پايگاه تحليلي - خبري ايران بالكان : Dalgalı Bir Gerçeklik پنجشنبه

Dalgalı Bir Gerçeklik : ‫ خبري ايران بالكان‬- ‫پايگاه تحليلي‬
2610:‫ کد خبر‬16:05 - 1389 ‫ شهريور‬18 ،‫پنجشنبه‬
Cihan AKTAŞ
ALİ ŞERİATİ :’Güvenilecek Ama Sürekli Dalgalı Bir Gerçeklik
IranBalkan(IRBA): Bu yazıda, ardımızda bıraktığımız yüzyılın en ilginç ve üretken aydınlarından
yi, bir sosyolog olarak özgün kılan hususları ele almaya ’biri olan İranlı sosyolog Ali Şeriatî
.çalışacağım
’Dinî aydın‘olarak tanımlayan nitelikleri geliyor. ’dinî aydın‘Şeriatî denilince aklımıza önce, onu
da devrimden önceki yıllarda özellikle sosyolog Ali Şeriatî tarafından tartışmaya ’kavramı, İran
li yıllar İslam dünyasında aydın kişiliğinin solcu ve batıcı niteliklerle ’açılmış ve temsil edilmişti. 70
sınırlı olarak görüldüğü yıllardı ve Şeriatî işte o yıllarda, aydın sorumluluğu bağlamındaki
.profiliyle, ağırlığını koymuştu ”dinî aydın“tartışmalara,
adalet ikilemi, devrim söylemleri, hiyerarşi sorgulaması ve -Halka duyulan borçluluk, özgürlük
eşitliğe dönük talepler, romantizmle akılcılık arasında gidip gelen bir ilgi, Batı karşısında yeni bir
duruş, emperyalizmi sorgulama sorumluluğu, kadınların konumlarını yeniden tanımlamaya dönük
bir kavrayış, bilim ve sanat alanında özgün bir yenilenme talebi, rehavet ve konfor korkusu,
yöntemi -nin ilgi alanını ve izlediği yol’kapitalizm eleştirisi gibi başlıklar bir sosyolog olarak Şeriatî
...kısmen de olsa açıklayabilirler
nin, kendisinden sonraki ’Sosyoloji çalışmaları etrafındaki eleştirileri incelendiğinde Şeriatî
yöntem arayışlarına bir yol açtığı -dönemde bu alanda gündeme gelen tartışmalara ve yeni yol
söylenebilecek eleştirel bakışa ve yapıbozumcu, ezber bozan bir çalışma yöntemine sahip olduğu
.farkedilmektedir
dünyaya ait bir dil ve duyuşla Onun konferanslarında ve kitaplarında anlattığı İslam, bu dini çağdaş
yeniden anlama ve anlatma sorumluluğu yüklüyordu bireye. Bu zaman ve mekânla yüklü tanımlama
olarak adlandırıyoruz. İslamcılık bu tanımıyla mevcut dinî ’İslamcılık‘çabasını biz çoktandır
cemaatleri, partisel oluşumları, tarikatları hatta varoşları etkilemekle birlikte, yeni bir dalganın
adıydı. Bu dalganın en belirgin özelliklerinden biri, Müslümanlığı sağcılığın ve padişahçılığın
yanına yerleştiren geleneksel siyasal bakış açısına muhalefetse, bir diğeri Batı medeniyetini, onu
nin yaşantısındaki ve fikirlerindeki karışıklıkları ve dalgalanmaları ’tanıyarak aşma çabasıdır. Şeriatî
bu açıdan da değerlendirmek gerekebilir. O bir yazar ve hatip olarak İslam kültürü ve geleneği
içinde yetişmiş olmakla birlikte, Batı kültürü ve düşüncesinden de yararlanarak, yeni ve aktif bir dil
oluşturmayı denemiştir. Bir sosyolog olarak ise, kendi dönemi içinde sağcı bir paradigmayla
i, hiyerarşiden uzak ilişkileri, sosyal adaleti ve düşünce özgürlüğünü kapsayan ’anlaşılan İslamiyet
.bir açıdan kavramaya çalışmıştır
Devrimci, jakoben, öncü karizmatik liderlere inanılan bir dönemin insanıdır Şeriatî. Dolayısıyla
tam -bunun ipuçlarını verse bile–günümüzde etkin olan anlamda demokrat bir aydın ya da
ve ’uyarıcı‘anlamıyla postmodern bir sosyolog olduğu söylenemez. Bununla birlikte aydınların
li yılların İranlı aydınlarının konumlarını tespit etmeye ’rolüne duyduğu inançla, öncelikle 70 ’öncü‘
büyük önem verdiği söylenebilir. Devletin yönetim tarzı ve biçimi, dolayısıyla demokrasi
nın İmamet kuramından kaynağını alan ’konusunda pek açık görüş belirtmediği, bununla birlikte Şia
gibi üç kavram etrafında şekillenen yoruma açık bir demokrasi vazettiği ’özgürlük, eşitlik ve irfan‘
söylenebilir. Küstah sermayedarları dışlayan bir özgürlük ve demokrasi, materyalizmi ve
totalitarizmi dışlayan bir adalet ve eşitlik, nihayet resmi ve geleneksel dinsel konumları ve kurumları
olarak nitelenmiş olan bu söylemi ’radikal sol‘da ’nin İran’Şeriatî …dışlayan bir maneviyat ve irfan
sınıfların yaşantılarına karşı eleştirel bir bakışın devrimden önce yoksul tabakalarda, yüksek
oluşumunu etkilemiş, devrimden sonra ise yoksulluğa varan bir sadelik içinde yaşama eğilimleri için
.bir doğrulama olarak okunmuştur
Marksizmden etkilenen, halkların kurtuluşu için yapılan devrimleri, sermaye birikimini dışlayan bir
kalkınmayı ve şûralara dayalı bir devleti savunan, bireysel özgürlüklerden çok kitlesel problemleri,
li yıllarda Musavi hükümetleri ’da 80’bireycilikten çok kolektif hayatı dikkate alan bu söylem, İran
boyunca ülkeye hâkim olmaya devam etti. Bugün Halkın Mücahitleri olarak bilinen İran rejimine
yılları 1990-muhalif grup ve aynı ölçüde olmasa bile Mücadeleci Müslümanlar Hareketi ile 1983
arasındaki profiliyle İslam Devrimi Mücahitleri, bu söylemden etkilenmişlerdi. Denilebilir ki
li yıllar boyunca dindar ya da laik aydınlar bu söylemin etkilediği siyasal ve kültürel ’da 80’İran
halk ‘atmosferi teneffüs ettiler. Bunun dışına çıkmak, daha sonra reformist aydınlar tarafından
vurgusuyla dillendirilen söyleme geçmek anlamına gelirdi, fakat aydınlar henüz buna ’egemenliği
]1[ .hazır değillerdi
nin söylemini geliştirdiği dönemde kolektif kişiliğin yüceltilmesi, topluluk için bireyin ’Şeriatî
,kendini adaması önemliydi. Yine de onun bir çekim alanı oluşturduğu söylem insan hakları, adalet
gelişme, anayasaya dayanan devlet ve kanun egemenliği gibi maddeleri dikkate alan bir çizgi
izlemekteydi. Gerilla tarzı hareketlere sıcak bakmayan, gençleri tabanca veya kılıç yerine kitaba
nin, gençlere çekici gelen Marksizm etkisi altındaki halkçı ve adalet vurgulu ’davet eden Şeriatî
]2[ .söyleme bir itidal kazandırmaya çalıştığı söylenebilir
Maceradan yana olmaması, arkadaşları arasındaki ortak siyasal eğilimlere aykırı olsa da Şeriatî,
başkalarının yargılarını çok fazla önemsemeden düşüncelerini ifade etmeyi sürdürüyordu.
