bursa`lı hekim ömer şifai ile ali münşi`nin eserlerindeki bazı ilaç
advertisement
GENETİK ARAŞTIRMALARIN ETİK BOYUTU Arkadaşlar slayt genel konulardan oluşuyor. Hoca renkli yazdığı kısımların tamamına değindi. Kolay gelsin Tarihsel ve Felsefi Perspektif Cabir bin Hayyan (721-815)* 1200 yıl önce: “Allah bize fiziki kanunlar vermiştir. Bunlarla bitki, hayvan hatta insanın benzerini yapabiliriz. İnsana öyle kabiliyetler bahşedilmiştir ki, insan bununla kainattaki tüm sır perdelerini çözmeye muktedirdir.“ Hayvan klonlama vs * Harran Medresesi (Üniversitesi) müderrislerinden Horasan/Tus doğumlu Türk bilgini. Tarihsel ve Felsefi Perspektif Havai'de bir tapınak yazısı: “İnsana Cennete girmesi için bir anahtar verilmiştir, aynı anahtar Cehennemin kapısını da açar“ Epistemoloji; bilgi felsefesi Epistemik bir tartışma; Bilginin insanın mutluluğuna katkısı, iyiliği veya kötülüğü. Bilginin mahiyeti; nötr olduğu, onu kullananın bakışının, ona atfettiği değerlerin dikkate alınması gerektiği. Bilgiyi üretenin, bu ürünün nasıl kullanılacağına dair etik kuralları da dayatması günümüzün bir gerçeğidir. Genetik Biliminin Gelişimi 1953 yılında Watson ve Crick tarafından DNA'nın yapısının keşfedilmesinden sonra, biyoloji bilimi yeni bir boyut kazanmıştır. 1970'lerin başından itibaren DNA'yı özel bölgelerinden kesip yapıştırılmasını sağlayan enzimlerin keşfedilmesiyle, rekombinant DNA çalışmaları başlamıştır. Gelişen teknoloji ile birlikte bir canlının genetiğine müdahale edebilme ve türler arası gen aktarılması mümkün olmuştur. GDOlu ürünler vs. sık olarak kullanılan bir durum haline geldi. Genetik Biliminin Gelişimi Hastalıkların teşhisinden tedavisine, • Yeni besin kaynaklarının oluşturulmasından, • Nesli tükenmekte olan hayvanların üretilmesine kadar, • Geniş bir yelpazeye hizmet veren bir potansiyele sahiptir ve hayatın her alanında etkisini göstermektedir. Canlı renkli balıklar, fazla süt veren inekler • vs yapılıyor. Gen teknolojisinin potansiyel gücü ile paralel olarak ortaya çıkan etik soru ve sorunlar; • Öngörü problemi, kötü niyet, ahlaki sapma, etik duyarsızlık. • Genetik Biliminin Gelişimi Genetik bilimiyle ilgili her geçen gün yeni bir gelişme olmakta ve neredeyse tüm hastalıklar için genetik bir faktör ortaya konmaktadır. Nerdeyse grip için bile genetik yatkınlıktan • bahsedilir hale gelindi. İnsan genom projesi ile hayatın kodlarının çözümü yolunda, önemli bir aşama geçilmiştir. • İnsan, yaşadığı gezegendeki hayatı değiştirebilmek ve yeni tür canlıların oluşması için ilk defa böylesine bir potansiyel güce ulaşmış bulunmaktadır. • İnsan Genom Projesi nedir? 18 ülkenin destek verdiği proje, 1990 yılının ekim ayında başladı. Projenin amacı insanın gen haritasının, yani genetik şifresinin çözülmesidir. Genom Projesine kimler katıldı? ABD’nin liderliğinde yürütülen araştırmaya 18 ülke katıldı. Avustralya, Brezilya, Kanada, Çin, Danimarka, Fransa, Almanya, İsrail, İtalya, Japonya, Kore, Meksika, Hollanda, Rusya, İsveç, İngiltere ve AB’ye bağlı enstitüler destek verdi. İnsan genom Projesinin temel amacı, insan DNA’sında bulunan 3 milyar kadar baz çiftinin dizilimini ve bunların % 2-5 ‘ini oluşturan genlerin yerini bulmak. Bu aslında zor bir iş; çünkü insan genomunda kesin sayısı şimdilik bilinmiyor olsa da 40 bin ile 80 bin arasında gen olduğu sanılıyor. Dış