hormonlar - mustafaaltinisik.org.uk

HORMONLAR: HORMONLARIN
GENEL ÖZELLİKLERİ, ETKİ
MEKANİZMALARI
Yrd.Doç.Dr. Mustafa ALTINIŞIK
ADÜ TIP FAKÜLTESİ
Biyokimya AD
Hormonlar
Endokrin sistemde dokular arası haberleşmeyi
sağlayan moleküllerdir.
Endokrin sistem
Hormonların etki şekilleri
Sentezlendikleri yere göre
hormonlar
• Hipotalamus hormonları
• Hipofiz hormonları
Ön lop hormonları
Orta lop hormonu
Arka lop hormonları
• Tiroit hormonları
• Paratiroit hormonu
• Pankreas kormonları
• Böbrek üstü bezi hormonları
Adrenal korteks hormonları
Adrenal medülla hormonları
• Cinsiyet bezleri hormonları
Erkek cinsiyet hormonları
Dişi cinsiyet hormonları
• Gastrointestinal ve diğer doku hormonları
Yapılarına göre hormonlar
• Peptitler ve proteinler: Hipotalamus, hipofiz,
paratiroit, pankreas, mide-bağırsak sistemi ve
bazı plasenta hormonları
• Steroidler: Adrenal korteks ve gonadlardan
salgılanan hormonlar ile bazı plasenta hormonları
• Amino asit türevi hormonlar:
Adrenal medülla hormonları: Katekolaminler
Tiroit hormonları
• Eikozanoidler
• Retinoidler
• NO
Depolanan ve depolanmayan
hormonlar
Peptit ve protein yapılı hormonlar, granüllü endoplazmik
retikulumda sentez edildikten sonra Golgi sisteminde
membranöz veziküller içinde depolanırlar
Katekolaminler, suda çözünür özellikli proteinler olan
kromograninler ve ATP ile birlikte granüllerde depolanırlar
Tiroglobulin yapısındaki tiroit hormonları, tiroit follikülleri
içinde depolanırlar
Steroid hormonlar, sentez sonrası hemen salgılanırlar,
depolanmazlar
Hormonların salgılanmalarının
düzenlenmesi
Hormonların salgılanması, 1) sinir sistemi
ile 2) negatif ve pozitif feedback
mekanizmalar ile kontrol edilmektedir.
Hormon salgılanmasının feedback düzenlenmesi,
kandaki kimyasal maddelerle ve tropik
hormonlarla olabilir.
Hormon salgılanmasının sinir
sistemi ile düzenlenmesi
Hormon salgılanmasının kandaki
kimyasal maddelerle düzenlenmesi
Plazma Ca2+düzeyi
Plazma glukoz düzeyi
PARATİROİT
PTH
Pankreas adacık İnsülin
 hücreleri
Hormon salgılanmasının tropik
hormonlar ile düzenlenmesi
Hormonların taşınmaları
Hormonlar, kanda serbest veya proteinlere
bağlı olarak bulunurlar.
Hidrofilik özellikli katekolaminler ve
peptit/protein yapılı hormonların büyük
çoğunluğu serbest olarak bulunurlar
Hidrofobik özellikli tiroit hormonları ile
steroid hormonlar proteinlere bağlı olarak
bulunurlar
Hormon reseptörleri
Hormonlar, özgül reseptörlerinin bulunduğu
bir veya birkaç dokuda (hedef dokular) etki
gösterirler.
Reseptörler, plazma membranında,
sitoplazmada veya çekirdekte bulunurlar.
Reseptörler, çoğunlukla glikoprotein
yapısındadırlar, hormonu tanır ve bağlarlar.
Hormon-reseptör kompleksinin oluşumuyla
hücre içi metabolik olayı etkileyecek sinyal
oluşumu mekanizması uyarılır.
Etki mekanizmalarına göre
hormonlar
• Grup I: Hücre içi reseptörler bağlanan hormonlar
• Grup II: Hücre yüzeyi reseptörlerine bağlanan
hormonlar
Adenilat siklaz aktivasyonu veya
inaktivasyonu yapan hormonlar
Guanilat siklaz aktivasyonu yapan hormonlar
Fosfolipaz C aktivasyonu yapan ve/veya
sitozolik Ca2+ konsantrasyonunu artıran hormonlar
Tirozinkinaz aktivasyonu yapan hormonlar
Hücre içi
reseptörlere
bağlanan
hormonların
etki
mekanizmaları
Adenilat siklaz aktivasyonu
Guanilat siklaz aktivasyonu
Fosfolipaz C aktivasyonu ve/veya
sitozolik Ca2+ iyon
konsantrasyonunun artışı
Tirozin kinaz aktivasyonu
Bazı durumlarda hormonun hücre yüzeyi
reseptörüne bağlanması iyon kanallarının
açılmasına neden olur.
