde bir çok ülke himaye politikasını uygulamaktadır. Mesela Almanya yerli sanayiyi korumak için himaye politikası uygulamakta, İran ise yerli kumaş ile ilgili düzenlemeyi iki senedir uygulamaktadır (Besim Atalay, s. 65), hatta Yunanistan “lüks eşyayı tamamen men etmiştir” (Besim Atalay, ZC, Devre: II, Cilt: 20, s. 65). 29 Vergi Muafiyetleri 16 Nisan’da kabul edilen 623 sayılı “Teşviki Sanayi Kanununun 12nci Maddesini Muadil Kanun” ile el tezgahlarıyla her türlü dokuma yapan ve halı dokuyan ve boyayan ve trikotaj yapanlar kazanç vergisinden muaf tutulmakta ve Teşviki Sanayi Kanunu kapsamına alınmaktadır (ZC C.18 İ.104). 19 Nisan’da kabul edilen 634 sayılı “Türk ve Şark Halıları Resminin Tenzili Hakkında Kanun” ile İran'dan gelen halılara 11 Kanunisâni 1339 Tarih ve 296 Sayılı Kanun ile 12 misline çıkarılan vergi, 1332 yılı tarifeleri seviyesine indirilmektedir. Çünkü, vergilerin artması üzerine İran'dan gelen halıların transit ticari merkezi olan İstanbul bu vasfını yitirmeye başlamıştır (ZC C.18 İ.106). KAPİTALİST ÜRETİM İÇİN STANDARDİZASYON VE FİZİKSEL ALTYAPI Tarih ve Saatte Uluslararası Standartlar 26 Aralık’ta ardı ardına kabul edilen 697 ve 698 sayılı Kanunlar ile saat ve tarihte uluslararası standartlar benimsenmektedir. 697 sayılı “Günün Yirmidört Saate Taksimine Dair Kanun” ile İngiltere’de Greenwich’in 30. Meridyeninde bulunan esas alınarak, gün yirmidört saate bölünmektedir (ZC C.20 İ.31): Madde 1: Türkiye Cumhuiryeti dahilinde günü yirmidört saate taksim eder saat kullanılır. Günün mebdei gece yarısıdır. Madde 2: İzmit civarından geçip "Griniç"e nazaran otuzuncu derecede bulunan nısfünnehar bütün Türkiye Cumhuriyeti saatleri için esastır. Düzenleme öncesinde, gün 12 saatten oluşmaktadır. Ne var ki, uluslararası standartlarda günün 24 saate bölünmüş olması tren seferlerinde, posta, telgraf hizmetlerinde ve ticaret ilişkilerinde sorunlara neden olmaktadır. Ayrıca, sonuçta protokol imzalanan 1914 Paris Kongresi’nde günün 24 saat olması ve Greenwich’in 0 noktası kabul edilerek 15. meridyenin 1 saat, 30. meridyenin 2 saat ve 45. meridyenin 3 saatlik fark olması kabul edilmiştir. 698 sayılı “Takvimde Tarih Mebdeinin Tebdili Hakkında Kanun” ile hicri takvim sadece dini alanda kullanılmak üzere kullanımdan kaldırılmakta, miladi takvim kabul edilmektedir. Buna göre, “1341 senesi Kânunuevvelinin 13nci günü takip eden 1926 senesi Kanunusanîsinin birinci günü” sayılmıştır (madde 2). Hicri takvim ile kameri takvim arasında yılda 13 günlük fark vardır, farkın hesaplanması uzun yıllardır sorun yaratmaktadır. Aynı zamanda, miladi takvimi kullanan devletlerle ticari ilişkilerde karmaşıklığa neden olmaktadır. “Mali ve umuru diniyede hicri namiyle istimal etmekte olduğumuz takvimlerin bir gûna esası fennî ve ilmiye gayri müstenit ve hatalı bulunması” nedeniyle ve “bu takvimlerin asr’i ve medenî bir hal ve şekle ifrağı” gerektiğinden eski sistemden vazgeçilmektedir (ZC, Devre: II, Cilt: 20, s. 267-276). Yapılan değişiklik teknik bir hesaplama değişikliği olarak görülse de, aslında İslam’ın toplumsal hayattaki düzenleyici rolü tasfiye edilmektedir. Bu doğrultuda, Asya – Arap toplumsal yapılarından uzaklaşılarak, Avrupa’ya yaklaşılmaya çalışılmaktadır. Telsiz Tesisi Milli Mücadele sırasında hızlı haberleşmenin önemi anlaşılmıştır. Diğer taraftan, tüm Avrupa şehirlerinde telsiz telgraf tesisatının gelişmesine tanık olunurken memleket dahilinde bu tarz bir tesisatın olmadığı görülmektedir. Bu doğrultuda, 19 Şubat’ta kabul edilen 554 sayılı “Telsiz Tesisi Hakkında Kanun” ile Ankara'da büyük bir telsiz istasyonu ile tüm memlekette telsiz şebekesi tesisi için üç sene zarfında harcanmak üzere toplam 2 milyon 250 bin liranın Dahiliye Vekâleti tarafından kullanılmasına izin verilmektedir (ZC C.14 İ.60). 30 Ticaret ve Sanayi Odaları 22 Nisan’da kabul edilen 655 sayılı “Ticaret ve Sanayi Odaları Kanunu” ile Ticaret Vekâletine bağlı tüzel kişiliğe sahip Ticaret ve Sanayi Odaları kurulmaktadır. Ticaret ve Sanayi Odaları önceden kurulmuş, fakat kendisinden beklenen gelişmeyi gerçekleştirememiştir. Berri ve bahri ticaret kanununa tabi tüm ticari işletmelerin Odalara kayıt yaptırmaları zorunlu kılınmakta, aksi takdirde maddi ceza ya da kapatma cezası getirilmektedir. Odaların başlıca görevi, ticaret sicillerini düzenleyerek bulundukları bölgedeki ticari etkinlikleri takip edebilmesidir. Bu sayede, ticari işletmelerle ilgili arşiv oluşturulmuş olacaktır (ZC C.18 İ.109). Kadastro ve Mülkiyet Kadastro, toprak üzerinde mülkiyet ilişkilerinin hukuki olarak kurulabilmesi için gerekli altyapıyı sağlamaktadır. Bir tarım ülkesi olan Türkiye’de, toprak üzerinden vergi alınabilmesi ve kapitalist ilişkilerin yaygınlaştırılması bir üretim faktörü olarak toprak üzerinde mülkiyetin tanımlanmasını gerektirmektedir. Özellikle, Aşar Vergisi’nin kaldırılmasının ardından getirilen araziye vergisinin mülkiyet üzerinden alınacağı göz önüne alındığında, kadastro çalışmalarının gerekliliği ve aciliyeti ortaya çıkar. 22 Nisan’da ardı ardına çıkarılan üç Kanun ile kadastro çalışmaları başlatılmaktadır: 658 sayılı Kadastro Kanunu: Kanun ile Tapu Müdüriyeti Umumiyesine bağlı Kadastro Teşkilatı kurulmaktadır. Teşkilatın görevi, taşınmazlara ait hukukun işletilmesi ve muamelenin yapılabilmesi için taşınmazlara ait bilgilerin yazılı hale getirilmesini sağlamaktır (ZC C.18 İ.109). 657 Sayılı Harita Müdüriyeti Umumiyesi Teşkili Hakkında Kanun: Kanun ile Müdafai Milliye Vekâletine bağlı ve özel bir bütçe ile idare edilmek üzere Harita Müdüriyeti Umumiyesi kurulmaktadır. Müdüriyetin görevi, askeri plan ve haritaların, kadastro planlarının, zirai ya da imari planların yapılmasıdır. Müdüriyete, harita mektebi açma yetkisi de verilmektedir (ZC C.18 İ.109). 642 sayılı Ebniye Kanununun 20, 21, 22, 23, 24, 25nci Maddelerini Muaddil Kanun: Kanun ile savaşta yanan arsaların 1 yıl içerisinde kadastro planlarının hazırlanması ve kıymetlerinin belirlenmesi için belediyeye görevler verilmektedir (ZC C.18 İ.109). DURUM ANALİZİ Devletçilik ve Himayecilik 1925 senesinde yatırımlarda devlet işletmeciliği baskındır. Devlet işletmeciliğinin kapsadığı alan arttıkça, liberalizm ve devletçilik arasında doktriner tartışma yoğunlaşmaktadır. 1925 senesinde kurulan devlet işletmelerinden bazıları şunlardır: Karadeniz Boğazı Tahlisiye İdaresi (14 Nisan), İzmir Liman İşleri İnhisarı Türk Anonim Şirketi (13 Mayıs), vb. 4 Nisan’da Seyrisefain Müdiriyeti Umumiyesi’nin yönetim şekli belirlenmiştir. Devlet İşletmeleri, ilgili Bakanlıklara bağlı olarak çalışmaktadır. İşletme, Meclis İdare Heyeti tarafından yönetilecektir, Heyet kendi üyeleri arasından bir Genel Müdür seçecektir. Heyet üyeleri, Bakanlıkların önerileri arasından Meclis tarafından seçilecektir. İşletmenin harcamaları, Divanı Muhasebatın iznine ve ilgili bakanlıkların denetimine tabidir. 31 İşletmelerde, özel şirketlerin yöneticileri ile ilgili olmamasına çalışılmaktadır (Seyrisefain Müdüriyeti Umumiyesi örnek alınmıştır, ZC, Devre: II, Cilt: 17, s. 28-30, 37, 77). 