görünüşümüzdeki onca farklılığa rağmen, aslında biz insanların kalıtsal yapısı büyük ölçüde birbirine benzer. İnsanların DNA yapılarının %99, 9’u ortaktır. İnsan Genom Projesi de bu ortak genleri bulmayı hedefliyor. Yaklaşık 15-20 yıldır bu projeyle uğraşılmasına rağmen henüz genom projesi tam olarak çözülebilmiş değildir. Ortaya çıkacak veri bankası, insanı insan yapan genlerin yanında bir insanı başkalarından ayıran genleri de gösteren eşsiz bir kaynak olacak. Çok küçük farklılıklar önemli değişiklikler yapıyor. Mesela orak hücreli anemide sadece bir baz değişikliği var. Genetik Testlerle İlgili Temel Kaygılar Tamamını okudu. İnsan genetik verileri neden özel bir konuma sahiptir? 1. Bireylerin genetik yatkınlıkları hakkında tahminde bulunmayı sağlayabilirler. 2. Bazı durumlarda söz konusu kişinin ait olduğu tüm topluluk üzerinde ve nesiller boyu aile ve çocuk için önemli bir etkiye sahip olabilir. 3. Biyolojik örnekler, toplandığı zaman diliminde önemi anlaşılamayan bilgiler içerebilir. 4. Birey ve toplum için kültürel bir öneme sahip olabilir. Etik Açıdan Genetik Neden Önemlidir 1. Genetik bilgi hastayı gelecekte etkileyecek riskleri ortaya koyar; “Risk altındaki” hasta 2. Genetik bilgi hastayı ilgilendirdiği kadar aile ve toplumu da ilgilendirir; Bu durum diğer bilimsel ve tıbbi işlemlerdeki aydınlatma, onam ve gizlilikle ilgili düşünce şeklini aşar. 3. Genetik araştırmalar ticari anlamda somut sorunlar doğurur. Yasal olarak bir genin patentine sahip olmak? Genetik Testlerle İlgili Temel Kaygılar Özetle: Genetik veriler sadece kişi hakkında değil kişinin ait olduğu aile fertleri ve toplum hakkında da bilgi içerme özelliği taşıdığı için her tür genetik çalışma süreci etik, hukuksal, sosyal ve ekonomik boyutlar içermektedir. Test yaptırmanın riskleri? Genetik ile ilgili toplumsal algılar? Mahremiyet ve rıza sorunu? Genlerin ticarileştirilmesi? Genetik Testlerle İlgili Temel Kaygılar Öngörü problemi: Genetik manipülasyonun doğuracağı sonuçlar konusundaki bilgisizlik. Öjeni Kötü niyet: Etik duyarsızlık, Ahlaki sapma. İki anahtar ayrım ve dört temel kategori: “Germ hücresi” X “somatik hücre” kavramı, “Geliştirme” X “terapi” kavramı. 1. Somatik gen terapisi, 2. Somatik genetik geliştirme, 3. Eşey hücre gen terapisi, 4. Eşey hücre genetik geliştirme. çalışmaları buna örnek verilebilir. Mesela sadece sarışın mavi gözlü bir ırk oluşturulmak istenmesi vs Gen Tedavisi Eksik ya da hatalı protein üretimine neden olan, bozuk gen taşıyan hücreye normal geni yerleştirme yöntemine gen tedavisi denir. Gen tedavisi, hastalıkları nukleotid düzeyinde tedavi etmeyi amaçlar. Gen tedavisinin en yaygın biçimi, mutasyona uğramış bir genin fonksiyonunun düzenlenmesi için belirsiz bir genomik bölgeye fonksiyonel genlerin bir vektör aracılığıyla eklenmesidir. Somatik Hücre Gen Tedavisi Somatik hücre gen tedavisi uygulamasında, tedavi edici gen somatik hücrelere transfer edilir. Hastanın kemik iliği, kan ve deri hücrelerine gen transferi, vücut hücresi gen tedavisi kategorisinde yer alır. Sonuçta genler düzeyinde yapılan değişiklikleri ve gen tedavisinin farklı etkileri sadece vücut hücreleri düzeyinde kalır; eşey hücrelerine ve ardından gelecek nesillere aktarılmaz Genetik Testlerle İlgili Temel Kaygılar Somatik gen terapisi; genlerin uygun zamanda uygun miktarlarda fonksiyonel