Hormonların yıkılımı
Peptit/protein yapılı hormonların büyük bölümü
reseptör aracılı endositoz ile hücre içine alındıktan
sonra lizozomlarda hidroliz edilmektedir. Oksitosin ve
anjiotensin gibi küçük molekül ağırlıklı bazı peptit
hormonların proteolizi plazmada olur.
Katekolaminler, steroidler ve tiroid hormonları, özgül
enzimatik değişiklikler ile inaktive edilmektedirler.
Endokrin fonksiyon bozuklukları
• Yetersiz miktarda hormon salgılanması
• Aşırı miktarda hormon salgılanması
• Hormona karşı doku duyarlılığında azalma
Yetersiz hormon salgılanması
Hormona özgü hipofonksiyon belirtileri ile
karakterize
Aşırı miktarda hormon
salgılanması
Hormona özgü hiperfonksiyon belirtileri ile
karakterize
Hormona karşı duyarlılığın
azalması
Hormona özgü hipofonksiyon belirtileri ile
karakterize
Reseptör veya postreseptör mekanizmalardaki
bozukluklar nedeniyle olur
Dolaşımdaki hormon düzeyi artar
Hipotalamus hormonları
• Supraoptik ve paraventriküler çekirdekte oluşanlar
Antidiüretik hormon (ADH, vazopressin)
Oksitosin (pitosin)
• Peptiderjik nöronlardan salgılanan, Adenohipofiz hormonlarının
sekresyonunu düzenleyen hormonlar
Tirotropin salgılatıcı hormon (TRH)
Kortikotropin salgılatıcı hormon (CRH)
Gonadotropin salgılatıcı hormon (GnRH)
Büyüme hormonu salgılatıcı hormon (GHRH)
Somatostadin (Büyüme hormonu salınımını inhibe edici hormon)
Prolaktin salgılatıcı hormon (PRH)
Prolaktin salınımını inhibe edici hormon (PIH)
Supraoptik ve paraventriküler
çekirdekte oluşan hipotalamus
hormonları
Oksitosin, Doğumun başlangıcında uterus düz
kasının kasılmasını kolaylaştırır, laktasyonda sütün
dışarı akmasına yol açar.
ADH, Böbreğin distal ve kollektör tüplerinde
suyun geri emilimini hızlandırır, periferik arteriyol
ve kapillerlerde vazokonstriksiyona neden olur.
Bu hormonlar, nörofizinler denilen taşıyıcı proteinler
aracılığıyla sinir aksonlarında arka hipofize taşınırlar
ve burada depolanırlar (arka hipofiz hormonları).
Peptiderjik nöronlardan salgılanan
hipotalamus hormonları
TRH, ön hipofizden tirotropinin sentez ve salınımını
uyarır.
CRH, ön hipofizden ACTH salgısını nuyarır.
GHRH, ön hipofizden büyüme hormonu sentez ve
salınımını uyarır.
Somatostadin, ön hipofizden büyüme hormonu sentez ve
salınımını inhibe eder.
PRH, Prolaktin salgılanmasını uyarır.
PIH, Prolaktin salgılanmasını inhibe eder.
GnRH, Ön hipofizin gonadotropik hormonları olan LH ve
FSH salgılanmasını uyarır.
Ön hipofiz hormonları
• Opiyomelanokortin ailesi
Kortikotropin (ACTH)
Melanosit stimüle edici hormon (MSH)
-endorfin
• Glikoprotein ailesi
Tirotropin (TSH)
Gonadotropinler
Luteinizan hormon (LH)
Follikül stimüle edici hormon (FSH)
• Somatomammotropin ailesi
Somatotrop hormon (Büyüme hormonu, GH)
Prolaktin (PRL)
Opiyomelanokortin ailesi ön hipofiz
hormonları
Kortikotropin (ACTH), adrenal steroidlerin
sentez ve salgılanmasını artırır. Özellikle kortizolün
sentez ve salıverilmesini düzenler.