4 Nisan’da kabul edilen 596 sayılı “Seyrisefain İdaresinin 1341 Senesi Bütçe Kanunu”, devletçilik ile liberalizm arasında tartışma platformuna dönüşmüştür. Görüşmeler sırasında, küçük vapur sahiplerinin iyi işleyen bir devlet işletmesi karşısında rekabet edememekten kaynaklı muhalefeti damgasını vurmuştur. Seyrisefain’in iyi hizmet vermesi ile artan kar oranı, sermaye sahiplerince elde edilmek istenmekte, bu nedenle salt bir şirket değil devlet işletmeciliğine karşı propaganda yürütmektedirler. Tartışmalar sırasında, Seyrisefain idaresinin iyi işlediği hem muhalefet hem iktidar tarafından kabul görmektedir. Savaş sonrasında yapılan önemli değişiklikler sonrasında vapurlar tamir edilmiş, seferler durmadan devam etmiş ve en küçük kazalara dahi uğrayarak seferlerini devam ettirmiştir. Bu doğrultuda, Seyrisefain yurtdışındaki şirketlerle rekabet edebilecek güce yaklaşmıştır (ZC, Devre: II, Cilt: 17, s. 11-27, 61-62, 75). Ne var ki, Seyrisefain’in kim tarafından işletilmesi gerektiği tartışma konusudur. Muhalefet, Seyrisefain’in Devlet tarafından işletildiği sürece kâr edemediği tezinden yola çıkarak, şirketlere devredilmesi gerektiğini savunmaktadır. Muhalefet, Seyrisefain İdaresi’nin “altı milyon sermaye ile kırk lira kâr getirem[emesi]”ni (ZC, Devre: II, Cilt: 17, s. 16) kabul edememektedir. Bu doğrultuda, Eskişehir mebusu Arif Bey, ticari kuruluşların devlet tarafından işletilmesine karşı çıkmaktadır, çünkü devlet işletmeleri “kâr ile zarar arasında … hiçbir fark gözetmeme[ktedir]” (ZC, Devre: II, Cilt: 17, s.12). Aynı zamanda, “Seyrisefain İdaresi milli vapur kumpanyaları ile rekabet ederek, batmalarına neden olmaktadır” (Ordu mebusu Faik Bey, ZC, Devre: II, Cilt: 17, s. 20). İktidar ise, askeri, idari ya da iktisadi gerekçelerle devlet tarafından işletilmesi gerekli bazı hizmetlerin kâr ya da zarar etmesinin önemli olmadığı tezi üzerinden yanıt vermektedir. Öncelikle, devlet işletmeciliği zorunlu olarak gelmiştir çünkü “…mütevali harpler dolayısıyle savahilin nüfusu, ziraat ve ticareti azalmış olduğundan diğer şirketler idare edemez, devam ettiremez hale gelmiştir” (Rasih Efendi, ZC, Devre: II, Cilt: 17, s.14). Bu sayede, “muntazam seferleri ancak Seyrisefain temin etmiştir ve bu yüzden o sevahil birçok ecnebi şirketlerin ecnebi bayrakların gölgesinden kurtulmuştur” (Rasih Efendi, ZC, Devre: II, Cilt: 17, s. 14). Diğer bir deyişle, sermayedarların hareket etmesine olanak bulunmayan bir dönemde, iktisadi bağımsızlığı sağlayarak işleyebilen sadece devlet işletmeleri olmuştur. Bunun yanında, devlet işletmeciliği idari ve iktisadi bir takım gerekliliklere dayanılarak kurulmaktadır. Mesela memurların göreve gidebilmeleri için Seyrisefain İdaresi’nin öneminden söz edilmektedir: “..devletin müfettişleri bu vapurlarla gidiyor kazalara, en küçük kazalara dahi giderek, ticaretin gelişmesini sağlıyor, yurtdışından vatandaşlar bunları kullanarak geliyor, devlet postasını bunlar taşıyor, seferberlik zamanında bunlar sefer yapıyor…” (ZC, Devre: II, Cilt: 17, s. 20). Bunun aksine, “eğer ticari bir zihniyetle düşünülerek hareket edilmiş olsa Seyrisefain’in İzmirle İstanbul ve İstanbul ile Trabzon arasında işlemesi ve ufak tefek iskelelere uğramaması lazım gelir. Halbuki millet müessesi olduğu için en ufak nahiyelere kadar uğramaya mecbur” tutulmaktadır (ZC, Devre: II, Cilt: 17, s. 18). Diğer taraftan da, kabotaj hakkının benimsenmesi ile Türklerin kendi uzmanlarını yetiştirmesi gerekli görülmektedir (Biga mebusu Şükrü Bey, ZC, Devre: II, Cilt: 17, s.17). Hükümet’in küçük vapur işletmelerine tavsiyesi, birleşerek milli bir şirketin kurulmasına öncülük etmeleridir. Küçük işletmelerin başarılı olamayacağının görüldüğü sektörde, devlet işletmeleri ile rekabet yerine itilafname imzalanması yararlı olacaktır: 32 “Birleşerek milli şirketler kurmalılar çünkü hepsinin birer vapuru var. Ayrıca seyrisefain ile rekabet etmek yerine itilafname imzalanmalı ve iki taraf da bu itilafnamenin şartlarına uymalı“ (Ticaret Vekili Ali Cenani Bey, ZC, Devre: II, Cilt: 17, s. 21). Dönem, anonim şirketleşmeyi teşvik eden koşullara sahiptir. Bkz. Anonim Şirketleşme Diğer yandan ise devlet, himaye politikası uygulamaktadır. Himayecilik, devletin kendisi ile rekabet edebilecek ve geçici olarak devletin işlettiği şirketleri devredebileceği sermayedarları yetiştirmek üzere hayata geçirdiği politikadır: “Ticaret Encümenimiz de himaye taraftarıdır. Fakat himayeden maksat, himaye edilecek olan sanayin bir gün gelip de rekabete karşı koyabilmesi meselesidir… …himaye, esasen yürüyemeyen bir sanayi vergi ile idame ettirmek demektir. Bu da o vergi miktarı kadar sermayenin tahribi demektir. Binaenaleyh tahrip edilen bu sermaye bir gün bu sanayi serbest yaşatabilmeye hâdim olmalıdır ki mazur görülsün.” (ZC C.20 İ.21 s.69) “Sermaye civadan cevvâl ve havadan kaçkın bir şeydir” (Besim Atalay, ZC C.20 İ.21 s. 65), bu nedenle devlet tarafından himaye edilmelidir. Nitekim, iş Kanunu Taslağı tartışmalarında sermayenin sınıfsal olarak korunması için ve üretime yönetilmesi için emeğin baskı alınması net olarak görülebilmektedir. Himayecilik üzerinde fikir birliğine varılmakla birlikte, hangi sektörlerin himaye altına alınması gerektiği tartışma konusudur. Mensucat sanayi, en çok ilerleyecek sektör olarak himaye edilmesi gerektiği Hükümet tarafından savunulurken, Gümüşhane mebusu Cemal Hüsnü Bey, mensucatın kolonici bir sektör olduğunu, deniz aşırı koloniler olmadan üretimin artırılmasının anlamlı olmadığını iddia etmiştir. Cemal Hüsnü Bey’e göre, Türkiye ziraate önem vermeli, zirai ürünlerde himayeciliği uygulamalıdır (ZC C.20 İ.21 s.70). Mensucat sanayi, sun’i yaratılabilecek bir sektördür, sermaye ziraatte yani olduğu yerde kalmalı ve olduğu yerden çekilmemelidir (ZC C.20 İ.21 s.74-75). Bkz. S.70 tekrar okunabilir Söz konusu tartışma, Cumhuriyet’in gelecek 70 – 80 yılına da damgasını vuracak, temel siyasal çekişmelerin nirengi noktasını oluşturacaktır. Emeğin Disiplini: İş Kanunu Layihası “Ben aynı zamanda amelenin ve kapitalistlerin dostuyum. Birini sağ koluma, diğerini sol koluma bağlamışım gidiyorum” 3 4 Kasım’da başlayan İş Kanunu taslağı görüşmeleri, ideolojik tartışmaların yoğunlaştığı bir platforma dönüşmüştür. Uzun süredir Meclis’de olan Kanun Taslağının, görüşmeler sonucunda Sıhhiye Encümeni’ne gönderilmesi kabul edilmiştir (ZC C.19 İ.3). Tartışmaların temelinde, toplumsal yapı, sınıf ilişkileri ve devletin rolü vardır. Yapılacak düzenlemenin, hangi toplumsal sınıfın yanında olduğu tartışması, Hükümetin ideolojik görüşü ile parti içi çatışmaları da ortaya çıkarmaktadır. Kanun taslağının zamanlamasına ilişkin açıklama, Kanun Gerekçesi’nde belirtilmektedir, bu zamana kadar “[m]emleketimizde sanayin mahdutiyeti ve amelenin büyücek kitleler halinde bulunmaması hasebiyle” bu mesele ile meşgul olunmamıştır. Diğer bir deyişle, sanayileşme politikasını benimseyen Hükümet, işçi sınıfının varlığını kabul etmektedir. 3 Tunalı Hilmi Bey (Zonguldak), C.19, İ.3, s.55. 33 Kanun taslağının ilk maddelerinden biri, işyeri sayısı ile işçi sayısının ve sektörlere göre dağılımına dair bilgilerin toplanmasını sağlayacak bir merkezi bir sistemin kuruluşunu düzenlemektedir. İlgili, 5. maddeye göre, “iş yerleri beyanname hazırlayarak Belediye’ye gönderir, Belediyeler de Ticaret Vekâletine göndere[cektir]”. İşçi sayısı? Bkz. Ahmet Makal Esasen, toplumun sınıflardan oluştuğu herkes tarafından kabul edilmektedir: “..mesdarı sây olan hayatı beşerin israf ve hederini intaç eder ki bu da her milletin en büyük ve en mühim sermayesi iktisadî ve siyasisi olan efradı milletin zaaf ve tenakusuna badi olur. Maafih, sây ve sermayenin tezat ve tesadimi gayri kabili inkar olan cemiyeti hazırada, mesainin himayesi, sermayenin vücut, faaliyet ve inkışafına sekte iras etmeyecek bir tarzda olmalıdır. Aksi takdirde, gerek millî sermayenin, gerekse muavenetine ihtiyacımız derkâr olan ecnebi sermayenin ürkmesi ve binnetice memleketimizde faaliyeti iktisadiyenin gevşemesi ihtimali vardır” (Ticaret Encümeni mazbatası, Cilt 19, 3. İçtimaya ek). Ne var ki, Hükümetin temel sorunu, sermayeyi ürkütmeden emeği üretimde tutarak iş hayatını, ilişkilerini düzenlemektedir. Kanun gerekçesinde, bu ilişki şöyle tanımlanmaktadır: “İstihsal kuvvetlerimizden azami istifadeyi temin ederek iktisadi inkişafımızı tesri etmek mecburiyetinde bulunduğumuz şu sırada erbabı sâyın kudreti istihsaliyesini tezyit ve ıslah ve istikbalini temin etmekle beraber erbabı teşebbüsün de emniyet ve itimadını celp edecek surette müstekar esasat üzerine sây mesailini halletmek pek mühim bir mesele halini almıştır” (Kanun Gerekçesi, s. 1). Sermaye sınıfı, özel sektör öncülüğünde sanayileşme ile kurulacak iktisadi bağımsızlığın temel aktörü olarak, işçi sınıfı da savaştan henüz çıkmış sermaye ve teknolojik donanımı yetersiz Türkiye’de üretimde artışı sağlayacak en güçlü üretim faktörü olarak önemini korumaktadır. Akçuraoğlu Yusuf, “Türkün vücudu hayatıdır. Biz de onun elimizden geldiği kadar ve iktisadî hayatımıza da zarar iras etmemek şartiyle daima bu yolda yürümesini” temenni etmektedir (C.19, İ.3, s. 34). Kanun taslağı bu doğrultuda, birçok düzenleme içermektedir. 