proteinler üretmek üzere somatik hücreler içine transfer edilmesi. Bu yalnızca ilaç tedavisi ve cerrahi müdahale gibi uygulamalara etik yönden benzer olması şartıyla doğru kabul edilebilir. Eşey Hücre Gen Tedavisi Eşey hücre gen tedavisinin amacı tedavi edici geni hem vücut hem de eşey hücrelerine aktarmaktır. Sonuç olarak hem kişinin hastalığı ortadan kaldırılmış olacak hem de düzeltilmiş genotipe sahip gametler oluşturarak sağlıklı nesiller elde edilecektir. Genetik Testlerle İlgili Temel Kaygılar Eşey hücre gen terapisi; henüz doğmamış bir çocukta genetik bir hastalığı engellemek için insan germ hücrelerine gen transferi yapılması. Çok tehlikeli ve öngörülemeyen riskler içermenin yanında, “insan onurunu” ilgilendiren boyutu nedeniyle etik açıdan tartışmalıdır. Gametlerle nesillere aktarıldığı için tartışmalı bir durum. Hoca bu slayta önem verdi. Genetik Testlerle İlgili Temel Kaygılar Genetik geliştirmede amaç; bir hastalığı teşhis etmek ya da engellemek değil, iradi bir hedefi gerçekleştirmektir (uzun boy, artmış zekâ, artmış hastalık direnci, ileri derecede müzik kabiliyeti gibi). Somatik genetik geliştirme; istenen özelliklere sahip somatik hücreler için uygun genlerin transfer edilmesi. Eşey hücre genetik geliştirme; henüz doğmamış bir çocukta istenen özellikleri sağlamak için insan germ hücrelerine gen transferi yapılması. Genetik Testlerle İlgili Temel Kaygılar Karşıt argüman; - Hastalığı önlemek için bağışıklık sistemini geliştirme amacıyla aşılama, ahlaken kabul görüyorsa genetik bağışıklık kazandırma neden etik kabul edilmesin? - Organ nakli gibi yaşam süresini uzatma yolları ahlaken kabul görüyorsa, yaşlanma sürecini etkileyen genleri değiştirerek yaşam süresini uzatma neden etik olmasın? Eskiden diyaliz makineleri çok az olduğu için hastaların bir kısmı ölüme terk ediliyordu fakat günümüzde mahalle aralarında bile diyaliz yapılıyor. Aynen bunun gibi ilerde gen değiştirme işlemleri çok fazla yaygınlaşabilir ve sonuçları öngörülemez bir hal alabilir. Kalıtsal Genetik Değişiklikler İle İlgili Görüşler Kalıtsal genetik değişim; Kişinin çocuğuna aktarabileceği gen dizinini değiştirebilecek teknoloji, teknik ve müdahaleler. Bunlar; hedef genin değiştirilmesi , ooplasm nakli, çekirdek nakli ve suni kromozomların kullanımını içerir. Birçok düşünür; insanlık etik bir fikir birliğine varana kadar, “genetik geliştirme” konusunda çalışmaların yapılmaması gerektiğini savunmaktadır. Kalıtsal Genetik Değişiklikler İle İlgili Görüşler Lehte görüşler; 1. Hem genetik hastalıkları hem de bu hastalıklarla bağlantılı olan sakatlık, ağrı ve acıyı engelleyerek hastalara fayda sağlayabilir. Aynı zamanda sağlık, uzun ömür, düşünme yeteneği gibi birçok insani yeteneğin geliştirilmesine yarar sağlar. 2. Ebeveynlerin sağlıklı çocuklar doğurmalarına yardımcı olur. Prenatal tanı yöntemlerinden farklı 3. Genetik hastalığın sosyal ve ekonomik sıkıntılarını azaltarak topluma fayda sağlar. Kalıtsal Genetik Değişiklikler İle İlgili Görüşler Lehte görüşler; 4. Toplumun “iyi” genler oluşturmasına ve “kötü” genleri atmasına yardımcı olarak insan soyuna fayda sağlayabilir. 5. Ebeveynler genetik hastalıkları önlemek ve çocuklarının baştanbaşa sağlıklı ve huzurlu olmalarını sağlamak için kalıtsal genetik değişiklikleri kullanabilirler. Kalıtsal Genetik Değişiklikler İle İlgili Görüşler Aleyhte görüşler; 1. Öngörülemeyen biyolojik bozukluklara yol açabilir. 