Melanosit stimüle edici hormon (MSH), kurbağa
gibi türlerde önemlidir, insanlarda fetal yaşam ve
gebelikte bulunduğu ileri sürülmektedir.
-endorfinin beslenme ve seksüel davranışların
yanı sıra öğrenme olayını etkilediği öne
sürülmektedir.
Glikoprotein ailesi ön hipofiz
hormonları 1
Tiroid stimüle edici hormon (TSH), tiroid
bezinde tiroid hormonlarının sentezinin tüm
aşamalarında etki gösterir. Plazma iyodunun tiroid
tarafından alınıp tutulmasından başlayarak iyodun
organifikasyonu, mono ve diiyodotirozinlerin
eşleşmesini, tiroglobulinin endositozunu ve
proteolize uğraması sonucu T3 ve T4 salgılanmasını
etkiler
Glikoprotein ailesi ön hipofiz
hormonları 2 (gonadotropinler)
LH, kadınlarda sıcaklık artışı ve östrus ile
ilişkilidir, over folliküllerinin son olgunlaşmasını,
çatlamasını ve çatlayan folliküllerin korpus
luteuma dönüşmelerini sağlamaktadır. Erkeklerde
testosteron salgılayan leydig hücrelerini uyarır.
FSH, Kadınlarda graaf folliküllerinin büyümesini
uyarır. Erkeklerde seminifer tüp epitelini uyararak
olgun sperm hücreleri ile spermatositlerin sayısal
artışına yol açar.
Koryonik gonadotropin (hCG), plasentada
sentez edilir, hamileliğin ilk 4-6 haftasında korpus
luteumun devamlılığından sorumludur.
Somatomammotropin ailesi ön hipofiz
hormonları 1
Somatotrop hormon (GH, büyüme hormonu),
İskelet büyüme hızı ve vücut ağırlığındaki artışı
kontrol eder. Normal büyüme için gereklidir.
Büyümeye olan etkilerine insülin benzeri büyüme
faktörleri ailesinden (somatomedinler) özellikle
IGF-1 aracılık eder.
Karbonhidrat, lipit, azot, mineral metabolizmaları
üzerine etkilidir. Kan glukoz düzeyini artırır,
lipolizi hızlandırır.
Somatomammotropin ailesi ön
hipofiz hormonları 2
İnsanlarda iskelet büyümesinin tamamlanmasından
sonra görülen adenohipofiz adenomunda GH
sentezinin artışı akromegaliye yol açar. Ellerde ve
ayaklarda, yüzde özellikle burunda, kafatasının
bazı alanları ile iç organlarda büyüme görülür.
Hipofiz adenomunun puberte öncesinde kemik
büyümesi tamamlanmadan gelişmesine bağlı olarak
uzun kemiklerde aşırı büyüme görülmesine
gigantizm (devlik) adı verilmektedir.
Büyüme hormonunun yetersiz salıverilmesi
Dwarfizm (cücelik) ile sonlanır.
Somatomammotropin ailesi ön
hipofiz hormonları 3
Prolaktin, hamilelikte meme dokusunda kendine
özgü reseptörlerine bağlanarak laktalbümin dahil
bazı süt proteinlerinin sentezini uyarır.
Laktasyonun başlaması ve devamlılığı için
gereklidir.
Erkeklerde fizyolojik dozlarda normal testosteron
üretiminin devamlılığına katkıda bulunur, sperm
motilitesini ve fertiliteyi etkiler.
Hipofizin prolaktin salgılayan bir tümörüne
(prolaktinoma) bağlı olarak hiperprolaktinemi ve
sonuçta menstrüel düzensizlik ile meme
bezlerinden süt gelmesi (galaktore) olur.
Plasental laktojen (hPL), GH ve PRL gibi
somatomammotropin ailesinden bir hormondur.
Plasentadan salgılanır. Laktojenik ve luteotropik
etkilidir.
Somatotrop hormona (GH) benzer etkiler gösterir.
Epifiz hormonu (melatonin)
Melatonin, epifizde triptofan amino
asidinden, serotonin üzerinden sentez
edilir.
Antioksidan enzim sentezini
uyarmaktadır.
Gastrointestinal hormonlar ve
diğer doku hormonları
Gastrointestinal sistemde bulunan farklı endokrin hücrelerden sentez
edilen çok sayıda polipeptide gastrointestinal hormonlar adı verilir.