12 yaş altında işçilerin çalışamayacakları işler belirlenir, gece mesaisine sınır konulur, 9 saat çalışma sınırı getirilir, fazla mesai ile ilgili düzenleme yapılır, 60 saat üzeri çalışma yasaklanır. Sağlığın korunması yanında, emek arzının artması için kadınların iş hayatına girişleri teşvik edilmektedir. Bu doğrultuda, lohusalık ve gebelik gibi dönemlere dair düzenleme ve kolaylıklar getirilir, gece mesaisine kalmalarının önce yasaklanması tartışılır yalnız ameleye ihtiyaç olduğu göz önüne alınarak bu düzenleme kaldırılır (C.19, İ.3, s. 54). İşyerine de bu süreçte görev ve sorumluluk verilmektedir. İşyerleri, işçilerin üretimde bulundukları üretim birimi olmanın yanında, eğitim ve kültürel gelişim merkezi haline getirilmektedir. 49. Maddeye göre “Elliden fazla işçinin olduğu işyerlerinde cami, mektep yaptırılması ve muallim bulundurulması ve genç işçilerin gece derslerine katılması öngörül[mektedir].” İktisadi politikanın temelinde, özel sektör öncülüğünde sanayileşme ile gelecek iktisadi bağımsızlık vardır. Bu doğrultuda, işçilerin olabildiğince sınai üretime çekilmesi ve üretimde kalması sağlanmalı; sermayenin de yatırım yapmak üzere korunması, himaye edilmesi gereklidir: “Eğer biz amelemizi iyi besler ve onun hıfzısıhha kavaidi dairesinde hayatı mesaisini tanzim edersek; bu amele şimdi 10-12 saatte gördüğü işi sekiz saatte yapar ve daha gittikçe sıhhati ve kuvvei istihsadiyesi artar ve tabiî bundan sermayedar da memlekette istifade eder” (Mustafa Rahmi Bey (İzmir), C.19, İ.3, s. 38-9). Bu tartışmalardan Hükümetin liberal kapitalist görüşü benimsediği açıkça görülmekle birlikte, her fırsatta devletin göreceli özerk karakteri ön plana çıkarılmaya çalışılmaktadır: 34 “…Heyeti âliyeniz, Cumhuriyet Hükümeti, yalnız bir sınıfın menafini gözetecek değildir. Bilhassa sıhhati umumiyeyi ve devletin menafi umumiyesini de gözetecektir” (Yusuf Akçuraoğlu (İstanbul), C.19, İ.3, s.55). “Patronlara faydası vardır belki ama memleketin sıhhati umumiyesine zarar olan şeyi kabul edemeyiz.” (C.19, İ.3, s. 69). “Şirketlerin taraftarı olamam. Çünkü para denilen kuvvet daima maateessüf ‘sây’ denilen kuvvete galebe çalmaktadır. Fakat çalamayacaktır” (Tunalı Hilmi Bey, C.19, İ.3, s.55). İş Kanunu taslağı, korporatist bir düşünce temelinde geliştirilmiştir. 61. Maddede düzenlenen iş meclisleri, kamu, işveren temdilvileri, işçiler ve akademisyen/uzmanlardan oluşturulacaktır. İş Kanunu taslağı, Fransız Kanunları dikkate alınarak hazırlanmıştır (C.19, İ.3, s.35). Resmi ve özel kuruluşlar arasında bir ayrım yapılmaz, düzenlemeler ikisi için de geçerlidir. Taslakta dikkat çeken unsurlardan bir tanesi, laiklik vurgusunun olmamasıdır. Taslakta, namaz kılmak, abdes almak gibi düzenlemelere yer verilir. İktisadi Bağımsızlık Yukarıda da değinildiği gibi, dönemin iktisadi politikasında baskın unsur iktisadi bağımsızlığın teşkilidir. Bu yönde, imtiyazlar sona erdirilmekte; devlet işletmeciliği yabancı tekelleri tasfiye ederek genişlemekte ve yerli sermayedarlar desteklenmektedir. Osmanlı Bankası İktisadi bağımsızlık, çoğu zaman sanayileşme politikası ile bir tutulmaktadır. Fakat, söz konusu 1925 senesi olduğunda, iktisadi bağımsızlık en rahat Osmanlı Bankası ile Hükümet’in para politikası üzerinden tartışılabilir. Hükümet, aşağıda ele alınacak iki kanun ile, hem saltanattan hem de saltanata içsel yarı-sömürgeci karakterden bağımsızlaştırmaktadır kendini. Hükümet, 22 Nisan’da kabul edilen 645 sayılı Kanun ile Osmanlı Bankasının imtiyaz süresi 1 Mart 1935 tarihine kadar uzatılmıştır. Kanun, Osmanlı Bankası ile Maliye Bakanlığı arasında 21 Mart 1341 tarihli anlaşmaya dayanmaktadır. Söz konusu anlaşmada, banknot basmak üzere Türk Hükümet Bankası kurulması durumunda Osmanlı Bankasının itiraz hakkı olmadığı hüküm altında alınmakta, Osmanlı Bankası şubelerinde müslüman memurların sayısının yıllar itibariyle artırılması temin edilmektedir (ZC C.18 İ.109). Senenin son günlerinde ise, 701 sayılı Kanun ile “Mevcut Evrakı Nakliyenin Yenileriyle İstiptaline” karar verilmiştir (ZC C.20 İ.33). Buna göre, tedavüldeki paralar yeni basılacak banknotlarla değiştirilecektir. Bu değişikliğin birden çok sebebi vardır. En önde gelen sebep, tedavüldeki paralarda saltanat devrine ait rumuz ve işaretlerin bulunmasıdır. Hâlbuki “T.C.’nin Devleti Osmaniye ile bir âlâkai tarihiyeden başka bir rabıtası kalmamış”tır. Bu nedenle, T.C.’ne has paranın tedavüle girmesi gerekir (Esbabı Mucibe). Aynı zamanda, Lozan Antlaşması ile Duyunu Umumiye’nin kefalet ve mürakabesi kalktığından paranın üzerinde D. U. Kefaleti gibi ibarelerin geçerliliği kalmamıştır. Bu paralar Alman Hazinesince verilen tahvillere karşılık altın olarak çıkarılmıştır halbuki savaş sonrasında altın para sistemine geri dönülememiş, Alman tahvilleri ile olan mubadiliyet kalkmıştır. Basılacak yeni paralar T.C.’nin prestijine binaen basılacaktır: “Türk Evrakı Nakdiyesi Türk milletinin serveti umumiyesinden kuvvet ve kudret almaktadır” (Cemal Hüsnü Bey, Giresun, 30 Aralık 1341, s. 303). Harpten sonra Almanların verdikleri hazine tahvilatının altınla mübadelesi ve onun da mukabilinde altın alınması suya düşmüştür. (Maliye Vekili Hasan Bey, s. 300) Aslında bir nevi D. U. Kefaleti ile istikraz alınıyor fakat savaş sonrası enflasyon ve Lozan Ant. İle D. U. Kefaletinin kaldırılması ile karşılığı kalmıyor. (s. 300) 35 Görüldüğü gibi, saltanatın ve onunla birlikte tüm yarı-sömürgeci ilişkilerin simge ve işaretleri şeklen ortadan kaldırılmaya çalışılmaktadır. Bu iş için paranın şekli, rumuzu, vs gibi detaylarla birlikte basılmasını ve tedavüldeki paralarla değiştirilmesini ve eskilerin imha edilmesini sağlayacak bir komisyon kurulacaktır: İtibarı Milli, İŞ, Ziraat, Osmanlı, Akhisar Tütüncüler, Akşehir ve diğer yabancı bankalar temsilcileri. Kanun görüşmeleri sırasında en dikkat çekici öneri, Cemal Hüsnü Bey’den gelir. Cemal Hüsnü Bey, Osmanlı Bankasının kendi menfaatine çalıştığını öne sürerek yeni bir Devlet Bankasının kambiyo ve para piyasasını düzenlemek üzere kurulmasını talep eder. Sözü edilen 1930 yılında kuruluşu tamamlanmış olacak Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’dır. Düyunu Umumiye Düyunu Umumiye başkanı Sir Adam Block, bir önceki yıl raporunu açıklarken, 6 Ağustos 1924 tarihi itibariyle ödemelerin yapılması gerektiği halde, ne Türkiye ne diğer ülkeler ödemelerini yapmadığını, Anlaşma gereğince bildirilmesi gereken garantileri belirtmediklerini açıklamıştır. Yalnız Fransa’nın Suriye ve Lübnan adına bazı vergileri karşılık gösterdiğini, İtalya, Yunanistan ve Filistin ile görüşmelerin ise devam ettiğini söylemiştir (“Turkey and Her Debt Obligation”, The Economist, 19 December 1925, V.101, I.4295, s.1042). Bütçeye bakıldığı zaman ise, Türkiye’de 1925 senesinde gelirlerin % 7,5’unun Düyunu Umumiye’ye aktarılması öngörülmektedir. Nasıl toplanır borçlar? Doğrudan D.U mu yoksa Hazine mi D.U’ya ödeme yapıyor? Dış Borç Bölüm başında sorduğumuz soruya bu noktada geri dönüyoruz: 1925 senesinde ekonomik faaliyetler ikinci plana itilmiş midir? The Economist’in Türkiye’nin iktisadi durumunun geriliğine ilişkin değerlendirmelere bakıldığında, sürekli bir yabancı sermaye handikabından bahsedilmektedir (“Turkey – Recovery of Smyrna – New Bank – Cotton Seed Miling – Carpet Industry”, The Economist, 6 June 1925, V.100, I.4267). 