2. Bilim adamlarının bile tamamen anlamadığı birçok riskler içerir. 3. Kendilerini ebeveynlerinin arzularının ürünleri ya olarak aleyhte görüşlerin ciddi bir da yegane maddesi gören bireyler. Ahlaki argümanı 4. Genetik olarak değiştirilmiş olan bir çocuğu taşıyan anneye zarar verebilir. 5. Gelecek nesillere zarar verebilir. Genleri değiştirdiğiniz zaman başka hastalıklar oluşturabiliyorsunuz. Kalıtsal Genetik Değişiklikler İle İlgili Görüşler Aleyhte görüşler; 6. İnsan türünün devamı için önemli olan genetik çeşitliliği azaltarak gen havuzuna zarar verebilir. 7. İnsan yaşamının değerine olan saygının kaybolması ve insan çeşitliliğinin kaybı gibi zararlar verebilir. 8. Başka şekillerde daha iyi kullanılabilecek sağlık bakım olanaklarını tüketebilir. 9. Çocukların risk alma hakkı, açık bir gelecek hakkı ve bir deneyin parçası olmama hakkını da içeren haklarını ihlal edebilir. Kalıtsal Genetik Değişiklikler İle İlgili Görüşler Aleyhte görüşler; Öjeni, sağlıksız ceninleri ayırıp, sağlıklı ceninler yetiştirmenin yollarını arayan, bilimselliği tartışmalı bir toplumsal felsefe. 10. Doğal çoğalmayı ve doğal insan şeklini bozar. 11. İnsanın kusursuzluk arayışının yararsız bir şeklidir. 12. Öjenik yaklaşımların modern bir versiyonundan başka bir şey değildir. 13. Genetik “zenginler” ve genetik “yoksullar” arasındaki boşluğu giderek arttırması sebebiyle sosyal adaletsizliğe sebep olur. Bir hastalığı iyileştirmek başarı değildir. önemli olan süreci yönetmektir. Mesela bazı doktorlar tedavisi olmayan hastaları almıyor onun yerine başarı odaklı düşünüp sadece tedavi edebileceği hastaları alıyorlar. Fakat bu doğru bir şey değil. Bazı ülkeler genetik çalışmalarını kendi ülkelerinde değil 3.dünya ülkelerinde yapıyorlar. Bu etiğe aykırı bir durum. Genetik Danışmanlık Genetik danışman; Genetik danışma hizmeti veren kişiye denir. Genetik hastalıklardan korunmanın en etkili yolu; Ailelere genetik danışma ve prenatal tanı yöntemlerinin uygulanmasıdır. Hepinizin genetik danışmanlık yaptığı durumlar olacaktır. Genetik Danışmanlık Hastanın ilk karşılaştığı hekim kendisi için Genetik Danışmandır. Ben Genetik Danışmanınız Genetik Danışmanlık Sunulan Bilgi Ne kadar bilirseniz bilin karşıdakinin anladığı kadar faydalı olursunuz. Bu yüzden bilgiyi süzüp vermelisiniz, mümkün olduğunca kafa karıştırıcı bilgilerden arındırmalısınız. Algıladıkları Bilgi Karar Verdirici Tamamını okudu. Genetik Danışmanlık Dünya Sağlık Örgütü (WHO)’nün ilgili uzmanlık komitesi “Ad hoc commitee on genetic counselling” genetik danışmanlığı şu şekilde tanımlar; Tamamını okudu. Genetik Danışmanlık Genetik danışmanlık bir ailede ortaya çıkan yada ortaya çıkma riski olan genetik hastalıklarla ilişkili bir komünikasyon sürecidir. Bu süreç kişi yada aileye, bir veya birden çok yetiştirilmiş personeliyle yardım etmeyi hedefler ve buna yönelik olarak ; Tamamını okudu. Genetik Danışmanlık 1.Hastalığın tanı dahil tıbbi faktörlerinin neler olduğunu ortaya çıkarmaya çalışır ve gerekli tedavi yöntemlerini amaçlar. 2.Hastalığın kalıtsal oranını (risk hesaplama) ve belirli akrabalarda tekrarlama riskini belirlemeye çalışır. 3.Karar alma, riskler, ailenin amaçları, etik ve inanç değer sistemlerine hitap eden ve kararı kapsayan fikir birliği oluşturmayı amaçlar. 