da konferanslar vermesi için onu davet ’Sağlığında onu desteklemeye devam eden, Hüseyiniye İrşad
”politik“yi bile sonunda kendisinden uzaklaşmaya zorlayacak denli ’etmiş olan Ayetullah Mutahhari
olmaktan uzaktı dili. Buna karşılık, saldırganca ortaya konuldukları zaman bile karşıt fikirlere
gösterdiği hoşgörü ve sabırla öğrencilerini etkiliyordu. [3] Entelektüelin asıl sorumluluğu, diyordu,
toplumu uyandırmak ve eğitmektir, devletin siyasal önderliğini almak değildir. Entelektüelin görevi,
topluma ve onun tarihiyle kültürüne kişilik, sınıf bilinci, insani duyarlılık ve iman muştusu
kazandırmaya çabalamakla sınırlı olmalıydı. [4] Silahlı mücadelelerin değil, bilinçlendirmeye dönük
ne idüğü ‘yaptığı konuşmalarda onu la’fikir hareketlerinin gücüne inanıyordu. [5] Oğlu İhsan
le meşgul olmak yerine, daha derinlikli teorik çalışmalara yönlendirmeye ’bilinmez siyasi faaliyetler
çalışıyordu. [6] Modern ve geleneksel kesimlerin şekilci ve taklitçi eğilimleri karşısında dinin
kişinin kendi kendisini yeniden kurmasına destek olan manevi boyutunu vurguluyordu. Dinin
toplumsal alandaki işlevi üzerine düşünceler üretiyor, bununla birlikte dini herhangi açıdan bir araç
ve olarak görmüyordu. Öze Dönüş adlı kitabında yer alan konuşmalarda, ariflerle varoluşçu
sosyalist düşünürleri bir arada değerlendirirken, bireysel özgürlüğü destekleyecek bir şekilde arifleri
ve özgürlüğü yüceltiyordu. Onun bu konulara eğildiği yıllarda varoluşçuluktan söz etmek, aydınlar
arasında burjuva ve hedefsiz aydın olarak suçlanmak anlamına geliyordu. Ömrünün son yıllarında
’Şeriatî İrfanı‘nin kendisinden sonra ’misyonu ile sınırlayan Şeriatî ’bilinçlendirme‘aydının rolünü
]7[ .olarak anılan çizgisi, sonraki yıllarda dinî aydınların gündeminde kalmaya devam emiştir
değerlendirmelerde, alışılagelmiş Müslüman aydın kategorisine çok da sığdırılamadığı Şeriatî kimi
-İslam hangi anlama gelebilir? Sağ-olarak tanımlanmaktadır. Sol ”solcu Müslüman aydın“için
duruyorsa, İslam olarak görülen yaklaşım veya gelenek hangi anlamlara ve olgulara mesafeli
de bu anlam ve olguları kurcalamaya dönük bir ilginin belirginlik kazandığı söylenebilir. 60 ’Şeriatî
da da sol, sınıfsal değil kültürel bir batıcılık olarak temayüz ’li yıllarda Türkiye gibi İran’ve 70
komünist geleneklerin din eleştirileri, dine -etmiştir. Soğuk savaş söylemlerinin bir parçası olan sol
karşı bir mücadeleyi yansıttığı için de sağcılık, dindarların kendilerini içinde daha rahat hissettikleri
siyasal kategoriydi. Şeriatî ise, sosyolojik yöntemlerden de yararlanarak, Müslümanlığın sağcı
kategori içine sığmayacağını kanıtlamaya dönük bir açıklama çabası içinde sürdürüyordu
.çalışmalarını
şiarlarına yaptığı vurgunun tonunda kendini gösteren ”özgürlük“ya da ”kurtuluş“ve ’Adalet
olarak değerlendirilmesinin bir diğer nedenidir. ”solcu“nin ’devrimci etki, Şeriatî-Marksist
Karizmatik liderliğe dönük Şia geleneğinden kaynaklanan bir saygı ve dikkate karşılık, halk
-yi vesayet veya velayet vurgulu geleneksel halk’kitlelerinin seçimlerine verdiği önem, Şeriatî
yönetim kabullerinden uzakta tutuyordu. Modern şiire dönük ilgisi, emperyalizm eleştirileri, kadın
kategorisinde ”sol aydın“hakları alanındaki duyarlılığı, devrimci hareketlerle ilgili yorumları, onun
her şeyden değerlendirilmesine neden olan ilgilerinden birkaçı. Onun bakış açısına göre İslamiyet
önce egemen ideolojiler, katı ve kör gelenekler tarafından baskılanan toplumların değiştirilmesi ve
yenilenmesi açısından öncü bir rol üstlenebilecek güçte tek imkân olarak görünür. Bu öncü ve
devrimci misyonunu yitiren İslam ise, arkaik bir toplumsallık biçimi olarak geçmişteki
ı haklı çıkartacak ölçüde ’kazanımlarının mirasını tüketen ve bu durumuyla belki de Marx
.yoksulların afyonu olabilecek bir din olmaya yatkınlaşır
sentez metodunun tarihsel gelişimin genel -antitez-Yazdıklarında pek çok kez diyalektik tez
ın tarihsel aşamalar ’gidişatını izah ettiğini kabule hazır görünmektedir. Bu anlamda Marx
teorisinden yararlanmaktaydı. Bununla beraber, pozitivizm gibi Marksizmi de sanayileşmemiş ya da
ve tahlil yeteneği açısından yetersiz olarak adlandırılan dünyanın idraki ”Üçüncü Dünya“
buluyordu. [8] Marksist çerçeve içinde kalarak sosyal dönüşümü başlatacak devrimci güç olarak
belli bir sınıfa işaret etmek yerine, tarihsel gelişimin arkasındaki gerçek gücün insanlar (nass)
Şeriatî metinlerindeki dalgalanmalar, tutarsız gibi görünen ifadeler, ]9[ .olduğunu söylemiştir
alegoriler ve kapalı anlatımlar, Müslüman bir düşünür olarak çizgisini çok yönlü bir eleştiriyle
rejimine, oluşturma kaygısı ve zorunluluğuyla açıklanabilir. O eleştirisini sadece baskıcı Pehlevi
laik ve komünist aydınlara yönelik olarak değil, bir bakıma ait olduğu dindar kesimlere, özellikle de
tutucu bulduğu ulemaya ve bu ulemanın oluşturduğu yapıya da yöneltiyordu. Özgür düşünme ve
kural tanımak istemiyor, bu nedenle de çok seçim yapma, düşünceyi geliştirme konusunda engel ve
Vahhabî, Sünnî, yalancı, hain, fesat, dinsiz, din düşmanı, “ciddi suçlamalara maruz kalıyordu. Onu
mürted, Batı tarafından zehirlenmiş, sömürgeciliğin maşası, fareli köyün kavalcısı, İslam Hukuku ve
şeklinde isim ve sıfatlarla suçlayarak susturmak isteyen bir grup din ”tarihinden habersiz bir cahil...