29 Ağustos’taki habere göre, “Türkiye’de korumacılık yavaş da olsa kalkıyor ama yeterince hızlı değil, Hükümet hala dış yardım ve sermayeye yanaşmıyor ve yabancı malların ithalinin önüne geçmeye çalışıyor” (“Turkey – Foreign Aid – Smyrna Dried Fruit – Cotton – Banking – Aidin Railway”, The Economist, 29 August 1925, V.101, I. 4279, s.347). Haberin dili, Türkiye Hükümeti üzerinde yabancı sermayenin ülkeye girmesi ve bu yönde teşvik edici düzenlemelerin yapılması gerektiği konusunda büyük bir baskının varlığını hissettiriyor. Gerçekten, aynı haberde “yabancı şirket çıkarlarının Ankara’da aktif olarak çalış[tığı]” ve “etrafta imtiyaz-avcılarının olduğu” belirtiliyor. Hükümet, bir çok teşvik edici vaatte bulunmakta fakat gerçekte “aptalca yöntemler ve oyalamalar”la şirketlerin işlerini zorlaştırıyor (“Turkey – Foreign Aid – Smyrna Dried Fruit – Cotton – Banking – Aidin Railway”, The Economist, 29 August 1925, V.101, I. 4279, s.347). Bölüm başında aktardığımız soruya dönersek, Türkiye’de duran ve yavaş ilerleyen ekonomik düzenlemenin, iktisadi bağımsızlığı hedef alacak yabancı sermaye girişinin kolaylaştırılması, himayecilik politikasının kaldırılmasıdır. Çünkü, Hükümet, demiryollarına pay aktarmaya, maden ve demir sanayini geliştirmek üzere hazırlıklar yapmaya ve bazen doğrudan inhisar bazen dolaylı olarak teşvik ve kredi mekanizmaları ile ekonomik yatırımlara ve yatırımları hızlandırmaya devam etmektedir. 36 GENEL İDARE Şura tipi örgütlenme Asayiş temelinde mülki teşkilat ve yerel yönetimlerde yapılanma İstiklal madalyaları ile ilgili ne söylenmeli? (Kimlere veriliyor) Atamalarda dikkat çeken noktalar neler? (Ordudan ve valilikten men, tasfiye, vb.) Yüksek Askeri Şura’nın Temeli: Âli Şûrayı Askerî 22 Nisan’da kabul edilen 636 sayılı “Şûrayı Askerî Kanunu” ile Âli Şûrayı Askerî kurulmuştur. Şura, yalnızca barış zamanlarında görev yapacaktır ve Kanun’da belirtilen konularda görüş bildirmekle görevlendirilmiştir. Kara, Hava, Deniz kuvvetlerinde terfi ve taltif, fırka ve kolordu kumandanları ile muadillerinin tayin, tebdil ve emeklilik işlemleri, Müdafai Milliye ile Bahriye Bakanlıklarının bütçeleri, ordunun ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik fabrika inşaatı, askeri kanunlar gibi birçok konuda Şura’dan görüş alınacaktır. Ayrıca, Müdafai Milliye ve Bahriye Vekaletleri ile Erkanı Umumiye Reisi’nin gerekli görmesi üzerine Kanun’da belirtilen konularda Şura fikir alışverişinde bulunabilecektir (Madde 1, ZC C.18 İ.109). Şura üyeleri, “Müdafaai Milliye Vekili, Bahriye Vekili, Erkânı Harbiye Umumiye Reisi, bilfiil ordu müfettişleri ile bilfiil donanma kumandanı, hazar ve seferde bilfiil ordu ve donanma kumandanlığını muvaffakiyetle ifa etmiş muvazzaf erkânı askeriye meyanından veyahut tevsafı mezkureyi iktisap eylemiş muvazzaf ve bir derece madun kumandada bilfiil bulunan zevat meyanından daha dört aza intihap olunmak üzere ceman on bir zattan ibarettir” (Madde 3, ZC C.18 İ.109). Şura’nın kurulma nedenini, İzmir mebusu Mustafa Bey, şöyle açıklamaktadır: “…hazar zamanında bir ordunun yalnız seferberlik ihrazatı ile meşgul olması, muvafakiyet olamayacağını Harbi Umumî bize öğretmiştir. Askeri seferberlikten idarî, iktisadî, sınaî seferberlikte lâzımdır ki, buna mülkî seferberlik diyorlar. Meselâ yalnız ordunun değil, bütün milletin iaşesini düşünmek lâzımdır. Nitekim Harbi Umumî bunu da göstermiştir…. Binaenaleyh sınaî olan seferberliğin beraberce tespit edilmesi lâzımdır. Onun için bu gibi muazzam bir işi yapabilmek için Reisicumhurun riyasetinde olarak Heyeti Vekileden Başvekil, Maliye Vekili, Hariciye Vekili, Müdafaai Milliye Vekili, Nafia Vekili, Ziraat Vekili ve Ticaret Vekili’nden müteşekkil olan bir Müdafai Milliye Şûrayı Âlisi devletin harp planını tanzim ederler.” (C.12 İ.41 s.337). Harp planı ile harekatı harbiye planı farklı şeylerdir (C.12 İ.41 s.337). Harp planı milletin her uzvu ile savaşa hazırlanmasını içerir, harekatı harbiye ise savaş başladığında hangi kuvvetin nerede, hangi silahlarla olması gerektiğini belirtir. Kazım Karabekir, Birinci Dünya Savaşı’ndan örnekler vererek, artık savaşın kazanılması için sadece askeri harekatın yeterli olmadığını, savaşa sadece askerlerin değil tüm milletin hazır olması gerektiğini savunmaktadır. Nitekim, Avrupalı devletler, Birinci Dünya Savaşı’nda bu sisteme çoktan geçmişlerdir (C.12 .41 s.339). Savaş öncesinde benimsenen bu fikre göre, iki yapı ortaya çıkmıştır: “Harbi idare edecekler, Harekâtı harbiyeyi idare edecekler.” İngiltere’de birincisi Başvekil başkanı olduğu “Lö Komite Dö Defans”a (müdafaa komitesi) denk gelmekte, ikincisi ise Harbiye Nazırı’nın başkanı olduğu “Konsey Dö Larme” (Ordu Şûrası) denk gelmektedir (C.12 .41 s.339). Birincisi, barış zamanlarında milleti idari, iktisadi açıdan savaşa hazırlamakla görevlidir. Örneğin, diğer milletlerin desteğini almak, milletin azmini korumak gibi propaganda faaliyetlerini de kapsamaktadır. İkincisi ise bizzat savaş anı geldiğinde askeri planın 37 yürütülmesinden sorumludur. “O halde birinci meclis siyasî, idarî bir ihtisası haizdir. İkinci meclis ise, ilmî ve tecrübevî bir ihtisas meclisidir.” (C.12 .41 s. 341) Kazım Karabekir’in açıklamalarına karşı çıkan Ali Fethi Bey, Kazım Paşa’nın bahsettiği milleti tüm olarak savaşa hazırlamak ve propaganda yapmak, vb gibi görevlerin bizzat Hükümet’in görevi olduğunu söylemiştir (C.12 i.42 s.363). Nitekim, Kazım Paşa’nın dediği gibi Birinci Dünya Savaşı sırasında Avrupa’da şuralar kurulmuştur bahsedilen görevlerle ama bunlar, savaş başlayınca parti siyasetinin bitirilerek, ülke savunmasının tek gündem maddesi haline gelmesinden kaynaklanmıştır (c.12 İ.42 s. 364). Muhalefet esas olarak, iki ayrı yönetim birimine özgü görevlerin iç içe geçirilmesiyle, karmaşıklık yaratıldığı ve doğru olmadığını savunmaktadır. Danıştay’ın Temeli Atılıyor: Şurayı Devlet 23 Kasım’da kabul edilen 669 sayılı “Şûrayı Devlet Kanunu” görüşmeleri önemli tartışma başlıklarına sahiptir. Şûrayı Devlet, Anayasal bir kurumdur. Teşkilatı Esasiye’nin 51. Maddesinde görevleri ve üyelerinin seçimi düzenlenmiştir (Cilt: 19, s. 80-91, 130-136,179-184, 200-204): “İdarî dava ve ihtilafları rü’yet ve Hükûmetçe ihzar ve tevdi olunacak kanûn layihâları ve imtiyaz mukavele ve şartnameleri üzerine beyanı mütalaa, gerek kendi kanûnu mahsûsu ve gerek kavânin-i sâire ile muayyen vezâifi ifâ etmek üzere bir Şûrâ-yı Devlet teşkil edilecektir. Şûrâ-yı Devletin rüesa ve âzâsı vezâif-i mühimmede bulunmuş, ilim, ihtisas tecrübeleri ile mütemeyyiz zevat meyanından Büyük Millet Meclisince intihap olunur.” Şûrayı Devlet, genel mahkeme usulünden kopuş, istisnai mahkemesi usulüne geçiş anlamına gelmektedir. Şûrayı Devlet, Başbakanlığa bağlıdır ve bir başkan ile dört daire başkanı ile onaltı üyeden oluşmaktadır (Kanun madde 1). Üyeleri, Dahiliye ve Adliye Encümeni’nin müştereken belirledikleri 3 misli aday arasından Büyük Millet Meclisi tarafından seçilir (Kanun madde 3). Şûrayı Devlet, kanunen belli bir adli mercii bulunmayan davalara ilk derece mahkemesi olarak bakar ve kararları kesindir (Kanun madde 23). Ayrıca, ilk derece mahkemesi vilayet idare meclisleri olan idari kararlara karşı davalarda, temyiz mahkemesidir. Aldıkları kararlar idari kararlardır. Görüşmelerde, Şûrayı Devletin ilk derece mahkemesi olarak görev yapıp, yapmaması gerektiği üzerinde en çok tartışılan konudur. Dikkat çeken ise, Şurayı Devlet üzerinden “adli” ve “idari”nin ayrımına gidilme çabasıdır: Şurayı Devlet idari bir kurum mudur, bir yargı kurumu mudur? Şurayı Devlet’in geleneği de adli ile idari arasındaki ayrımı yapmayı daha da güçleştirmektedir. İlk Şurayı Devlet 1284 yılında kurulur. Bu yıldan Büyük Millet Meclisi açılıncaya kadar bu kurumda çok fazla değişiklik yapılmıştır. 