uygulamalı davranış analizi doğrultusunda davranış sorunlarıyla

OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU VE DAVRANIŞ SORUNLARIYLA BAŞA
ÇIKMAK
Pek çok çocukta görülen davranış sorunları (kendine ve/veya başkalarına zarar verme,
öfke nöbetleri, vb.) özellikle otizmi olan çocuklarda daha sık ve yoğun görülmektedir. Bu
davranış sorunlarıyla başa çıkılmadığında sunulan eğitim hizmetleri olumlu sonuç
vermemekte, çocuğun ve ailenin yaşam kalitesi düşmektedir.
Davranış sorunlarıyla başa çıkmak; (a) istenmeyen ve uygun olmayan davranışları
azaltmak ya da ortadan kaldırmak, (b) istendik ve uygun olan davranışları arttırmak anlamına
gelmektedir. Davranış sorunlarıyla başa çıkmada uygulamalı davranış analizine dayalı
yöntemler oldukça etkilidir. Ayrıca, bunlar bilimsel dayanakları da en fazla olan yöntemlerdir.
Bu yöntemlere dayalı uygulamaların mümkün olduğunca bir uzman desteğiyle
yapılması gerekmekle birlikte, çok genel ve pratik olarak aşağıdaki öneriler işinize
yarayabilir:
1. Başa çıkmak istediğiniz davranış sorununu ya da sorunlarını belirleyin. Hepsiyle bir
anda başa çıkmak mümkün olmayacağından bir ya da iki tanesini seçin. Yeni başlamış olan ve
başa çıkmanızın daha kolay olabileceğini düşündüğünüz sorunu seçmeniz, sizin ve
çocuğunuzun başarısını arttıracaktır.
2. Çocuğunuzun davranışlarını gözleyerek, aşağıdaki dört sebepten hangisinin
sorununu yaratan sebep olduğunu bulmaya çalışın.
*istenmeyen etkinlikten (örneğin, zor bir etkinlikten) kaçma,
*ilgi ve dikkat kazanma (örneğin, annenin dikkatini çekme),
*nesne ve etkinlik kazanma (örneğin, cipsi alma),
*duyusal uyaran elde etme (örneğin, parmak emme).
3. Özellikle ilgi, dikkat, nesne ve etkinlik elde etme ve istenmeyen etkinlikten kaçma,
amacıyla yapılmış olan davranış sorunlarında şu yollardan birini deneyebilirsiniz:
*Gün içinde çocuğunuzun tüm olumlu davranışları pekiştirin. Böylece olumsuz
davranışlarla ilgi vb. kazanmasına gerek kalmasın. Örneğin, çocuğunuz oyuncaklarıyla uygun
bir şekilde oynarken, aferin diyerek bu davranışı pekiştirebilirsiniz.
1
*Olumsuz bir davranış gerçekleştirdiğinde görmezden gelin. Olumsuz davranış
yaptığında etraftaki herkesin “duymuyor, görmüyor, konuşmuyor” olmasını; yani, hiçbir
şekilde çocuğa ilgi ve dikkat göstermemesini sağlayın. Uygulanması çok zor olmakla birlikte
en etkili yöntemlerden bir tanesidir. Bu yöntemde ilk etapta olumsuz davranış çok artacak
ancak daha sonra azalmaya ve ortadan kalkmaya başlayacaktır. Örneğin; istediklerini
bağırarak söyleme davranışını görmezden gelebilirsiniz.
*İlk iki tekniği birlikte uygulayabilirsiniz. Olumsuz, istenmeyen davranış görmezden
gelirken, bu davranışın yerine geçebilecek, alternatif olumlu davranışları pekiştirin. Biraz
önceki örnekten yola çıkarsak, isteklerini bağırarak, ağlayarak söyleme davranışını
görmezden gelip, bu davranışın alternatifi olan isteklerini uygun bir dille söylemeyi ya da
işaretle göstermeyi pekiştirebilirsiniz. Ya da nesneleri fırlatma davranışını görmezden
gelirken, nesneleri basket oynar gibi bir kutuya atma davranışını pekiştirebilirsiniz.
4. Uygun olmayan davranışları henüz ortaya çıkmadan aşağıdaki yollarla önlemeye
çalışabilirsiniz:
*Problem davranışlara yol açabilecek durumları ortadan kaldırabilirsiniz. Örneğin,
sehpaların üzerindeki nesneleri kaldırabilirsiniz. Ya da, çocuğunuzun karnı acıktığında
ağladığını saptadıysanız, yemek saatlerinde değişiklikler yapabilirsiniz.
*Belirli ev içi/dışı kurallar koyup bunlara uyduğunda çocuğunuzu pekiştirebilirsiniz.
*Alternatif yeni davranışlar öğretebilirsiniz. Örneğin çocuğunuz konuşamıyorsa
alternatif iletişim sistemlerini deneyebilirsiniz.
*Sevmediği ve/veya zor bir etkinliği yaptırırken, araya sevdiği ve/veya basit
etkinlikleri koyabilirsiniz. Örneğin; pazıl yapmayı sevmiyorsa, bir parça takıp, sonra sevdiği
bir etkinlik olan resim boyama yaptırtabilirsiniz.
5. Duyusal uyaran elde etme amaçlı davranışlarla başa çıkmaksa oldukça zor, hatta
bazen imkansız olabilmektedir. Dolayısıyla, bu tür davranışları tamamen ortadan kaldırmak
yerine azaltmak ya da çocuğu daha uygun bir davranışa yönlendirmek hedefiniz olabilir.
KAYNAKLAR
Kırcaali-İftar, G. (2007).Otizm spektrum bozukluğu. İstanbul: Daktylos Yayınları.
Vuran, S. (2003). Uygun olmayan davranışların azaltılması. G. Kırcaali-İftar, (Ed.), Davranış
ve öğrenme sorunu olan çocukların eğitimi (s.23-40). Eskişehir: Anadolu Ünv.
2