klim elemanlar*ndan SICAKLIK
advertisement
Bir yerin iklimini oluşturan sıcaklık, basınç, rüzgâr, nem ve yağış gibi olayların tümüne iklim elemanları denir. Bu elemanların yeryüzüne dağılışını etkileyen enlem, yer şekilleri, yükselti, deniz akıntıları, kara ve deniz dağılışı gibi faktörlere ise iklim etmenleri denir. SICAKLIK Temel iklim elemanıdır. Diğer iklim elemanlarını da etkilediği için son derce önemlidir. Isı ve sıcaklık kavramları zaman zaman aynı anlamda kullanılsa da farklı kavramlardır. Isı cisimde bulunan potansiyel bir enerjiyi ifade ederken sıcaklık ise bu enerjinin çevreye etkisine ise sıcaklık denir. Isı ölçüm birimi kalori iken sıcaklığın ölçü birimi celcius derecedir. Yeryüzündeki ve atmosferdeki sıcaklığın temel kaynağı güneştir. Güneşten atmosferin dış yüzeyinin 1 santimetrekaresine gelen enerji miktarına GÜNEŞ SABİTESi denir Güneşten gelen enerjinin tamamı yeryüzüne ulaşmaz. Güneş ışınlarının ancak % 43’ü yeryüzünün ve atmosferin ısınmasında etkili olur. YERYÜZÜNDE SICAKLIĞIN DAĞILIMINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 1-GÜNEŞ IŞINLAARININ DÜŞME AÇISI Sıcaklık dağılımında güneş ışınlarının düşme açısı son derece önemlidir. Düşme açısı dik açıya ne kadar yakınsa sıcaklık yüksek, açı daraldıkça ise düşük olacaktır. Bu nedenle güneş ışınlarının düşme açısının değiştiren veya etkileyen her kavram sıcaklığı da etkileyecektir. A) DÜNYANIN ŞEKLİ:. Dünyanın küresel şeklinden dolayı Güneş ışınları yeryüzüyle ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe daralan açılar oluşturur. Bu durum sıcaklığın ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalmasına neden olur. Sıcaklık dağılışında bu duruma enlem etkisi denir. B-DÜNYANIN EKSEN EĞİKLİĞİ VE GÜNEŞ ÇEVRESİNDEKİ YILLKIK HAREKETİ: Dünyanın güneş etrafında yaptığı yıllık hareket sırasında yörünge düzlemiyle dünya ekseni arasında oluşan 230 27’ lık açı nedeniyle yıl içerisinde yeryüzündeki her noktanın güneş ışınlarını alma açısı sürekli değişir. Bu değişimin sıcaklık anlamında en belirgin farklar yarattığı kısımlar orta kuşakta kalan yerlerdir. Güneş ışınlarının dik veya dike yakın açılarla alan yerlerde sıcak dönem yaşanırken dar açılarla alan yerlerde soğuk dönem yaşanır. C-DÜNYANIN GÜNLÜK HAREKETİ: Dünyanın günlük hareketine bağlı olarak yeryüzündeki herhangi bir noktanın sabah öğle ve akşam saatlerinde güneş ışınlarının düşme açısı değişir. Bu durum sıcaklığın aynı yerde gün içerisinde değişmesine neden olur. D-BAKI: Yer şekillerinin güneşe dönük olma durumuna bakı denir. Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı dikkate alındığında doğu-batı doğrultulu uzanan özellikle dağ sıradağ sistemlerinin dönencelerin üstünde kalan enlemlerde kuzey yarım kürede güney yamaçları kuzey yamaçlarına göre Güney yarım kürede ise kuzey yamaçları güney yamaçlarına göre güneş ışınlarını daha fazla alırlar ve sıcaklık değerleri daha yüksek olur. E-EĞİM: Yeryüzü şekillerinin eğim doğrultuları güneş ışınlarını düşme açısını etkiler. Arazide