Bunların bir bölümü hipotalamusta ve sinir sisteminde de bulunurlar:
Gastrin
Kolesistokinin-pankreozimin (CCK-PZ)
Sekretin
Gastrik inhibitör polipeptit
Vazoaktif intestinal polipeptit (VİP)
Somatostatin
Motilin
Pankreatik polipeptit
Enkefalinler gastrointestinal hormonların bazılarıdır.
Gastrin
Gastrin, yoğun olarak midenin antrumunda G
hücrelerinden salgılanır.
Gastrinin en önemli etkisi, gastrik asit salgılanmasını
uyarmaktır. İntrinsik faktör ve pepsinojen
salgılanmasını da uyarır.
Kolesistokinin-pankreozimin
(CCK-PZ)
Duodenumda ve proksimal jejunumda bulunan İ
hücrelerinden salgılanır, beyinde de yüksek
konsantrasyonda bulunur.
Oddi sfinkterinin relaksasyonu ile birlikte pankreastan
enzim salıverilmesini, gastrointestinal mukozanın ve
pankreasın ekzokrin salgı yapan dokularının
gelişmesini, intestinal motiliteyi uyarır. Pankreas ve
safradan bikarbonat içeriği zengin sıvıların
salıverilmesini artırır.
Sekretin
Duodenumda bulunan S hücrelerinden, bu hücrelerin
HCl ile uyarılmasıyla (pH değeri 4,5 ve altına
düştüğünde) salıverilir.
Sekretinin etkilerinin çoğu duodenumdaki asidi
azaltmaya yöneliktir. Pankreastan, safra kesesinden ve
Brunner bezlerinden su ve bikarbonat salıverilmesini,
pankreatik büyümeyi uyarır. CCK salıverilişini
artırarak pankreastan enzim salıverilmesini artırır.
Mide ve duodenum motilitesini, mideden gastrin ve asit
salıverilmesini inhibe eder.
Gastrik inhibitör polipeptit (GİP)
Duodenum ve jejunumda bulunan K hücrelerinden
salgılanır.
GİP, pankreası doğrudan etkilemekte ve glukoz
tarafından uyarılan insülin salıverilmesini
güçlendirmektedir.
GİP, mideden asit, pepsinojen ve gastrin salıverilmesini
baskılar, mide ve bağırsak motilitesini inhibe eder.
Vazoaktif intestinal polipeptit (VİP)
Sekretin, GİP ve glukagon ile yapısal benzerlik gösterir.
Sinir sistemi ve bağırsaklarda fazla miktarda bulunur.
Gİ kanalda H hücrelerinde sentezlenir
Somatostadin
Mide ve pankreasın endokrin hücrelerinde,
hipotalamusta bulunur ve büyüme hormonunu inhibe
eden hormon olarak tanımlanır.
Somatostadin, büyüme hormonu, TSH, insülin,
glukagon, gastrin, CCK, sekretin, VİP, GİP ve diğer
gastrointestinal hormonların salıverilmelerini ve bu
hormonların hedef hücrelerindeki etkilerini inhibe
eder.
Motilin
İnce bağırsaklarda özellikle duodenumda ve
jejunumda bulunan enterokromaffin (EC) hücreleri
tarafından sentezlenir.
Fizyolojik düzeylerde CCK gibi safra kesesi
kasılmasını uyarır.
Pankreatik polipeptit (PP)
Pankreasa dağılmış olarak bulunan küçük garanüllü F
hücreleri tarafından salgılanır.
Bifazik etki gösterir. Başlangıçta pankreastan enzim, su
ve bikarbonat salıverilmesini artırır, daha sonra CCK
ve sekretinin uyarıcı etkilerine ters bir etki oluşturur.
PP, bağırsak motilitesini ve mide boşalmasını
hızlandırır, safra kesesi relaksasyonuna neden olur.
Enkefaliler (Metiyonin-enkefain,
Lösin-enkefalin)
Santral sinir sistemi opiyat peptitlerinden α- ve endorfinler ile yakın ilişkilidirler.
Bağırsak motilitesini morfine benzer bir şekilde inhibe
ederler.
Timus hormonları (Timozinler)
T-lenfositlerinin olgunlaşma süreçlerinde etkili olurlar.
Büyüme-gelişme, kalsiyum ve fosfor metabolizması
üzerine etkileri de gösterilmiştir.
Eritropoietin
Glikoprotein yapısındadır.
Kırmızı kan hücrelerinin oluşmasını ve olgunlaşmasını
hızlandırır.