adamı, kitaplarının yasaklanmasını sağladıkları gibi, bu kitapları, dindar gençlerin gözünden
te sürgünde bulunan Ayetullah ’düşmesini sağlayacak fetvayı vermesi için o dönemde Necef
nin ’ye göndermişler, fakat Humeyni, bu konuda yapılan bütün telkinlere karşılık Şeriatî’Humeyni
]10[ .okuduğu kitaplarında yasaklanmayı gerektiren bir ifadeye rastlamadığını bildirmişti
Şeriatî rejim karşısında kayıtsız şartsız muhalif, bununla birlikte önerileri ve ütopyası uygulamanın
sınavından geçirilmemiş bir aydındır. Rejim karşısında muhalif olmakla birlikte, muhalefetini aynı
zamanda içinde bulunduğu varsayılan dini camianın otoriter ve baskıcı yönüne karşı da sürdürmüş
bağlamda tarafgir davranmak yerine ilkeler üzerinden konuşmaya özen göstermesi, olması, bu
kendi fikirleri bağlamında da özeleştirel bir tutumu koruması, bu düşünürü benzerlerinden ayırarak
ın tecrit ’olan İslam a döndüğünde, fiilen mevcut’te İran’ön saflara çıkartmaya devam ediyor. 1964
ve ”parçalanmış“olarak İslami olmayan dar ve dönüşüm geçirmiş fikirlerin içine hapsolmuş,
bir dinden başka bir şey olmadığını söylüyordu. İslam adına İslam toplumunu öldüren ”dağılmış“
ve insanları dinen caiz dünyevi uğraşılardan el çekme, esaret ve dini yozlaşma halinde tutan bu
ihtiyacı vardı. Bu ideolojik ’rönesansa‘vasıtasıyla bir ’ideolojik mücadele‘afyonumsu dinin,
ın ’ulema ya da fıkıh âlimleriydi. Ona göre, İslam ’gerici‘ve ’atıl‘mücadelenin bir hedefi,
yani geleneksel medrese ’i ilmiye-Hovzeha‘muhafızlığını ve savunmacılığını yapmakta olan
çevrelerinde toplanmış bu insanlarla, sömürgecilikle savaşılamaz ve sömürge kültürü, Batı felsefesi
ının ’ve medeniyetinin korkunç saldırısına direnilemezdi. [11] Bu ulemanın ve kitlelerin İslam
ıyla ’in İslam’ın ve Peygamber’an’kendisinin hakiki, devrimci ve ilerici olduğuna inandığı Kur
bağdaşmadığını savunuyordu. [12] Onun bakış açısına göre özgün ve sahih İslam, Hazreti
ın adıyla ’in kendi çağının koşullarında sürdürdüğü insani bir mücahede, Allah’Muhammed
mazlumlar için başlatılmış somut bir devrimci çabadır. Dinsel bir gelenek olarak ise İslam, bu somut
çabanın soyut bir denklem içerisinde ifade edildiği bir ritüeller donanımı, uhrevi bir karşılığa ulaşma
...çabası olarak anlaşılır
Şeriatî aynı zamanda, asimile olmuş aydınların hurafe, gericilik ve geleneğe tapınmaya karşı
ın kültürü ve maneviyatını ve dinini yok ettiklerinden de her zaman şikâyet ’mücadele adına İran
üretme yeteneği, halkı tanımak ediyordu. Aydının görevi içinde yaşadığı toplumla ilgili yeni fikirler
ve bu bağlamlarda sorumluluk üstlenmek olmalıydı. Her şeyden önce toplumunu, zamanını, kendi
halkının dilini iyi tanıyan bilgili bir insan olarak aydın, peygamberlerin üstlendikleri sorumluluğu
]13[ .onların çizgisinde devam ettirme başarısını gösterebilmeliydi
yöntem de bu ikili eleştiriden bağımsız görülemez. İslamî -Onun sosyoloji alanında izlediği yol
dünya görüşüyle bağdaşan bir din sosyolojisi ve bunun için gerekli olan bir dil kurmaya dönük
Sosyolojisi Üzerine isimli kitabında, [14] iki farklı sosyolojik düşüncelerini yansıtan İslam
araştırma metodunu birbirinden ayırıyordu: Ön bilimsel metodun normatif olduğunu ve dolayısıyla
önceden tasarlanan değer yargısal fikirlere dayandığını açıklıyordu önce. İddiasına göre, bilimsel ve
müspet araştırma metodu ise siyasete dayanan yaklaşımın antiteziydi. Bu metot ne yapılması
na dayanıyordu. Bu modern metodun her türlü peşin hüküm ve değer ’işin aslı‘gerektiğine değil,
pozitivist yaklaşım, sosyal ye göre’yargısından uzak olduğu varsayılıyordu. Ancak Şeriatî
bilimcileri sorumluluktan kurtarıyor ve böylece onları halkın düşmanlarının elindeki piyonlara
dönüştürüyordu. Sosyal bilimin araç olarak kullanılması ya da tarafsızlığı karşısında Şeriatî, bilim
adamlarının araştırma yapmadan önce her türlü sabit fikirden sıyrılmalarına, buna karşılık
araştırmaları bittikten sonra bulgularına destek olacak çalışmalarını sürdürmelerine dayalı bir
yöntemi savunuyordu. Bu yönteme göre, gerçeği gösteren araştırmacı değil, araştırma olmalıdır ve
sonra bu kanıtlanmış gerçek, araştırmacının inancı haline gelmelidir; çünkü bilim adamı daha
.kendisini kendi bilgisine ve halkına karşı sorumlu hissetmelidir
daki ’Toplumbilimde izlenen yöntem, sonucun oluşumunda doğrudan etkiliydi. Artık Ortaçağ
daki ideolojinin gürültüsü patırtısı olmasa da toplumbilim, kapısı kapalı ders ve ’imanın ve Yeniçağ
duygularını doyuran, öğrencilerin bilimsel uğraşı zevklerini ’ben‘araştırma salonlarında hocaların
nun yoksun ’tatmin eden ya da gizli ve kara sömürü kurumlarında Batılı halk kitlelerinin ve Doğu
uluslarının zillet, sapma ve yağmalanma yolunu yordamını gösteren, sermaye ve güç sisteminde
ruhun kirletilip öldürülmesi ve insanın gerilemesi için bilimsel planlar hazırlayan bir bilim olmaktan
tespitlerine karşılık, gerçeği gösteren araştırmanın, araştırmacıdan kurtarılmalıydı. [15] Bu önemli
bağımsız olmasının nasıl mümkün olacağı konusunda net bir cevap verebilmiş değildir Şeriatî,
kanımca. Toplumbilimin sunduğu sonuçlar araştırmacıdan, araştırmacının bakış açısı ise içinde
bulunduğu toplumdan bağımsız değerlendirilemeyeceğine göre, bütünüyle yansız bir toplumbilimsel
metinden söz etmek imkânsızdır. Buna karşılık toplumbilimcinin kişisel özgünlüğü ve
daha yansız metinlerin bağımsızlığındaki ısrarın bu bilimde kazandığı ağırlık, gerçeği göstermekte
.yayılmasında bir etken olacaktır
Bu bağlamda yapılan değerlendirmelerde ise bireysel bakış açısının, içinde geliştiği toplumun
Gerçekte insani olgusal ve gerçek kişilik “etkisinden bağımsız olmadığı her zaman hatırlanmalıdır.