oluşan eğim değişiklikleri enlem olarak güneş ışınlarını tam dik alamayacak yerlerde bile bu açıyı oluşturabilir. Bu durum arazide eğimli yüzeylerin düz yerlere göre güneş ışınlarını yüksek açılarla aldıkları için daha fazla ısınmasına neden olur. 2-GÜNEŞLENME SÜRESİ Bir yerde güneşlenme süresi arttıkça ısı birikimi fazlalaşacağından sıcaklık da artar. Bu durum gün süresiyle ilişkilidir. Gün süresinin uzun olduğu dönemlerde sıcaklık yüksek olur. 3-YÜKSELTİ Atmosferin yerden yansıyan ışınlarla ısınması nedeniyle yükseldikçe sıcaklık her 100 metrede 0,56 C0 azalır. Bu durum aynı yerleşim birimlerinde özellikle soğuk dönemlerde alçak yerlerle yüksek yerler arasında sıcaklık farkı oluşmasına neden olur. 4-DENİZ-KARA DAĞILIMI Moleküler yapıları farklı olduğu için karalar ve denizlerin özgül ısıları da farklıdır. Aynı miktar enerji alan karaların sıcaklığı denizlere göre daha fazladır. Soğumada da benzer durum görülür. Bu durum karaların erken ısınıp erken soğumasına denizlerin ise geç ısınıp geç soğumasına neden olur. Sıcak mevsimlerde ve gündüz saatlerinde karaların sıcaklık değeri denizlere göre daha yüksekken gece saatlerinde durum tersine döner. 5-NEMLİLİK Atmosferde bulunan nem miktarı yerin ışıma yoluyla enerji kayıp durumunu belirler. Nem oranının yüksek olduğu deniz kenarlarında ve alçak kesimlerde ısı kaybı çok yüksek olmazken nem oranının düşük olduğu denizden uzak iç bölgelerde ve yüksek yerlerde ısı kaybı çok yüksektir. Bu durum günlük ve mevsimlik sıcaklık farklarını belirler 6-OKYANUS AKINTILARI: Okyanuslarda oluşan sıcak ve soğuk karakterli akıntı sistemleri sıcaklığın bulunulan enlem için olması gereken sıcaklık değerlerinin değişmesine neden olur. Sıcak okyanus akıntıları sıcaklığı yükseltirken, soğuk okyanus akıntıları sıcaklığı düşürür. Bu durumun en önemli yansıması izoterm haritalarında normal çizgilerin kuzeye veya güneye itilmiş olmasıyla ortaya çıkar. 7-RÜZGÂRLAR: Sıcak veya soğuk karakterli rüzgârlar geldikleri yerin sıcaklığını etkiler. Örneğin ülkemizde kuzey sektörlü rüzgârlar sıcaklığı düşürürken güney sektörlü rüzgârlar sıcaklığı yükseltir. Alçalıcı hava hareketleri sırasında oluşan Fön rüzgârları sıcaklığın ani artmasına neden olur. 8-BİTKİ ÖRTÜSÜ: Bitki örtüsü sıcaklığın dağılışından ziyade var olduğu yerde güneş ışınlarını emmesi ve nem kaynağı olması nedeniyle aşırı ısınmayı veya soğumayı önlediği için dengeleyici bir unsurdur. dengeleme konusunda etkilidir İZOTERM HARİTALARI Eş sıcaklık haritalarıdır.bu haritalar gerçek sıcaklık değerlerine göre ve indirgenmiş değerlere göre çizilirler. Not: Bir bölgede gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklık arasındaki fark arttıkça bölgede engebenin arttığını gösteriri. izoterm haritalarının yorumlanışı Bir izoterm eğrisi Ekvatora doğru kıvrım yapmışsa soğumayı sağlayıcı bir faktörün etkisi olduğunu gösterir. Bir izoterm eğrisi kutuplara doğru kıvrım yapmışsa ısınmayı sağlayıcı bir faktörün etkisi olduğunu gösterir. İzoterm eğrilerinin