1284’de Şurayı Devlet dört daire kurulur: Mülkiye, Maliye, Adliye, Nafia, Maarif; 1286’da daire sayısı 2’ye düşürülür: Mülkiye - Maarif ve Muhakemat; 1288’de 3’e çıkarılır: Tanzimat, Muhakemat ve Dahiliye; 1312’de isim değişikliği yapılır: Tanzimat, Mülkiye ve Maliye ve 1324’de daireler Tanzimat, Mülkiye, Bidayet isimlerini alır. Daha sonra yine Maliye, Nafia, Bidayet ve Maarif, Mülkiye, Bidayet olarak değiştirilmiştir. Cumhuriyet kurulunca BMM’de işler iki heyete devredilmiştir: Memurin Tetkik Heyeti ve Muhakemat Encümeni (Kanunlar: 131 sayılı 4 Temmuz 1337 ve 187 sayılı 31 Kânunuevvel 1338 tarihli kanunlar) (Kanun Gerekçesi). Sonuç olarak, adli ve idari ayrımı yapılamamıştır. 38 Dahası, Şurayı Devlet’in kökeninden çok Fransa’nın etkisinde kurulduğu dile getiriliyor. Feridun Fikri Bey (Dersim) Şurayı Devlet’in kuruluşunu heyecanla karşılamaktadır: “Bugün Fransa’da vücuda gelen Şûrayı Devletin Bütün Avrupanın ehli hukukunun, hukuk şinaslarının hürmetle, takdir ile telâkki ettikleri yüksek bir âbidei irfandır.” (Cilt: 19, s. 135) MÜLKİ TEŞKİLAT Mülki Teşkilatın Merkezi Kuruluyor: Başkent Ankara’nın İmarı Cumhuriyetin ilan edilmesinden hemen önce, 13 Ekim’de 1923’de Ankara başkent ilan edilmiştir. Ne var ki, Ankara’nın imarı Meclis üyeleri ile diğer kamu kuruluşlarında gün geçtikçe artan istihdamı taşımak için yetersizdir. Dahili Vekili Cemal Bey, Ankara’nın 25-30 bin kişilik kaldıracak bir şehir olduğunu fakat Hükümet merkezi olunca nüfusun 5 katına çıktığını belirtmektedir (Dahiliye Vekili Cemal Bey, C. 12, s.335). Bu doğrultuda, 26 Şubat’ta kabul edilen 563 sayılı Kanun ile Ankara Belediyesine 1,5 milyon liralık kredi alma yetkisi tanınmaktadır (ZC C.14 İ.65). Söz konusu kredi ile mesken sıkıntısının giderilmesi, su tesisinin tamamlanması, lağım, elektrik tesisatının vücuda getirilmesi ile bataklıkların kurutulması planlanmaktadır. Kanunun amacı, başkent olarak Ankara’nın “asri bir devletin merkezi idaresine layik tesisat ile techiz ve imar ve şeraiti sıhhıyesi islah ve şehri sıhhi ve fenni meskenleri ve kaffei levazım ve vesaiti medeniyesi ile mütemeddin bir belde” haline getirilmesidir (Kanun gerekçesi). 15 Mart’ta kabul edilen 583 sayılı Kanun ile Ankara'da kurulacak yeni yerleşim yerleri belirlenmekte ve kurutularak ağaçlandırılacak bataklıkların Belediye tarafından istimlak edilmesi hükme bağlanmaktadır (ZC C.15 İ.78). Yeni yerleşim yeri Yenimahalle olacaktır. Görüşmelerde, muhalafetin düşüncelerini dile getiren Trabzon mebusu Muhtar Bey, devletin özel ev yapmasına karşı çıkmaktadır. Ayrıca, eski şehrin su, lağım ve elektrik tesisatının yenilenmeden yenişehrin yapılması da mantıklı bulunmamaktadır (C. 12 s. 332). Dile getirilen birkaç soru da geçen sene Ankara’nın imarı için tahsis edilen 500 bin lira’nın nereye harcandığı ve inceleme için gelen yabancı uzmanların yaptıklarıdır. İdare Makinasının Bozukluğu: “Kırtasiyecilik” 1925 senesinde genel idarede, Rize mebusu Ekrem Bey tarafından “kırtasiyecilik” olarak adlandırdığı bir sorunun varlığı kabul edilmektedir. Ekrem Bey 21 Kasım’da Meclis’de görüşülen kanun teklifinde, kırtasiyeciliğin en aza indirilmesi için her kamu kurumunda “şikâyet kalemi teşkili”ni önermektedir. Kırtasiyecilik ile kast edilen, vatandaşın dilekçelerini takip edememeleri, bunun için çok uzun süreler beklemek ve vekillere evrak takipçiliği yaptırmakla dilekçelerine yanıt alabilmeleridir. Ekrem Bey, bunun memur sayısının azlığından kaynaklanmadığını belirterek, şöyle tespit yapmaktadır: “Halkı üzen müracaatında hiçbir cevap almaması ve muamelasi tabiî olan işlerin beyhude yere sürüncemede kalmasıdır. İdare makinasının bozukluğuna sebep memur azlığı değildir… Asıl sebebi: memurların salâhiyeti dahilinde olan şeyler hakkında istizanda [izin istemek] bulunmaları, sual sormaları, muntazam çalışmaları, ihmalleri ki bu hususatta muhasebe memurları ifrata varırlar [pek ileri gitmek]. Esbabı mezkûreye binaen mevaddı âtiyenin kabulünü teklif eylerim.” (ZC C.19 İ.12 s.9) Kırtasiyeciliğin sebebi, memur sayısının azlığı değil; memurların her konuda izin istemeleri, soru sormaları ve muntazam çalışmalarıdır. Tespit edilen soruna, Dahiliye Encümeni de katılmaktadır: 39 “Kırtasî muameleye ve memurların beyhude meşğuliyetleriyle beraber işlerin sürüncemede kalmasına sebep olan sahibi teklif Ekrem Beyin bastü temdit ettikleri gibi ‘memurların salâhiyeti dahilinde olan şeyler hakkında istizanda bulunmaları, sual sormaları, muntazam çalışmaları, ihmalleri’dir… İdare makinasının bozukluğuna sebep memur azlığı olmadığına, memurlar daha çok oldukça işlerin daha bataetle [ağır, yavaş] yürüyeceğine Dahiliye Encümeni de sahibi teklifle hemfikirdir.” (Dahiliye Encümeni mazbatası) Encümen, bir adım daha ileri gitmekte, memur sayısı arttıkça işlerin yavaşlayacağına inanmaktadır. Sorun, memurların zaten yetkisinde olan işler için bile izin istemeleri, soru sormalarıdır. Bu nedenle, konu hakkında ayrıca düzenleme yapmaya gerek yoktur: “Sorun, memur görev ve yetkilerinin belirlenmemiş olması değildir. Zaten bunu belirten kanuni düzenlemeler vardır. Sorun, kanun salâhiyetinin hüsnü icra ve tatbik olunmamasındandır.” (Dahiliye Encümeni mazbatası) Bu noktada, Dahiliye Encümeni ile Ekrem Bey’in çözüm önerileri örtüşmez. Ekrem Bey, öncelikle her bakanlıkta müsteşarların başkanlığında şube amirlerinden oluşacak komisyonların memur görev ve sorumluluklarını kırtasiyeciliği en aza indirecek şekilde belirlemesi teklif etmiştir: Birinci madde: Her vekâlette Müsteşarların tahtı riyasetlerinde Şube âmirlerinden mürekkep teşkil kılınacak komisyonlar nihayet üç ay zarfında gerek merkezde ve gerek mülhakatta bulunan vekâlete mensup rüesayı memurinin vazife ve salâhiyetlerini muamelâtı kırtasiyeyi haddi asgarisine tenzil edecek surette tespit edeceklerdir. Daha sonra, her vekalette sadece dilekçeleri takip etmekle görevli müracaat ve şikayet kalemlerinin teşkil edilmesini önermektedir: Dördüncü madde: başlıca vazifesi halkın işini, müracaatın, şikâyetini onun hukukunu muhafaza edecek şekilde ıntaç ile muayyen müddet zarfında ashabı müracaata bildirmekten ibaret olmak ve bu esasatı havi talimatnamesi birinci ve ikinci maddelerde muharrer şekil ile tespit edilmek üzere her vekâlette bir müracaat ve takibi şikâyat kalemi teşkil edilecektir. Ne var ki, Dahiliye Encümeni, yeni bir düzenlemenin gerekli olmadığını zaten Kanunlarla belirlenmiş sistemin uygulanamamasından kaynaklı bu sorunun her vekaletin “bu çerçevede idare makinesinde düzenlemeler, uyarılar” yapmasıyla çözülebileceğini belirtmiştir. Yapılan oylamada Encümen mazbatası kabul edilir, diğer bir deyişle Kanun teklifi reddedilir. YEREL YÖNETİMLER 1925 senesinde, yerel yönetimlerde büyük değişiklikler yeniden düzenlemeler görülmez. Henüz, yerel idarelerin hem kanuni düzenlemelerinde hem de işleyişlerinde açıklık olduğu söylenebilir. Bir yandan Kanun maddelerinin tefsiri yapılmakta, bir yandan da kabul edilen Kanunların işleyişe geçirilmesine çalışılmaktadır. Yerel yönetimleri düzenleyen Kanunların o günkü halleri edinilmeli! İl Özel İdareleri İl Özel İdarelerinin görevleri artırılmakta (Bkz. 12 Nisan), buna paralel olarak gelirlerinin de artırılmasına çalışılmaktadır (Bkz. 15 Mart). Belediyeler Belediyelerle ilgili en çok gündeme gelen konu, belediye seçimleridir. Bir taraftan, belediye seçimlerinde açıklık ve serbestlik olmadığına dair şikayetler (Bkz. 29 Ocak), bir taraftan 40 seçilen Belediye başkanlarının niteliksiz olduğuna dair iddialar (Bkz. 15 Şubat) dile getirilmektedir. Seçimlere dair hukuki düzenlemelerde de bir takım soru işaretlerinin olduğu anlaşılmaktadır. Şûrayı Devlet Mart 1316’da Belediye Kanunun 4 ve 36ncı maddeleri ahkâmının telifine dair olan tefsirinde, “belediye meclislerinde bir dönem üye olarak bulunanların, bu süre içerisinde nüfuz sahibi haline geldiklerinden dolayı ikinci defa seçilemeyeceklerini” karara bağlamıştır. Ne var