4.Olabildiğince aile de bu hastalıktan muzdarip olan kişilere yada tekrarlama riskine konsantre olmalıdır. Genetik Danışmanlık Hastalarla danışma ve görüşmeler esnasında hekim sıklıkla şu soruyla karşılaşır. “Siz benim durumumda ne yapardınız?” 19 Ülke 682 Medikal Genetik Uzmanı 5 Etik Kural Tamamını okudu. Genetik Danışmanlık 1.Hasta yerine karar verilmemeli ve seçimlerinde yönlendirici olunmamalıdır. 2.Hastaya kararlarının kendi seçimlerinin olması gerektiği ve seçimi yalnız kendilerinin yapmaları gerektiği söylenmeli ve sorusu reddedilmelidir. 3.Kendi durumlarındaki diğer hastaların seçimlerinde çoğunluğunun ne şekilde karar verdiği söylenmelidir. Tamamını okudu. Genetik Danışmanlık 4.Hasta adına karar vermemekle birlikte onların durumunda bizim ne yapacağımız söylenebilir. 5.Hastaya ne yapmak istediği ve ne umduğu sorularak gerekli tavsiyelerde bulunulabilinir. 6.Aldığı karar desteklenebilir. Tamamını okudu. • Karolinska Enstitüsü’nden Bui’nin, başından geçen bir olay şöyledir; – Bir gün Bui'nin enstitüsüne Akondroplazik bir çift müracaat eder ve “eğer çocuk Akondroplazik ise istiyoruz, aksi halde gebeliği sonlandırın” derler. – Niye diye sorulduğunda; Tamamını okudu. “evde tüm eşyalar bize göre, üstelik zekamız da iyi, kolayca iş buluyoruz, hem ilk radyo keşfedildiğinde kocamandı, teknoloji ilerledikçe küçüldü, acaba kim anormal?" diye cevap vermişlerdir. • Olayın diğer bir boyutu da; bir bebekte genetik bir hastalığın saptanması durumunda, sır kapsamında olan bu olayı üçüncü şahıslara söyleyip söylemeyeceğimiz konusudur. Hastalar ailelerinden saklamak isteyebilir. Ya da kendilerine karşı önyargı oluşmasını istemedikleri için saklamak isteyebilir. • Ayrıca bir kişiye ileride hangi hastalıklara yakalanacağını söylemek de doğru mudur? • Bu, ileride insanlar arasında ayırım yapma gibi bir sorunu da beraberinde getirebilir. • Örneğin, – Bazı ülkelerde sigorta şirketleri potansiyel hastaları daha yüksek ücretle sigorta ederlerken, – işyerleri bu kişilerle çalışmak istemeyebilir, – hatta evlilikler bile tehlikeye düşebilir. Tamamını okudu. Kök hücre alınan erken embriyo, 5-6 günlük ve 200-300 hücrelik bir yapıdır ve bir toplu iğne başı kadardır. Ancak bir insanı oluşturma potansiyeline sahiptir ve kısa da olsa bir mesafe kat etmiştir. Dolayısı ile imha edilmesi etik bir davranış mıdır? Tamamını okudu. – “Yedek parça depoları” yapmaya hakkımız var mıdır? – Onayları alınmaksızın, kuşakları araştırma deneği yapabilir miyiz? Ayrıca onların doğal genetik miraslarını değiştirme hakkımız var mıdır? – Gelişmiş ülkeler kopyalamaya yasaklar getirirken, geri kalmış ülkelerde uygulanmasına göz yummak ne kadar etik bir davranıştır? Bununla ilgili birçok düzenleme var. Dersi burada bitirdi. Uluslar arası Belgeler İnsan Genomu ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi*: İnsan genomu insanlık ailesinin tüm üyelerinin temel “bir”liğini oluşturur. Bu insanların doğasında var olan onur ve çeşitliliğinin kabulünün dayanağıdır. Sembolik anlamda, insan genomu insanlığın mirasıdır (Madde 1). Bireyin genomunu etkileyecek bir araştırma, tedavi veya tanı girişimi ancak olası risk ve yararların önceden ve titizlikle değerlendirilmesinden sonra ve iç hukukun bütün diğer gereklerine uyularak yapılabilir (Madde 5-a). *UNESCO’nun 29.Genel Konferansında (1997) kabul edilmiştir. Uluslar arası Belgeler İnsan Genomu ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi*: Her durumda ilgili bireyin özgür ve aydınlatılmış onamı önceden alınacaktır (Madde 5-b). Her bireyin, genetik inceleme ve bunların doğuracağı sonuçlar hakkında bilgi sahibi olmak veya olmamak kararına saygı gösterilmelidir (Madde 5-c). Araştırmalar, ilgili ulusal ve uluslararası kural ve ilkelere uygun olarak ön değerlendirmeye tabi tutulmalıdır (Madde 5-d). Uluslar arası Belgeler İnsan Genomu ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi*: Bireyin onam vermesi için yeterliliği yoksa, bireyin genomu üzerinde araştırma, sadece onun sağlığına doğrudan yararlı olacaksa, yasada öngörülen yetki ve koruyucu hükümlere uygun olarak yürütülebilir. Sağlığa doğrudan yarar sağlama beklentisi olmayan bir araştırma ancak istisnai durumlarda, büyük bir özenle, bireyi en az risk ve sıkıntıya sokacak bir şekilde ve ancak araştırma aynı yaş grubu veya aynı genetik yapıda olan bireylerin sağlığına yarar sağlamayı amaçlıyorsa ve ilgili bireyin bireysel haklarının korunması koşulu ile yapılabilir (Madde 5-e). Uluslar arası Belgeler İnsan Genomu ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi*: Bu alanda yürütülecek hiçbir araştırma ya da uygulama, insan haklarına, temel özgürlüklere, bireylerin veya insan topluluklarının onuruna gösterilen saygıdan daha üstün değildir (Madde 10). Etik ve sosyal etkilerinden dolayı, hem araştırmanın yürütülmesi, hem de bulguların sunumu ve kullanılması aşamalarında araştırmacıların çalışmalarında doğal olarak bulunması gereken sorumluluklar, özellikle de titizlik, temkin, bilimsel dürüstlük ve saygınlığa özel bir dikkat gösterilmelidir (Madde 13). Uluslar arası Belgeler İnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi*: İnsan genetik verilerinin, insan proteomik verilerinin ve biyolojik örneklerin her türlü eldesi, işlenmesi, kullanımı ve saklanması uluslararası insan hakları hukukuyla uyumlu olacaktır(Madde 1). İnsan genetik ve proteomik verileri sadece aşağıdaki amaçlar için elde edilebilir, işlenebilir, kullanılabilir ve saklanabilir(Madde 5): 1) Tarama testleri ve öngörü amaçlı testleri de kapsamak üzere tanı ve sağlık hizmetleri, * UNESCO’nun 16 Ekim 2003 tarihindeki 32. oturumunda kabul edilmiştir. Uluslar arası Belgeler İnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi*: 2) Epidemiyolojik, özellikle topluma dayalı genetik çalışmaları içeren tıbbi ve diğer bilimsel çalışmalarla antropolojik ve arkeolojik çalışmalar, 3) Adli tıp, hukuk, ceza davaları ve diğer davalar, 4) İnsan Genomu ve insan Hakları Evrensel Bildirgesi ve uluslararası insan hakları hukukuyla uyumlu diğer amaçlar. * UNESCO’nun 16 Ekim 2003 tarihindeki 32. oturumunda kabul edilmiştir. Uluslar arası Belgeler İnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi: İnsan genetik verilerinin, eldesi, işlenmesi, kullanılması ve saklanması işlemleri iki veya daha fazla ülkede yürütülüyorsa, söz konusu ülkelerde etik komitelere başvurulmalıdır ve sorunların uygun düzeyde gözden geçirilmesi, bu Bildirge’de öngörülen ilkelere ve ilgili devletler tarafından kabul edilmiş etik ve hukuksal standartlara dayalı olmalıdır (Madde 6-c). Teşhis ve tedavi süreçlerinde, onam veremeyecek durumdaki insanların genetik testleri sadece kişinin menfaati