diye düşünen Durkheim ve ardıllarının görüşlerini abartılı bulan Şeriatî, ”toplumdur, birey değil
”Toplum olarak yaşayan, her şeyini toplumdan alan veya toplumdan beslenen bir varlıktır insan“
ifadesiyle açmaya ’sözün coğrafyası‘diye düzeltiyordu bu düşünceyi. Bu alandaki gerçekçiliğini ise
deyişiyle kastedilen, bilimsel, edebi ve felsefi bir meselenin, ’Sözün coğrafyası‘çalışıyordu.
sorularına verilen cevapla birlikte çözümlenmesidir. Sosyal meselelerin tabii ’nerede ve ne zaman‘
üsluplarla çözümlenemeyeceği görüşüdür, sözü kendi coğrafyası bilimler alanındaki yöntem ve
]16[ .içinde çözümlemeye dönük kaygıyı oluşturan
a dönüşünden sonra orada ’da sosyoloji tahsili yapan bir ilim adamının, İran’Şeriatî, Avrupa
öğrendiklerini kendi toplumunun özgün şartlarını dikkate almadan uygulamaya çalışmasını şiddetle
eleştiriyordu. Onun eleştirilerine göre, bir sosyolog kendi toplumunun dinini veya burjuva sınıfını
tanımak için Batılı sosyologların tanımlarını veya sosyalistlerin çözümlemelerini tercüme etmek
yerine, bilimsel bir bakışla ve titiz analitik bir yöntemle, kendi dininin veya toplumundaki burjuvazi
sınıfının analizini yapmaya çalışmalıdır. Tercüme ve taklit yoluyla sürdürülen sosyolojik çalışmalar
]17[ .sosyoloji olarak değerlendirilmelidir-ise, anti
amacı tarihi iyi bilmek değil, hâlihazırda yaşanan toplumsal bir gerçeğin izinden Sosyologun
giderek olayın kökenlerini tarihte bulmak ve analiz etmek olmalıdır. Tarihçinin toplumu zamanda
bilimci, toplumu mekânda değerlendirmelidir. Şeriatî İnsanın -değerlendirmesine karşılık, toplum
Dört Zindanı adlı kitabında, tarihi, coğrafya, toplum ve kendilik zindanlarıyla birlikte insanın dört
zindanından biri olarak göstermektedir. Kapalı, homojen, sürekli bir olaylar dizisi olarak tasarlanan
resmi tarih yazımı, galiplerin, bir şekilde kazanmış olanların bakışını yansıtmıyor mu? Resmi tarih,
kazanmış olanların tarihi, bugün dünyayı yönetenlerin haklılığını onaylatan bir metinler toplamı
olmakla sınırlı değil midir? Bu tarihsel dizimlere bakarak geçmişe ilişkin anlatıların gerçeklikleri
konusunda sağlam bir düşünce geliştirmemiz mümkün olabilir mi? Sahici bir benlik ve kimlik
kazanmak için, insan işte bu iktidar güçlerinin ve önyargı duvarlarının birlikte oluşturduğu
bu zindanların aşılamazlığına ilişkin bütün delilleri de inkâr ve –zindanlardan kurtulmaya çalışarak
işe başlamalıdır. Kendimize ait bir yeniden kurma noktasından hareket -redden hareketle
edemiyorsak, başkaları tarafından tanımlanmaya razı olacağımız anlamına gelir bu. Toplumbilim
henüz kesin yöntemleri ve kurallarından söz edilemeyecek bir bilim olduğu için de aydın, salt
.mevcut toplumbilim teori ve varsayımlarıyla kendisini sınırlamamalıdır
te eğitim gördüğü yıllarda öğrencisi olduğu ’Şeriatî sosyoloji görüşünü oluştururken Paris
Massignon ve Prof. Berque gibi bilim adamlarının görüşlerinden fazlasıyla etkilenmiş olmakla
ya ait her şeyi kabule hazır boş bir üçüncü dünya öğrencisi ’ya giderken, Batı’birlikte, Fransa
değildi: Ona epey şüphecilikle de olsa dini terbiye, irfan aşkı ve romantik bir şair hatta bir Şehname
kahramanı olma temayülü aşılanmıştı. Arkasında sömürge karşıtı ve milliyetçi siyasi faaliyetlerle
olarak ”kötü ve yanlış“geçmiş uzun yıllar vardı. Bununla birlikte batılı olan her şeyin
görülmeyebileceğini de daha önce okuduğu batılı aydınlar kanalıyla fark etmişti. Batılı olan her şeye
dan öğrenebileceği çok şey olduğunu ’kayıtsız şartsız teslimiyetten uzak bir bilinçle, Batı
düşünüyordu. [18] Fransa yıllarında söylemsel ve eylemsel olarak antiemperyalist olan ve özellikle
Cezayir Bağımsızlık Savaşı konusunda duyarlı görünen Sartre ve Fanon gibi yazar ve düşünürlere
]19[ .yakınlaştığı görülmektedir
yı tanımak, bunun için de zihnî, bireysel ve insanî bağımsızlık ’dan bağımsız olmak için Batı’Batı
nın söyledikleri ve ’ye göre. Batı’gibi bir yüksek aşamaya ulaşmaya gayret etmek gerekirdi. Şeriatî
eylediklerinin ille de aksini söylemeye ve yapmaya devam etme gibi tepkilere dayanan bir siyaset
ise gericilik ve yozlaşmayla sonuçlanacaktır. İnsan bilinci olmaksızın ekonomik ilerleme
toplumsal uyanıklık ve bilincin eşlik etmediği herhangi bir sağlanamaz. Daha yüksek aşamada
bağımsızlığın sürekli olması beklenemez. [20] Ekonomik üretkenliğe ulaşmak için öncelikle kültürel
]21[ .üretkenliği elde etmeye çalışmalıdır
ın yerel, kültürel ve tarihsel ’de daha çok tikel ve tarihsel bir sorundur. O İslam’Batı eleştirisi Şeriatî
nin ’bir din olarak anlaşılmasına karşı da her zaman sorgulayan bir yaklaşım içinde olmuştur. Şeriatî
-in İslamcılık üzerine yaptığı bir değerlendirmede de ifade ettiği gibi’Boby Sayyid-İslamcılığı,
nın merkeziliğini gidermeye ’moderniteye karşı çıkan yıkıcı, hırçın bir öfke değil, bilakis Batı
yönelik, postmodern durumun da bazı yönleriyle benzerlik gösteren bir girişimdir. Modernlik
sorgulaması, jakoben modernleştirme girişimlerini reddiye olarak yeniden tanımlanmıştır. Baskın
nın merkeziliğini reddeden ’modernite anlayışına göre, bu evrende kendi söylemleri içerisinde Batı
siyasî hareket ve eğilimler için önemli bir yer olamaz sanki. Çünkü siyasal başarının ne olduğuna
veya olmadığına da Batı karar vermektedir. Modernite ve Batı arasındaki ilişkinin yapıçözümüdür ki
nin gücü ’İslamcılığın kendisini yerleştirebileceği mekânı üretmiştir: İslamcı projenin ve Ali Şeriatî
merkezden, ve çekiciliği, moderniteye karşı postmodern eleştirinin yapıçözücü mantığı ile başka bir
Batının yörüngesinin dışındaki bir merkezden konuşma girişimini birleştirebilmesinden