ki, Belediye Vilayat Kanununda buna dair bir madde olmadığı gibi, üyelerin tekrar seçilebileceği belirtilmektedir. Bu doğrultuda, söz konusu Şurayı Devlet kararı uygulanmamaktadır (ZC C.13/1 İ.52). Tefsiri gereksinim görülen diğer bir konu da “akrabalık ilişkisi içerisinde bulunan iki kişi aynı anda belediye meclisi üyesi olamayacağına” dairdir. Tefsiri istenen nokta ise, meclise giren akrabalardan birinin vefatı ya da ayrılması sonrasında diğer akrabanın meclis üyesi olup olamayacağıdır. Encümen, dışarda kalan kişinin meclis üyesi olamayacağına belirtmesine rağmen Encümende azınlıkta kalan aksi görüş kabul edilmiştir (ZC C.17 İ.100). Gündeme gelen diğer bir konu da, belediye seçimlerinin hangi makam ya da sebeplerle feshedilebileceği ile ilgilidir. Bu konuda, 1293 tarihli Vilayatı Belediye Kanunu ve Dersaadet Belediye Kanununda herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Bu nedenle, Belediye İntihabatı Hakkında karar alınmıştır (Karar no: 116). Karara göre, belediye seçimlerine dair bir inceleme ya da kanuna uygunsuzluk durumunda karar verme yetkisinin, gücünü Anayasa’dan alan ve seçimlere ilişkin yolsuzluklara bakma yetkisi olan Şûrayı Devlet'e, Şûrayı Devlet kuruluncaya kadar Memurin Muhakemat Heyetine bırakılması uygun bulunmuştur (ZC C.15 İ.69). Sene içerisinde bazı elektrik ve su tesisatı gibi işlerin belediyeler tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir, ne var ki belediyenin masrafları kendi gelirlerinden karşılaması mümkün olmadığından Belediyelerin borçlanması gündeme gelmektedir. Maliye Vekili belediyelere kefil olmaktadır (Bkz. 19 Kasım Samsun, Bkz. 26 Şubat Ankara). Ayrıca, kadastro işlerinin de belediyeler tarafından yapılacağı anlaşılmaktadır (642 sayılı Kanun). Köy Kanunu Köy Kanunu, 1924 yılında kabul edilmesine rağmen uygulamaya girmemiştir. Dahiliye Vekili Cemil Bey, Köy Kanununun Şubat ayında ihtiyar heyetlerinin seçilmesi ve göreve başlaması ile yürürlüğe gireceğini belirtmiştir (ZC C.12 İ.37). PERSONEL Mebuslukla Memuriyet Birleşemez Dışişlerinde bazı temsiliyet durumlarında mebusların uzmanlıklarından yararlanmak gerekli görülmektedir. Bu doğrultuda, temsiliyetin memuriyet olarak tefsir edilip edilmeyeceği net değildir. Bu doğrultuda, “Hariciye umuruna ait bazı mühim mesaili devletin tesviyesi için Büyük Millet Meclisi azayi kiraminin ihtisaslarından istifadeye hükümetçe vakit vakit lüzum ve zaruret hissolunmakta ise de Teşkilatı Esasiye Kanunun 23üncü maddesi bu hususta tereddüdü olmakta bulunduğundan maddei mezkurenin tefisiri” istenmiştir. 1924 yılında kabul edilen Teşkilatı Esasiye (1926’daki haliyle) Kanunu 23 maddesi’nde “Mebuslukla hükümet memuriyeti bir zat uhdesinde içtima edemez” hükmü yer almaktadır. Kanunu Esasi Encümeni, memuriyet kavramının net olmadığından yola çıkarak önce memuriyeti tanımlamanın doğru olacağını düşünerek, bir tanım geliştirir. Buna göre, "İcra Vekilleri Heyetine verilen yetki çerçevesindeki görevleri" yerine getiren ve İcra Vekillerine karşı sorumluluk memurluk olarak tanımlanır: 41 “Teşkilâtı Esasiye Kanunu ahkâmı sarihasına nazaran, haddizatında İcra sâlahiyetini dahi haiz olan Türkiye Büyük Millet Meclisi, salâhiyetini İcraiyesinin istimalini kanunu mezkûrun (7)nci maddesiyle İcra Vekilleri Heyeti mesulüne tevdi etmiş ve binaenaleyh Büyük Millet Meclisi Heyeti umumiyesine niyabeten icra salâhiyetinin istimaline memur ve bu husustan dolayı M-Meclisi Âliye karşı mesul olan heyet, Teşkilatı Esasiye Kanunun (45, 48)nci maddeleri hükmü ile bitahassus taayyün etmiştir. Kanunun (46)ncı maddesi hükmü sarihine nazaran İcra Vekilleri Heyeti bütün muamelâtından mesul ve muatap olup heyeti müşarileyhaya dahil olmayan bir mebusun ise umuru icraiyeden naşi Meclisi Aliye karşı şahsen bir gûna mesuliyeti mevzuubahs değildir. İcra Vekilleri Heyetinin veya bir vekilin dairei mesuliyetine dahil hidemat tamamını veya bir kısmını, herhangi bir mebusun, salâhiyat ve mesuliyetçe bir vekil vaziyet ve mevkiine gelmeden ifa etmesi mebusluğun tabiaten ve maslahateb müstelzim olduğu istiklâle münafidir. Zirâ bir vekilin veya İcra Vekilleri Heyetinin tahtı mesuliyetinde ida edilecek bir hizmeti icraiyenin bir mebus tarafından deruhte edilmesi, o mebusun, filasıl o işten dolayı Meclisi Aliye karşı mesul olani bir vekilin tahtı emrine girmesi ve ondan emir ve talimat telakki etlemesi gibi gayri kabili iötinap bir mecburiyet tevlit edecektir ki şu hal mebusluğun evsafı asliye ve levazımı gayri münfekkesinden olan istiklâli tamına külliyen mugayir olduğu aşikardır. …. Milletçe müntehap meclis azalıkları ve Millet Meclisince mevdu vazifeler olmak üzere, gerek faaliyet ve gerekse mesuliyeti İcra Vekilleri Heyetine dahil bir vekilin faaliyet ve mesuliyetinde mündemiç bulunan ve Muvazenei Umumiye veya hususiye ile alakadar kadrolarda hakikaten veya hükmen mevki olan ve alınsın alınmasın maaş veya ücreti muhasses olduğu halde kabul edilen ve mahiyeti icra salâhiyetini temsil ve icrai umuru ifadan ibaret olan her vazifenin memuriyetten madut olduğu kanaatinden ibarettir. Bu dar telakkiye nazaran dahi murahhaslığın mebuslukla içtimaının şayanı tecviz olamayacağı derkârdır.” Bu açıklama temelinde, Encümen, herhangi bir vekilin diğer bir vekilin sorumluluk ve emri altına girmesi demek olan mebusların temsiliyet görevine gelmesini hukuki görmediğini açıklamıştır. Görüşme, Başbakanın huzurunda yapılmak üzere ertelenir, yalnız konu hakkında değişiklik ancak 1927 yılında yapılabilecektir. Söz konusu karışıklık, 1927 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile açıklığa kavuşturulmuştur: Madde 23.- (Resmî Gazete 22.2.1927 - Sayı 565; Tefsir No: 111) Büyük Millet Meclisi âzasından birine Hükümet tarafından tevdi edilen muayyen veya muvakkat bir iş, Hükümet memuriyetinden addolunamaz. Memurlar Fazla Mesai Ücreti Alamaz 1 Şubat’ta Meclis’de görüşülen 1339 senei maliyesi haziran - şubat aylarına ait Divanı Muhesabat raporları esnasında alınan karara göre, "Muvazenei Umumiyeden maaş alan memurin ve müstahdemine saati mesai haricinde çalıştıklarından dolayı ücret verileme[yecektir]." (ZC C.13/1 İ.44, s.30-33). Görüşmelerde geçen bu kural, 8 Şubat’ta 110 sayılı karar olarak kabul edilmiştir (ZC C.13 İ.50). Geçim Sıkıntısı 1925 senesinde, hem mülki amirlerin hem de memurların en büyük sorunu geçim sıkıntısıdır. Mülki amirlerin ve memurların maaşlarının az olması, mesleğin cazipliğini yitirmesine neden olmaktadır. Mesleğe girişlerin en az olduğu yerler Ankara ve doğu ve güneydoğu bölgeleridir. Ankara’da her geçen gün artan hayat pahalılığı nedeniyle memurların maaşları ile geçinmelerini imkansız kılmaktadır. Bu doğrultuda, 19 Mart’ta kabul edilen 586 sayılı Kanun ile Memur Kooperatifi kurularak, ev ve yemek gereksinimlerinin karşılanabilmesi sağlanacaktır (ZC C.16 İ.82). Mülki amirler için ise 22 Nisan’da Bitlis, Van ve Muş gibi illerin valilerine ödenecek miktarın 6000 liradan az olmamak koşuluyla, bu önemli atamalarda Bakanlığın belirlediği maaşların geçerli olması kabul edilmiştir (ZC C.18 İ.109). Genel uygulamanın, bütçedeki tahsisatı aşmamak üzere Bakanlık tarafından belirlenmesi olduğu anlaşılmaktadır. 42 ASKERİ İDARE Askerin Siyasetten Çekilmesi İlk ne zaman askerin siyasetten çekilmesine dair karar alındı? Askerin siyasetten tecrit edilmesi doğrultusunda 1924 yılında Erkânı Harbiye Umumiye Reisliği vekâlet iken özerk hale getirilmiştir (ZC, Devre: II, Cilt: 16, s. 155-160). 1925 senesi Ocak ayında yapılan seçimlerde, Ferik Nurettin Paşa’nın seçimi kazanması sonrasında askerin siyasetten çekilmesi konusunda tartışmalar alevlenmiştir. Bursa Mebusluğu Ali Hikmet Paşa'nın istifası ile boşalmıştır. Yapılan ara seçimde Nureddin Paşa en çok oyu almıştır fakat Nureddin Paşa askerlikten istifa etmeden mebusluğa seçildiği için 19 Kânunuevvel 1339 tarihli Seçim Kanununun mebusluk için askerlikten istifa edilmesi hükmü gereğince seçim kabul edilmemiştir. Ne var ki, 10 Mart’ta Nureddin Paşa’nın mebusluğa seçimi kabul edilmiştir (ZC C.15 İ.74). Tekrar seçim mi yapıldı? 