ve sağlığı için önemli etkileri olduğu durumlarda etik açıdan kabul edilebilir olacaktır (Madde 8-d). Uluslar arası Belgeler İnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi: Kimlik bilgileri geri dönüşümsüz şekilde yok edilmiş veriler hariç, kişi onamını geri aldığında, genetik veriler, proteomik veriler ve biyolojik örnekler hiçbir şekilde kullanılmamalıdır (Madde 9-b). Kimlik bilgileri geri dönüşümsüz şekilde yok edilmiş veriler dışında, veri ve biyolojik örneklerin kullanımı kişinin isteğine uygun olarak işleme tabi tutulmalıdır. Kişinin isteklerinin belirlenmesi ya da yerine getirilmesi olanaksız veya sakıncalı ise, veri ve biyolojik örneklerin ya geri dönüşümsüz bir şekilde bağlantısız kılınması ya da yok edilmesi gerekir (Madde 9-c). Uluslar arası Belgeler İnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi: Tıbbi ve bilimsel amaçlar için insan genetik verileri toplandığında, onam alma anındaki bilgilendirme, ilgili kişinin, sonuçları öğrenme ya da öğrenmeme hakkına sahip olduğunu da belirtmelidir (Madde 10). Genetik testin bir kimsenin sağlığı için önemli etkileri olabileceği düşünülmekte ise, etik bakımdan, genetik danışmanın uygun bir tarzda yapılması zorunludur. Genetik danışma, yönlendirici olmamalı, kültürel bakımdan uyarlanmış ve ilgili kişinin menfaatleriyle uyumlu bulunmalıdır (Madde 11). Uluslar arası Belgeler İnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi: Kişinin peşin, hür, aydınlatılmış ve açık onamı alındığı ve bu onamın iç hukuka ve insan hakları uluslararası hukukuna aykırı olmadığı durumlarda veya insan hakları uluslararası hukukuna uygun iç hukuka göre önemli bir kamu menfaatine aykırı bir sebep dolayısıyla kısıtlanmadığı durumlarda kimliği belirlenebilen genetik ve proteomik veriler ve biyolojik örnekler ifşa edilmemeli ve bu bilgilere üçüncü kişilerin erişimi engellenmelidir (Madde 14-b). Uluslar arası Belgeler İnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi: Bilimsel araştırmalar için toplanan insan genetik ve proteomik verileri ve biyolojik örnekler normal şartlarda kimliği belirlenebilen kişiler ile ilişkilendirilmemelidir. Bu tarz veriler ya da biyolojik örnekler kimliği belirlenebilen biri ile bağlantılı olmasa bile verinin ve biyolojik örneklerin güvenliği için gerekli önlemler alınmalıdır (Madde 14-c). Uluslar arası Belgeler İnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi: Tıbbi ve bilimsel araştırmalar için toplanan insan genetik ve proteomik verileri ve biyolojik örnekler ancak araştırmayı yerine getirirken gerekli ise, kişinin mahremiyeti ile söz konusu bilgilerin ve biyolojik örneklerin gizliliği iç hukuk gereğince korunduğu durumlarda kişinin kimliği ile bağlantılı kalabilir (Madde 14-d). İnsan genetik ve proteomik verileri toplanma ve işlenme amacı ve süreci dışında, kişinin tanımlanmasına izin verecek bir şekilde saklanmamalıdır (Madde 14-e). Sonuç Olarak İnsanlık uzun yıllar boyunca genetik çalışmaların etik ve yasal yönlerini tartışacaktır. Biyoteknoloji alanı o kadar hızlı gelişiyor ki, 20 yy’ın sonunda çok az derecede akla uygun olan buluşlar, günümüzde pratik bir gerçeklik haline gelmiştir. Genetik olarak düzenlenmiş ilk bebek doğmadan önce genetik manipülasyonlar ile ilgili etkili ve dengeli ilkeler, kanunlar ve direktiflerin geliştirilmesi umuduyla. TEŞEKKÜRLER