]22[ .kaynaklanmaktadır
duruşunu belirgin kılan özelliği, düşüncesini Batılı kaynaklara yaslama ”İslamcı“nin ’Şeriatî
konusunda nispeten rahat davranırken, aynı zamanda İslam kültürünün zaman içinde karanlıklara
gömülmüş ya da kısmen sislerin arkasında kalmış seçkin ve çarpıcı kişiliklerini gün yüzüne çıkarma
konusunda gösterdiği yoğun çabadır. Buna Hazreti Hüseyin, Hazreti Fatma, Hazreti Zeynep ve Ebu
.Zerr üzerine yaptığı okumalar örnek verilebilir
nin ona öğrettiği yöntemi ’teki hocası Prof. Berque’Konuşmalarından çözülmüş metinlerde, Paris
kullanarak, dinî kavramlara yeni bir dinamizm kazandırma çabası bir hayli belirgindir. Kelimelere
diyerek ifade etmektedir. Kendisiyle ”Bir kelimeyle bir ay yaşayabilirim“verdiği önemi bir yerde,
ya göre Şeriatî, bütün ’ilgili yapılmış önemli bir biyografi çalışmasının yazarı olan Rahnema
Müslümanların kelime haznesindeki yaygın olarak kullanılan terimleri alarak sakin ninniler elektrik
akımlarına dönüşene kadar yeniden yorumluyordu. İranlı Şiilerin tarihsel hafızasında tevekkül,
kadercilik ve kendine duyulan acıma hissiyle çınlayan kelime ve kavramlar, onun kullanımında
Onun bir sosyolog olarak İslamî .birden güçlü ve dinamik eylem kavramlarına dönüşüyordu
kavramlara getirdiği derinlikli ve radikal yeni yorumlar, tarihi ve toplumu bir de tarih dışında
tutulanların, yenilenlerin, ezilenlerin açısından okuma gibi bir kaygıyla şekilleniyordu. Felsefi ve
sosyopolitik açıdan uygun, modern ve değişim esaslı bir özellik kazanan tevhid, şirk, din, Şiîlik
hatta Sünnîlik, namaz, hac, adalet, eşitlik, şefaat, gaybubet, taassup, velayet, hidayet ve benzeri
kavramlar, müslüman ailelerde yetişmiş milyonlarca aydın ve genç için anlamlı ve faydalı kavramlar
]23[ .haline geliyordu
in evrenselliğini vurgulamak için ’Şeraitî, tevhid inancı üzerine irdelemelerde bulunmayı, İslamiyet
de önemsemiştir. İnsanlar aynı Tanrı tarafından yaratıldıklarına göre, insan olarak da aynı tür ve
değerde olmalıydılar. Bundan dolayı sosyolojik açıdan tevhid, ırk ve sınıf ayrımı olmaksızın
e davet eden tevhid, başka türlü ’a itaat’insanların birliğine duyulan inancı temsil ediyordu. Allah
sahte ve kabul “her çeşit otoriteyi sorgulamayı hatta isyanı gerektirirdi. Tevhid, mensuplarından
di. Adalet, ”edilemez gördükleri her şeyi değiştirmeyi hatta yıkmayı talep eden devrimci bir din
]24[ .dürüstlük ve eşitlik ise ideal bir düzende aranan özelliklerdi
ye göre, bir millet de ortak bir ’ise, toprağa ve ırkçı açıklamalara dönüş değildir Şeriatî ’Öze dönüş‘
Benim dünya görüşüm evrenin manevi tefsirine “sancı duyan bütün insanların toplamıdır. [25]
Bütün ırksal, ulusal, “başlığını taşıyan bir yazısında, şu görüşleri dile getirmektedir: ”dayalıdır
a iman. Bütün varlıklara egemen, varlık âlemi onun ’bir Allah sınıfsal özelliklerden münezzeh
bilim -a inandığını ilan etmek, toplum felsefesi ve insan’elinde ve emrine tabi olan tek bir Allah
açısından bütün ırksal sınırları, sınıfsal çelişkileri, ailevî imtiyazları, kana dayalı faziletleri ve
sanat ancak ‘Ben “ ]26[ ”bunlardan kaynaklanan hukuk sistemlerini inkâr etmek demektir.
diye yazıyor başka bir yazısında ve şöyle devam ediyor: ”demek istemiyorum ’İranlılarda vardır
mensubum demek istiyorum. Tarih gösteriyor ki ben sanat alanında kendini kanıtlamış bir halka“
Irka dönmek istemiyorum ben, yenilikçiliğin klasik kalelerine dönmek, insanları kana ve toprağa
]27[ ”.tapınmaya sürüklemek istemiyorum
bazen ,Kimliğine dönük kurcalamaları sırasında, bazen yerli bazen evrensel, bazen Şiî bazen Sünnî
Doğulu bazen Batılı hatta kozmopolit bir aydına özgü tasvirler çıkar karşımıza. Bir yazısında, en az
ye yüzünü dönmüş olan dindar ve ’beş benliği olduğundan söz etmiştir: Bunlardan ilki, Mekke
Descartesçi bir benliktir. Dindar benlik mümin bir benlik, ikincisi ise imanı olmayan rasyonel ve
ye ’da doğmuştur ve Medine’de doğmuş olmasına karşılık bu rasyonel benlik Atina’Medine
yabancıdır. Üçüncü benlik, genç bir yazar ve hatibin benliğidir. Bu benlik diğerlerinden daha
meşhur olup üne kavuşmuş bir kişiliktir, ama yine de düşünürün kendisine en yabancı bulduğu
benlik budur. Dördüncü benlik ise yiğit bir kahramanın benliğidir; bu benlik, bu dünyanın
ezilmişlerinin intikamını almaya kararlı, maceracı ve gözüpek bir halk devrimcisidir. Bu benlik
halkın zincirlerini kırarak gelişmekte ve insanların alkış ve övgüleriyle mutlu olmaktadır. Bu,
nin siyasi kişiliğidir. Sonuncu benliği ise uzun zamandır beklediği hakiki irfanî benliğidir. ’Şeriatî
derinleştirmek, Şeriatî Kendilik, kendi olmak, kendiyle kalmak, kendini zenginleştirmek ve ]28[
Ne zaman başkalarıyla birlikteysem, kendimi ...“metinlerinin değişmeyen temalarından biridir.
yalnız hissetmişimdir. Kendimle yalnızken yalnız değildim, ama şimdi bilmiyorum ki bu kendim
kimdir? (Kendilerden) hangisidir? Ne zaman yalnız başına kalırsam, bir grup kendisini bende, ben
benim işte ben, diye ileri sürüyor ve ben korkarak, perişan ve yabancı biri olarak, her birinin yüzüne
şaşkınlıkla bakıyor ve kendimi tanıyamıyorum. Bilmiyorum ki ben (içlerinde) hangisiyim? Bu
birinci tekil şahıs zamirini kullanmakta ne denli zorluk çektiğimi görüyorsunuz... Bu benlerin
içinden ben hangisiyim ya da bunlardan hangisi benim, bilmiyorum ki söyleyeyim. Peki, tereddüt
içinde olan, bütün bu benlerin arasında dolaşan arayış içindeki ben, (hakikatte) kimdir? Ben aynı
i hâlihazırda işaret eden, kim? Doğrusu ya yoruldum, bu işin peşini ’kişi değilim. İyi de, o ben
bırakmam gerekiyor. Peşini bıraktım işte, öyle, iyi de nasıl tahammül edebilirim ki bu duruma...