19 Kanunuevvel 1339 tarihli “Türkiye Büyük Millet Meclisine İntihap Edilen ve Edilecek Olan Bilumum Mensubini Askeriyenin Tabi Olacakları Şerait Hakkındaki Kanun”un 1. maddesine göre istifa hakkına sahip olmayanlarla, Genel Seçim’in ilanından sonraki on gün içerisinde istifasını ya da emekliliğini talep etmeyenler Meclis azası olamayacaktır ve hatta baştan yok hükmünde kabul edilecektir: "Berrî ve bahrî ve Jandarma sınıfı muhtelife erkân, ümera ve zabitan ve bilumum askeriyeden hakkı istifayı haiz olmayanlarla istifa ve tekat hakkını haiz olup, intihabuatı umumiyenin ilânından itibaren nihayet ongün zarfında usulen istifa ve tekaütlerini talep etmiyenler Türkiye Büyük Millet Meclisi Azalığına intihap olunamazlar. Aksi takdirde, bu intihap keenlemyekûm addolunur" (ZC, Cilt: 12, s. 91) Nureddin Paşa’nın seçiminin kabul edilmesi gerektiğini belirtenler, Kanun ile 3. TBMM seçimlerinin kastedildiğini, genel seçim sonrasında bu kanun hükümlerinin geçerli olması gerektiğini belirtmektedir. Ayrıca, 2. TBMM’de bulunan asker üyelerin istifa etmediği göz önüne alındığında ara dönemde seçilen milletvekillerinin farklı bir statüye tabi tutulmamalarının söz konusu olacağını belirtmektedirler. Ne var ki, reddedilmesi gerektiğini savunanlar, kabul edilmiş bir kanun hükmünün kabul tarihinden itibaren geçerli olacağını, bu hükümden kimsenin muaf tutulamayacağını belirtmektedirler. Asıl amacın, “orduya mensup zevatın siyasetle iştigalini mani ve şu suretle menafi âliyei vatanın siyanetine matuf bulunmasına ve kanunu mezkûrun ikinci maddesinde “birinci ve ikinci Türkiye Büyük Millet Meclisinde aza bulunmuş olan ve bulunan bilumum ilh…” göz önüne alındığında ara devrede seçilen mebusların bunun dışında bırakılmasının mümkün olmayacağını düşünmektedirler. (Cilt: 12, s. 92). Teşkilat ve Personel 1925 senesinde en çok düzenleme, askeri teşkilat ve askeri personelin özlük hakları ile ödemelerinde yapılmıştır. 1925 senesi başında, isyan nedeniyle teşkilatın genişletildiği görülmektedir. Önce, 4 Şubatta kabul edilen 550 sayılı Kanun ile “yeniden bir hudut taburu ile bir seyyar jandarma mıntıka alayı, üç piyade jandarma taburu ve bir süvari jandarma bölüğü” teşkil edilmiş (ZC C.13/1 İ.47), ardından 19 Mart’ta kabul edilen 585 sayılı Kanun ile “İki Jandarma Hudut Taburunun Mart 1341 Tarihinden İtibaren Teşkiline” karar verilmiştir (ZC C.16 İ.82). Özlük hakları: 43 8 Şubat’ta kabul edilen 551 sayılı Kanun ile “Balkan Harbi, Harbi Umumi ve İstiklâl Muharebesine iştirak eden toplam 14 bin 768 "derecatı muhtelifede düçarı maluliyet olan erkân, emir ve zabitan ve mensubini askeriye ile küçük zabitan ve efradın" olabildiği kadar terfihi”( ZC C.13/1 İ.50) kabul edilmiştir. 21 Aralık’ta kabul edilen 695 sayılı Kanun ile “Umumî veya mevzii seferberliğe iştirak eden berrî, bahrî, havaî ve jandarma erkân, ümera, zabitan ve memurin ve mensubini Askeriyenin tekaüt müddetinin hesabında ilânı harpten akdi sulha kadar geçen zaman bir seneden dûn ise bir sene, bir seneden fazla ve iki seneden dûn ise iki sene ve daha fazla ise bu nispet üzere zam icra” (ZC C.20 İ.28) olunmasına karar verilmiştir. 22 Nisan’da kabul edilen 638 sayılı Kanun ile “zabitanın emeklilik süresi olan 15 seneden öncede gerekli masrafları ödeyerek istifa etmek hakkı kaldırılmaktadır.” (ZC C.18 İ.109) Avans / Maaş: 16 Mart’ta kabul edilen 584 sayılı Kanun ile “Seferber edilen zabitan ve askerlere özellikle ailelerinin geçimlerini karşılayabilmeleri için 1341 senesi maaşlarından taksitle mahsup edilmek üzere iki maaş avans” (ZC C.15 İ.79) verilmesi, 24 Mart’ta kabul edilen 587 sayılı Kanun ile “Kara, deniz, hava ve jandarma memur ve mensuplarının aldıkları maaşların mülkiye memurlarının çok gerisinde kalması nedeniyle askeriye memur ve mensuplarına zam” x(ZC C.16 İ.86) yapılması, 22 Nisan’da kabul edilen 648 sayılı Kanun ile “Kıdemli ve kıdemsiz zabitan maaşları ve maaş artışları”nın (ZC C.18 İ.109) kabul edilmesi, 22 Nisan’da kabul edilen 649 sayılı Kanun ile “Şehit olan askerlerin ailelerinden belirlenen 25 kişiye hidematı vataniye tertibinden maaş bağlanması” (BCA: ZC C.18 İ.109), 22 Nisan’da kabul edilen 650 sayılı Kanun ile “Asaleten veya vekâleten ordu kumandanlığı ve müfettişliği görevini yerine getirenler ile kolordu kumanları, fırka ve mevkii müstahdem kumandanları, donanma ve İzmit üssü bahri kumandaları ve Erkânı Harbiyeyi Umumiye ve Bahriye reisine makam maaşı verilmesi” (ZC C.18 İ.109), 22 Nisan’da kabul edilen 659 sayılı Kanun ile “sefer sırasında bahriye zabitanına yemek yardımı” (ZC C.18 İ.109) yapılması, 19 Nisan’da kabul edilen 630 sayılı Kanun ile “Görev yeri itibariyle askeri mıntıkalarda verilen ortak yemekten yararlanamayan efrat ve küçük zabitana yevmiye verilmesi” (ZC C.18 İ.109), 2 Aralık’ta kabul edilen 678 sayılı Kanun ile “Savaş zamanında barış zamanına irtikal ile ordunun ilga edilen bazı kıtaat, teşkilat ve vazifelerinden dolayı açıkta kalan berrî, havaî, jandarma erkân, ümera ve zabitanın 3 ay tam maaşlarını almaya devam etmeleri ve 3 ay içinde tercihen ve takdimen tayin edilmeleri, tayin edilemeyenlere ahkâmı sabıka dairesinde maaş ve tahsisat bağlanması” (ZC C.20 İ.23) kabul edilmiştir. Mükafat: 22 Nisan’da kabul edilen 644 sayılı Kanun ile “Maluliyetlerini ve dereceleri belirlenen zabitana mükafat olarak verilmek üzere 17 bin 300 liralık tahsisat yapılmaktadır” (ZC C.18 İ.109). 2 Aralık’ta kabul edilen 679 sayılı Kanun ile “1327 senesi Trablusgarb Muharebesinden bed ile muahedei sulhiyenin tasdiki tarihi olan 23 Ağustos 1339 tarihine kadar Balkan, Harbi Umumî ve İstiklâlî Millî muhaberatında şehit olan erkân, ümera ve zabitan ile mensubini askeriyenin erzak, elbise ve maaş mukabil fazlai mehuzatlarından işbu kanunun neşri tarihine 44 kadar yapılan tahsilât iade olunmamak şartiyle gayri eztahsil affolunmuştur.” (ZC C.20 İ.18) kalan zimmetleri DIŞ İLİŞKİLER MUSUL MESELESİ Musul meselesi, Lozan Anlaşması’ndan karara bağlanamayan başlıklardandır. Anlaşmada, bu konunun Cemiyeti Akvam’da çözüleceğine dair karar alınmıştır. Sorunun tarafları Türkiye ile İngiltere’dir. İngiltere, Irak üzerindeki vesayet yetkisine dayanarak taraf olmaktadır. Cemiyeti Akvam, konunun yerinde incelemesini yapmak üzere bir heyet oluşturmuştur. Heyet’e karşı Türkiye’de olumsuz bir izlenim olduğu fark edilmektedir. Şükrü Kaya Bey’in 8 Şubat’ta verdiği beyana göre, Cemiyeti Akvam tarafından görevlendirilerek Mısır'da yerinde inceleme yapacak heyet üyeleri Bağdat'ta İngiliz askerleri tarafından tutuklanarak, bir kampa yerleştirilmiştir. Tarafsız olması gereken heyet üyelerinin Kerküklü olması ve can tehlikeleri olmasını bahane göstererek yapılan tutuklamalar, Türkiye’nin devreye girmesi ile çözümlenmiştir. Heyet, Mısır'da incelemelere başlamıştır (ZC C.13/1 İ.50). 