Bugüne kadar başkalarına tahammül etmenin sıkıntılarıyla uğraştım, ama şimdi kendime tahammül
etmek hepsinden daha çok sıkıntı veriyor. Görüyorsunuz, yalnız kalmaktan bile mahrum
]29[ ”...bulunuyorum
nin, döneminin bireyi bastıran toplumculuğunun onda, bireyselliğinin ’Bu metin bana, Şeriatî
bir etkiye sahip olduğunu göstermesi ’haber veren‘ya da ’erken‘sorularını şiddetlendiren
.bakımından çok anlamlı geliyor
gitlerin zamanlar ve mekânlar üstü bir hayat tarzına yönelmiş -Bütün bu itilme ve çekilmelerin, gel
mudur? Haksızlıklar ve estetik müdahalelerle makulleştirilmiş bir bakışa sahip olmakla ilgisi yok
çirkinlikler o denli kaplamıştır ki yeryüzünü, güzelliklere karşı kayıtsızlaşmayı vazife edinmiş,
öteye doğru dalgın bir bakıştır bu, sözünü ettiğimiz. -kendi içinde derin olmakla birlikte dışarıya
Ben yalnızım ve ben seninleyim, her “olmak: ’ötede‘ın deyişiyle, aynı zamanda şu demektir, ’Paz
inle ve burada: Sen kimsin, ben kimim, ’de. Sen’nerede-bileyim-zaman burada olan bir ne
nerelerdeyiz biz, buradayken? Karşı durulmaz, kaçak; tanımlanamaz, öngörülmez ve sürekli olarak
hayatlarımızın içinde mevcut ötekilik, dinle, şiirle, aşkla ve benzeri başka deneyimlerle karışıyor.
Öte sadece öte dünyada da değildir, buradadır, gerçek varlığımızın olması gerektiğini
]30[ ”.düşündüğümüz her yerdedir
yi de kuşatmaya çalışan böyle bir bakış ’öte‘İran halısı sadece güzel bir sanat eseri değildir, İşte, bir
açısına göre; bu halıların bu güzel renkli, kırmızı gülleri, sarı renkli küçük kız çocuklarının renkleri
piramitlere baktığında, orada görkemli bir sömürülerek elde edilmektedir. Mısır gezisi sırasında
tarihi miras yerine, o mirasın yapımında çalıştırılan zavallı köleleri ve işçileri gören Şeriatî, şaheser
bir Erdebil halısına baktığında da bu halıyı dokuyan ince parmaklı çocukları hatırlamadan edemez.
a yaptığı bir geziden ’in İran’olarak nitelediği, Humanite muhabiri Washell Mişen ”düşünür İyi bir“
Ben “sonra kendisine anlattığı halı dokuma atölyelerindeki izlenimlerini, şu şekilde aktarmaktadır:
da, halı dokuma ’her zaman güzel ve zarif bir İran halısını odama sermeyi düşlemişimdir. Fakat İran
atölyelerini ve ayak basacağım halının motiflerini gördüğümde bütün vücudumun ürperdiğini
duydum. Halıların bu güzel kırmızı renklerini sarı renkli küçük kız çocuklarının (tenlerinin)
ilmiğinde bu çocukların zarif ve ince parmaklarının izleri kızıllaşmasından alıyorsunuz. Her halı
”...var
in bu anlattıklarını desteklemek üzere kendisine okuduğu, rutubetli bodrum katlarında halı ’Mişen
dokuyan kızların ve kadınların çalışırken mırıldandıkları bildik bir şarkının sözleri, bu kez
da, halı şehrinde yaşayan halkı tanıdığını iddia ’İran“yi: ’dinlediğinde fazlasıyla etkilemiştir Şeriatî
eden ben, bu şarkıyı defalarca işittiğim ama anlamı üzerinde düşünme gereğini pek duymadığım
kadın, birkaç günlük seferinde bu için, kendimden utandım. Oysa bu Farsça bilmeyen Fransız
şarkının bütün sözlerini ezberlemişti. İşte kadınca özgürlüğün, aklın, keskin zekânın, duyarlılığın,
”...incelik ve zarafetin anlamı budur
Burada Şeriatî, Batılı ve modern olmayı Batı moda başkentlerindeki en ünlü butiklerin giysilerini
giyebilmeyle eş tutan İranlı kadınların varlığını hatırlayarak, kadın özgürlüğü anlayışının
ülkesindeki çarpık yorumlanışı nedeniyle duyduğu üzüntüyü dile getirir. Bir empati yapar ve
diye adlandırdığı, müminleri ”çarşaf ve ibrik baskısı“modernistlerin din görüşündeki eleştiride
şekilci ve yobaz olmaya sevk edebilecek, gençleri ise böyle bir din anlayışından uzaklaşmaya
zorlayacak türdeki, tefekkürü ve kişisel sorumluluğun gelişmesini hafife alan, hatta iptal eden
-kadının özgürlüğünün olumlu anlamlarına dikkat çeker: Bu, toplumsal, hak da’baskıyı irdeler. Batı
hukuk ve ruhsal alanlarda, düşünsel baskılara karşı bir eleştiriyle mümkün, seçme ve sevme gibi
başlıkları da olan, kadının kıt akıllı ve aşağı cins olarak görüldüğü kölelik dönemlerine özgü
.geleneklerin baskısından kurtuluşunu anlatan bir özgürlük anlayışıdır
Bunun yanında Şeriatî, kadının değerinin mücevher veya altınla ölçülmesine yol açan gelenek ve
adetleri, başlık parasını mesela, onun henüz cariye olarak görülmesinin göstergeleri olarak
değerlendirir. Başlık parası ya da resmi akit muamelelerinde kadını maddi açıdan güvence altına
]31[ .satım işlemiyle ilgiliymiş gibi görünmektedir ona-almaya çalışan her adım, bir alım
göre daha geniş bir açıdan baktığını Kadınlarla ilgili meselelere kendi döneminin aydınlarına
söylemek mümkün. Yazı ve konuşmalarında kadını kendisiyle eşit bir insan, bir yol arkadaşı olarak
görmek istediğini, bununla birlikte kadınların ezilmişlikleriyle ilgili sorunların, kendi kişisel itiraz
ve çabaları olmaksızın, bir vesayet ilişkisi çerçevesinde kalınarak çözümlenemeyeceğini
da kadın ’nin, İslam’vurgulamaya özen gösteriyordu. Eşi Puran Şeriatî hatıralarında Şeriatî
haklarının tartışıldığı bir toplantıda, kadınların ev hayatıyla sınırlandırılmasını savunan bir
konuşmacının görüşlerine niye itiraz etmediğini soran bir kadın dinleyicisine, orada asıl itiraz etmesi
gereken kişinin, hayatı sınırlandırılmak istenen bir kadın olarak kendisinin olduğu şeklinde bir cevap
]32[ .verdiğini kaydetmektedir
olarak kadınların bilimsel alanda yeteri kadar etkili olamamalarını, onların toplumsal Şeriatî genel
değer yargıları karşısındaki zayıflıklarına bağlıyordu. Kadınların zayıf düşürülmesinde toplumsal
bağlıyorlar ve ondan yol Kadının el ve ayaklarını“yargıların rolünü şu sözlerle eleştiriyordu:
Öğrencileri için tuttuğu bir defterde, ”yürümesini istiyorlar... Daha sonra da kadın zayıftır diyorlar...
Geleceği çok aydınlık, eğer kadınlığının kurbanı olmaz, elbiseyi kitaba tercih “bir kız öğrencisi için,
Evin “bir not düşmüştü. Kız öğrencilerine şöyle bir soru sorduğu kaydediliyor: şeklinde ”etmezse...
odalarını hatta kömürlüğünü derleyip toparladığınız, ev eşyalarını itinayla toplayıp düzenlediğiniz
]33[ ”?kadar kendi ruhunuzun odalarıyla ilgileniyor musunuz
Kadınlarla erkekler arasında insani sorumluluk ve düşünme yeteneği gibi konularda fark
gözetmeyen Şeriatî, vesayete dayalı ilişkilerin kadınları zayıf düşürdüğüne inanıyor; toplumsal ve
gerektiğini dinsel sorumlulukların bir cinse veya sınıfa yüklenmemesi, tüm toplumca paylaşılması
ne bağlı olarak kurulan kitap kulübünün ’da, Edebiyat Fakültesi’savunuyordu. 1969 yılında Tahran
açılışında yaptığı konuşmada, üç önemli konu üzerinde durmuştu: İlk olarak, zengin felsefi ve
entelektüel kaynaklara sahip olmaları nedeniyle İranlıların batılıları taklit etmesine gerek
bulunmaması. İkinci olarak kendi tarihsel mirasında kimlik aramanın, mürteci, batıl inançlı ya da
ırkçı olmak anlamına gelmemesi. Şeriati üçüncü olarak da insanların kendi sosyal varlıklarını
şekillendirmekte rol oynadıkları düşüncesinin altını çizerek, hayattaki yeri ve duruşundan sorumlu
]34[ .oldukları konusunda Sartre ve varoluşçularla hemfikir olduğunu ortaya koyuyordu
Ve zaten konformist bütün düşüncelerden, yaşantı tarzlarından uzak durma kaygısı çok açıktır;
rehavet ve bencillik, bütün varlığıyla tepki duyduğu haller olarak görülür metinlerinde. Zaman
zaman karamsar metinler yazmış olsa da kiniklikten ve nihilizmden uzaktır; tepkisel cevaplardan
uzak durmayı da aynı ölçüde önemser. Kişisel olanın siyasi olduğuna inandığı gibi, dini olanın da
siyasi olduğu düşüncesini kendince açmaya devam eder. Dinin her şeyden önce ritüelistik korunma,
ın anlaşılmadan hıfzedilmesi ve okunmasıyla yetinilmesi, kabul edilemez bir yaklaşımdır ’an’Kur
açısı, toplumsal bir umut olduğu ölçüde kutsal bir arayış sunabilir; onun anlayışına göre. Dini bakış
böyle bir din anlayışı aynı zamanda antiemperyalisttir. Modern teknolojiyi sorgulasa bile bütünüyle
-reddetmekten kaçınır, insanlığın olumlu kazanımlarından yararlanmayı önemser. Dini kavrayış
arayış; bitmek bilmeyen, sürekli yenilenme talep eden bir özgürlük koşusudur, ahirette üstün bir
konum kazanmak da ancak kişilik ve potansiyellerin dünyevi başarısıyla olanaklıdır; böyle bir
ın ’bir bölüşümünü talep eder. Allah kazanım, estetik ve aşkın yanında, ekmek ve emeğin de adil
la ilişki, ’buyrukları bu anlamda yoksul ve ezilen insanların yüzünde dile gelir gibi gelir ona; Allah
içtenlikli ve hesaptan kitaptan uzak ama aynı zamanda yürekli bir ilişki olmalıdır ve bu ilişki,
kurulan ilişkide kendini gösterebilecek ölçüde somuttur. Zafer, somut bir sonuç insanlar ve tabiatla
]35[ .değil, hak olmanın ta kendisidir, yani yola çıkmak ve yolculuğunu sürdürmektedir
i kerimeye yönelik vurgusuyla da -bu ayet ,”Kişi kendisini değiştirmedikçe toplumunu değiştirmez“
Şeriatî, kendine yönelik sorgulamalarından hiç vazgeçmez: Toplumsal bir devrimin de ancak
.la içtenlikli bir ilişkiyle kurulan bir ahlaki zeminle olanaklı olduğunu anlatmaya çalışır’Allah
Gençliğini kitap okuma ve cihat etme gibi iki amaç ve ilgiyle geçirdiğini, asla neşeye ve zevki için
Güçlü “nde. Başka bir yerde ise kendini, ’vakit geçirmeye alışamadığını yazmıştır, Yalnızlık Sözleri
bir düşünür, iyi bir hatip, ama hayat yolunda felçli ve bastonsuz yürüyen bir hasta, aynı zamanda
]36[ .olarak tasvir etmiştir ”güvenilecek ama sürekli dalgalı bir gerçek
Bir yanıyla akılcı, bir yanıyla mistik görünür; kurumsal ve otoriter dini anlayışlara uzaklığıyla ise
li yılların siyasal ikliminden bir hayli etkilenmiş olan ’anarşistlere yakınlaşır. Bana kalırsa, 70
toplumcu görüşüyle, bireysel düşünce macerasını içine kattığı sosyolojik açma çabalarıyla Şeriatî,
Müslüman kişiliklerin, toplumsal sorumluluğun idraki dolayımıyla bireyselleşmesine büyük katkısı
.olmuş bir düşünürdür
Hayatının son yıllarında kendi ülkesinde konferanslarının gördüğü büyük ilgi nedeniyle suçlamalara
maruz kaldı ve inzivaya itilmek istendi. Şah rejimi ona, babasını hapiste tutarak susması ya da kendi
istedikleri doğrultuda yazılar yazması için baskı yapmaya devam ediyordu. Dindar bir kişinin aydın
olamayacağını düşünen solcu aydınlar, Marksizmi çok iyi bilen ve sol terminolojiyi dini kavramlar
açısından açmaya çalışan bu güçlü hatibin, dindar ailelere mensup solcu gençler üzerindeki etkisi
nedeniyle kaygılanıyorlardı. Dini kökleri de olan silahlı mücadeleden yana militan gruplar,
kendilerine mesafe koyduğu için ondan hoşlanmamaya başlamışlardı. Bazı mollalar, yine bir
i Kafi gibi önemli kaynaklarını ve -ul Envar ve Usul’nın Bihar’mollanın oğlu olan bir yazarın Şia
başlığı altında eleştiriye tabi tutması nedeniyle tedirgin ’Safevi Şiası‘bunlarla bütünleşen geleneği