1 Ağustos’ta Birleşmiş Milletler Musul komisyonu raporu, Türk ve İngiliz Hükümetleri’ne iletilmiştir. The Economist’in haberine göre raporda, 3 Komisyon üyesi de net tavsiyelerde bulunmamıştır. Bu nedenle, son kararı Birleşmiş Milletler Genel Kurulu verecektir. Yine The Economist’e göre, Türkiye bu dönemde rapora karşı propagandasını yürütmektedir. Ne var ki, Kurul’un Musul’u, her fırsatta bölgeye yürüyecek Türkiye’nin ellerine bırakması düşünülemez (“Mosul Report”, The Economist, 1 August 1925, V.101, I.4275, s. 186). Türkiye Musul meselesinde tek amaçlarının Irak’ın bağımsızlığına fayda sağlayacak şekilde adım atmak olduğunu belirtmektedir. Yabancı basın ise, Irak’ın tam bağımsızlığını desteklemiyor, İngiltere’nin vesayetinin yavaş yavaş kalkmasını savunmaktadır (“The Mosul Report”, The Economist, 15 August 1925, V.101, I.4277, s.263). Yaz döneminde, Türkiye, Birleşmiş Milletlerin vereceği kararın taraflarca onaylanmadıkça kabul etmeyeceğini açıklamıştır. Bu açıklama büyük bir kriz yaratır. Tartışılan konu, Birleşmiş Milletler’in 15. maddeye göre mi (tarafların katılmayacağı oylama sonucunda oybirliği ile alınacak karar iki taraf için de bağlayıcı olacaktır) yoksa 11. maddeye göre mi (tarafların katılmayacağı oylama sonucunda oyçokluğu ile alınacak tavsiye kararı iki ülke tarafından onaylandığı takdirde bağlayıcı olacaktır) karar vereceğidir? Türkiye’nin önceden, 15. Maddeyi kabul ettiği halde daha sonradan fikir değiştirdiği ileri sürülmektedir (“The Mosul Report”, The Economist, 15 August 1925, V.101, I.4277, s.263). Bu dönemde, iki tarafın da uluslararası alanda destek aradığı ve propaganda çalışmalarına devam ettiği anlaşılmaktadır. İngiltere, bölgede Türkiye’nin sınırı tecavüz ettiğini ve Hristiyan halkın tehcir ettirildiğini iddia etmektedir. Birleşmiş Milletlerin Musul Komisyonu üyesi General Laydener, sınır tecavüzü olmadığını ama Hristiyan tehcirinin olduğunu belirtmektedir (aktaran İsmet Paşa, ZC, Devre. II, Cilt: 20, s.111-115). İsmet İnönü ise durumu şu şekilde değerlendirmektedir: “Hakikatı hal şundan ibarettir ki diyanet, insaniyet gibi aziz mefkûreler politikaların ellerinde makasidi siyasiyeyi terviç etmek için vasıta olarak kullanıldıkça bu iğfale kapılan vatandaşları felâketten kurtarmak mümkün olmayacaktır.” (ZC, Devre. II, Cilt: 20, s.115) Sözü edilen bölge, Kürt nüfusun yoğun olduğu bir coğrafyadır. Geçici olarak çizilen Brüksel hattı, yarısı Musul’da yaşayan Kürtler ile yarısı Türkiye’de yaşayan Kürtler arasındadır. Bu nedenle, Musul sorunu Türkiye’nin Kürt politikası ile birlikte ele alınmaktadır. 45 The Economist, 26 Aralık’ta verdiği haberde, Musul sorununun Kürt milletinin geleceğine dair politikayı da kapsadığını savunmaktadır. Yine gazeteye göre, Türkiye bölgedeki Kürt vatandaşlarını Türkleştirmeye çalışırken, İngiltere Kürtlerin kendi hukukunu geliştirmesi politikasını izlemektedir. Türklerin hatalı Kürt politikası er geç çökecektir, fakat Musul sorunu bu hatayı derinleştirecektir. Türkler, Birleşmiş Milletler kararı ile sadece Musul’u kaybetmiş olmayacak, aynı zamanda ileride ortaya çıkacak bir çok sorunu yaratmış olacaktır. İngiltere, Kürt sorununa dahil olmuştur ve bu sorun Musul sorunundan daha büyük ve rahatsız edicidir (“The Mosul Debate”, The Economist, 26 December 1925, V. 101, I.4296, s.1085). Musul sorununda 1925 senesinde tartışmalar devam etmiş, sorunun çözümü 1926 yılına kalmıştır. 1925 yılında yaşanan Musul ile dolaylı ilgili bir başka gelişme, Irak Hükümeti’nin petrol üzerindeki tekel haklarını Turkish Petroleum Company’ye devretmesidir (Basra Vilayeti hariç olmak üzere). Tekel hakları, 75 yıllığına devredilmiştir. Söz konusu tekel hakkı, fiilen savaş öncesi dönemde de vardır, fakat savaş dönemi nedeniyle imtiyaz sözleşmesi imzalanamamıştır. Şirket, 1911 yılında % 50’si National Bank of Turkey, % 25 Anglo-Saxon Petroleum Company (Royal Dutch-Shell Group) ve % 25 Deutsche Bank hissesi ile kurulmuştur. 1914’de National Bank of Turkey hisseleri Anglo-Persian Oil Company tarafından satın alınmış, Deutsche Bank hisseleri de 1920’de Fransa tarafından satın alınmıştır (“The Iraq Oil Agreement”, The Economist, 21 March 1925, I.4256). 1921-1922’de rekabet hakları çiğnendiği gerekçesiyle Standard Oil of New Jersey ile bir takım bağımsız şirketlerden oluşan grup hisseleri satın almak ister. Fakat, söz konusu satış Musul meselesi’nin ortaya çıkmasına rastgelen dönemde, hisselerin % 5’ine sahip olan Gulbekian ile çıkan tartışma nedeniyle yapılamamıştır. Ancak bir yıl sonra (1926) satış yapılacaktır (“Turkish Petroleum Company”, Economist, 29 May 1926, V.102, I.4318, p.1043). MÜBADELE 1925 senesinde, mübadele çerçevesinde, iskan ve gayrimenkul idaresi, değişimi konusunda çeşitli düzenlemelere gereksinim duyulmuştur. Henüz senenin başında, 4 Şubat’ta Başpapaz seçilen Konstantin’in Mübadele Komisyonu tarafından mübadeleye tabi tutulacaklar arasında ilan edilmesi Yunan Hükümeti ile Türkiye arasında gerilim yaratmıştır. Türkiye, Konstantin’in seçim öncesinde mübadeleye tabi olacağı uyarısını yapmıştır. Bu nedenle, Konstantin’in özellikle seçildiği düşünülmektedir. Yunan Hükümeti, Konstantin’in 1918 yılında İstanbul’da ikamet ettiğini, bu nedenle bu tarihte İstanbul’da ikamet ederek Ortodoks Kilisesi’nin tebası olanların mübadeleye tabi tutulmayacağına istinaden bu kararın siyasi bir karar olduğunu iddia etmektedir. Bu doğrultuda, Yunan Hükümeti Konstantin'in sınır dışına çıkarılmasını siyasi ve dini bir mesele olarak göstermiştir (ZC C.13/1 İ.47). Patrik, Ekümenik Kilisesi’nin başı olarak hem Ortodoksların dinsel yargıcı hem de Osmanlı’da Ortodoks Hristanların sivil lideridir. Lozan Anlaşması ile Hükümet, Kiliseyi kaldırmak istemiş ama sadece dinsel yargıç olarak kalmasına ikna edilmiştir. Bunun üzerine, Türkiye karşıtı siyasal hareketleri ile tanınan Meletios istifa etmiş, yerine seçim yapılmıştır (“The Expulsion of the Patriarch”, The Economist, 5 February 1925, V.100, I.4250). Bu nedenle, halifeliğin kaldırıldığı Türkiye’de dini siyasete alet eden herhangi bir yapılanmaya karşı müdahale edilmesi şaşırtıcı değildir. Konu, bu yönüyle siyasal bir nitelik taşımaktadır. 46 Meclis'de yapılan görüşmede ise mübadelenin kanuni olduğu ve Yunan Hükümetinin bu meseleyi Hristiyanları Türklere karşı kışkırtmak amacıyla kullandığı belirtilmekte, bunun bir iç mesele olduğu ve Yunan Hükümetinin buna karışmasının engelleneceği belirtilmektedir (ZC C.13/1 İ.47). *** 1925 senesinde mübadele ile ilgili yapılan en köklü düzenleme 19 Ocak’ta kabul edilen 543 sayılı “Yunan Tebasına Ait Emvali Gayri Menkülenin İdaresi Hakkında Kanun” ile getirilmiştir. Kanun, Yunanistan Hükümeti’nin Yunanistan'da ya da dışarıda yaşayan Türklerin gayrimenkullerine el koymasına karşılık çıkarılmıştır. Kanun, Türkiye Cumhuriyeti Hükümetine, Türkiye'de ya da dışarıda yaşayan Yunanlılara ait gayrimenkule el koyma ve elde edilecek geliri Yunanistan'daki mallarından mahrum bırakılan Türklere dağıtmak üzere yönetme yetkisi vermektedir (ZC C.12 İ.37). Ayrıca, 5 Nisan’da çıkan kararname ile Dahiliye Vekaleti’ne bağlı “İskân Heyeti Teftişiyesi” kurulmuştur. Heyet, on müfettişten oluşacak ve teftiş dairelerinde muhacirin iskan, iaşe, sağlık durumlarını kontrol etmek, emlâk dağıtımını koordine etmek gibi görevleri yerine getirecektir (Düstur III. Tertip C.6). *** İskan ile ilgili yapılan bir diğer düzenleme, muhacir ve mültecilere Hükümetçe gösterilen iskan yerlerinde 5 yıl oturma zorunluluğu getirmektedir. Bu sayede, göç engellenmeye çalışılmaktadır (675 sayılı Mahalli İskânlarını Bilâ Mezuniyet Tebdil Eyleyen Mühacir ve Mültecilerle Aşair Hakkında Kanun, ZC C.19 İ.16) *** Ahırkapı misafirhanesinde kalan mübadillerin sağlık koşullarının yetersizliği nedeniyle zor koşullarda yaşadığı ve dilekçelerine karşılık verilmediği dönem gazetelerinde işlenmiştir. Dahiliye Vekili Cemil Bey gazetelerdeki durumun yanlış yansıtıldığını belirtmektedir (ZC C.12 İ.41). İskan Bakanlığı’nın faaliyetlerine bakılmalı mı? DOSTLUK ANLAŞMALARI 1925 senesi içerisinde, 6 “Muhadenet Muahedenamesi” (Arnavutluk, İsveç Kıraliyeti, Çekoslavakya Cumhuriyeti, Felement Kıraliyeti, İspanya Kırallığı, Sırp, Hırvat ve Soven Krallığı) ile çeşitli başlıklarda 4 protokol (Gürcistan ile sınırda yaşayanların geçiş hakkı, Gürcistan ile sınırdaki meralardan mütekabilen istifade hakkı, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan, Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri Hükümetleri ile Konsolosluk, Rusya Sosyalist Federatif Şûralar Cumhuriyeti Hükümeti ve Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri ile aktarmasız demiryolu seferi) imzalanmıştır. SONUÇ Laiklik? Bağımsızlık? Osmanlı’dan (gelenekten) kopuş? 47