ın sıkılaşan gözetimi karşısında kendisine rahatlama ’oluyorlardı. Diğer taraftan Şeriatî de Savak
alanı açan bir taktik sayarak, mollalara yönelik eleştirilerine, düşündüğünden, yapmak istediğinden
daha fazla ağırlık vermeye devam ediyordu. [37] Bu yolla üzerine yönelen baskıların onu
konuşmaktan, düşüncelerini dile getirmekten uzaklaştırdığı söylenemez. İslam dünyasında nadiren
in kavgalarıyla ’le Kabil’in cennetten düşüşünü, Habil’tartışılan, tabu olarak görülen mesela Âdem
e karşı çıkmasının nedenini, Şia ve Ehli Sünnet ’in Yezid’ilgili yorumları, Hazreti Hüseyin
.arasındaki ihtilafları hatta Şia mezhebiyle ilgili kimi tabuları tartışmaktan kaçınmamıştır
Devrimci, kozmopolit, mistik, (Muhammed ve Ali bağlılığı anlamında) Şii mizacı, Batı
düşüncesiyle bir hesaplaşmayı, Batı tecrübesinin ardından düşüncesini ait olduğu kültürden ve
inançtan aldığı feyzle zenginleştirmeyi sürdürdüğünü anlatan üslubuyla, günümüz dünyasında
Müslümanların yüz yüze bulundukları meseleleri gençlere çekici gelecek bir dille sunmayı denemiş
Göller bölgesinde “ve bunda belirgin bir başarı göstermiştir Şeriatî; bu nedenle de Cemil Meriç onu
olarak tanımlamıştır. Düşüncesindeki akışkanlık, yazmaya dönük ilgisine karşılık ”bir ada
konuşmaya zorlamıştır onu. Susmasını sağlamaya yönelik tehditlere karşılık, adeta kendi belirlediği
.fikrî ve hayatî çizgiden sapmamak için kendi kendini sürgüne göndermeyi yeğlemiştir
li yıllarda dünyanın hiçbir bölgesinde, belki kendi ülkesinde bile ’nin kitapları, 80’Şeriatî
den itibaren, Türkiyeli Müslüman okur, ihtiyaç ’de. 1980’görülmeyen bir ilgiyle karşılandı Türkiye
duyduğu devrimci ruh ve coşkuyu, aşkı ve şiir ilgisini, estetiğe ilişkin yeni bir duyarlılığı ve bir dizi
ın deyişiyle: ’batılı düşünürü anlamaya dönük bakış açısını, Şeriatî kitaplarıyla kazandı. Ümit Aktaş
Pozitif anlamda o bir devrimci şehittir, negatif anlamda ise bir Şii kozmopolit. Gerçekte ise
da ise sosyoloji dolayımıyla batı düşüncesini hem ’ülkesinde dini ve edebi bir tahsil görmüş, Fransa
tanımış, hem de bu düşünceyle hesaplaşmış bir aydındır. Dindar olmanın çoğunlukla neşesiz, ciddi,
disipliner, mesafeli, soğuk, felsefe ve şiire uzak, aşka ve tutkulara karşı kuşkulu bir yaklaşım
anlamına geldiği yıllarda Türkiyeli genç kuşak, büyük ölçüde Sezai Karakoç ve ardından da Ali
]38[ .nin etkileriyle bu taassubunu yenebilmiştir’Şeriatî
yi yeni bir gözle okumaya dönük çabalar, vefatının ardından otuz yıl ’da son dönemde Şeriatî’İran
geçtikten sonra onun düşüncelerinin gençler ve kitleler üzerinde hala etkili olmaya devam ettiğinin
de de Şeriatî yeni bir ’dan sonra kitaplarının en fazla okunduğu ülke olan Türkiye’göstergeleri. İran
konusunda zaten değerlendirmeyle, bütün boyutlarıyla anlaşılmayı hak ediyor. Bu yazının, Şeriatî
.mevcut olan ilginin derinleşmesi yönünde bir katkı sağlayacağını umuyorum
Kaynak: Doğudan Dergisi, 2009, sayı 9
-------------------------------------------------------------------------------.Şark Gazetesi, 29 Mayıs 2004 ,’da Aydınlığın Meseleleri’İran‘Naki Rahmani, ]1[
konulu ’Şeriatî: Dünün Felaketleri, Bugünün Belaları‘Muhammed Taki Fazıl Meybudi, ]2[
.sempozyum konuşması, Tahran Üniversitesi, 31 Mayıs 2004
Bir İslami Ütopyacının Siyasi Biyografisi, Tercüme: Zehra Savan, -Ali Rahnema, Ali Şeriatî ]3[
.Kapı Yayınları, 2006, sf. 254
.Ali Şeriatî, Kültür ve İdeoloji, Bir Yayıncılık, 1986, sf. 149 ]4[
.Bir Yaşam Portresi, İhtar Yayınları, Kasım 2002, sf. 208-Poran Şeriatî, Eşim Ali Şeriatî ]5[
.Rahnema,a.g.e., sf. 505 ]6[
ı Nov Yayınevi, sf. -Gam ,’da İslam, Demokrasi ve Dini Yenilikçiler’İran‘Furug Cihanbahş, ]7[
.208 ,268
.Poran Şeriatî, a.g.e., sf. 79 ]8[
.Rahnema, a.g.e., sf. 281 ]9[
.A.g.e., sf. 354 ]10[
.A.g.e., 182 ]11[
.Ag.e., sf. 357, 358 ]12[
.Şeriatî, Öze Dönüş, Şafak Yayınları, Mayıs 1985, sf. 309 ]13[
.Şeriatî, İslam Sosyolojisi Üzerine, Düşünce Yayınları, 1980 ]14[
.Bilim, 1. c., Nehir Yayınları, 1992, sf. 39-İslam ]15[
.Öze Dönüş, sf. 277, 280 ]16[
.A.g.e., sf. 289 ve 329 ]17[
.124 .Rahnema, a.g.e., sf ]18[
.Şeriatî, İslam Sosyolojisi Üzerine, sf. 30 ]19[
.A.g.e., sf. 161 ]20[
.Kültür ve İdeoloji, sf. 159 ]21[
Avrupamerkezcilik ve İslamcılığın Doğuşu, 165, Vadi -S. Sayyid, Fundamentalizm Korkusu ]22[
.Yayınları, Şubat 2000, sf. 164
.Rahnema, a.g.e., sf. 177 ]23[
.A.g.e., sf. 356 ]24[
.A.g.e., sf. 167 ]25[
.Öze Dönüş, sf. 382 ]26[
.Öze Dönüş, sf. 35 ]27[
.Rahnema, a.g.e., sf. 219 ]28[
.Cihan Aktaş, Şeriatî Yeniden Gündemde, Gerçek Hayat Dergisi, 13 Temmuz 2006 ]29[
.Paz, Modern İnsan ve Edebiyat, Remzi Kitabevi, 1993, sf. 53 Octavio ]30[
..Öze Dönüş, sf. 295, 296 ]31[
.Poran Şeriatî, a.g.e., sf. 162 ]32[
.A.g.e., sf. 125, 109 ]33[
.Rahnema, a.g.e., sf. 267 ]34[
.Sevinç, sf. 465 Yalnızlık Sözleri c.2, Anka Yayınları, 2003, Tercüme: Okan ]35[
.Yalnızlık Sözleri, c. I, sf. 225 ]36[
.A.g.e., c. I, sf. 260 ]37[
.Gerçek Hayat, 23. 03. 2007 ,’Göller Bölgesinde Bir Ada Olmak‘Ümit Aktaş, ]38[