kıvrımlarına etki eden faktörler a) Karasallık b) Okyanus akıntıları Ocak ayı izoterm haritası Kuzey Yarım Küre’de Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı: Ocak ayı kış mevsimine rastlar. En düşük sıcaklıklar Kuzeydoğu Sibirya ve Kanada’da görülür. Buralardaki sıcaklık değerleri yıl boyunca -20°C’nin altındadır. Yüksek sıcaklıklar Ekvator ile Yengeç Dönencesi arasında, denizler üzerinde görülür. İzoterm eğrileri karalar üzerinde güneye, denizler üzerinde kuzeye doğru sapma gösterir. Bu durum, karaların denizlerden daha soğuk olduğunun kanıtıdır. Ocak ayı izoterm haritası Güney Yarım Küre’de Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı: Ocak ayı yaz mevsimine rastlar. En soğuk yer Güney Kutbu’dur. En yüksek sıcaklıklar Güney Afrika’da Kalahari Çölü’nde, Güney Amerika’da Patagonya Çölü’nde ve Kuzey Avustralya’da görülür. İzoterm eğrileri karalar üzerinde güneye, denizler üzerinde kuzeye doğru sapma gösterir.50 – 60° güney enlemleri arasında karaların az yer kaplaması nedeniyle izotermler oldukça düzgün uzanır. Temmuz ayı izoterm haritası Kuzey Yarım Küre’de Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı: Temmuz ayı yaz mevsimine rastlar. Sıcaklık değerleri yüksektir. Çünkü karalar bu yarım kürede geniş yer kaplar. En sıcak yerler, 15. ve 40. paraleller arasındaki karalar üzerindedir. İzoterm eğrileri karalar üzerinde kuzeye, denizler üzerinde güneye doğru sapma gösterir.0 °C izoterm eğrisi, Grönland’ın kuzeyi ve kutup çevresinden geçer. Güney Yarım Küre’de Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı: Temmuz ayı kış mevsimine rastlar. Antarktika Kıtası 10°C izoterm eğrisi ile çevrelenmiştir.50° - 60° enlemleri arasından geçen 0°C izoterm eğrisi oldukça düzgün uzanışlıdır. İzoterm eğrileri, karalar üzerinde Ekvator’a, denizler üzerinde güneye doğru sapma gösterir Dünya yıllık izoterm haritası 1-Sıcaklık Ekvator’dan kutuplara doğru azalır. 2-En düşük sıcaklıklar kutup bölgelerindeki karalar üzerindedir. 3-Alçak enlemlerde karalar denizlerden, yüksek enlemlerde denizler karalardan daha sıcaktır. 4- 0° - 45° Kuzey enlemleri arasında sıcaklık değerleri, karaların geniş yer kaplaması nedeniyle Güney Yarım Küre’ye göre yüksektir. 45° Güney enleminden sonra Güney Yarım Küre, Kuzey Yarım Küre’den daha sıcaktır. 5-Termik ekvator, Avustralya çevresi dışında Güney Yarım Küre’ye inmez. Çünkü bu yarım kürede soğuk su akıntıları daha etkilidir. 6-Kuzey Yarım Küre’de ılıman kuşak okyanuslarının doğu kıyıları batı kıyılarından daha sıcaktır. 1-Sıcaklık arttıkça havanın taşıyabileceği su buharı miktarı da artar. Aşağıdakilerden hangisi bu durumun sonuçlarından birisidir? A) Orta kuşakta karaların batı kıyılarının çok yağış alması B) Havanın bulutsuz olduğu kış günlerinde günlük sıcaklık farkının fazla olması C) Yeryüzünden ısı kaybının fazla olduğu kış gecelerinde don olayının görülmesi D) Havanın nemli olduğu yerlerde bitki örtüsünün gür olması E) Gündüz, sis yoğunluğunun geceden daha az olması Sanayi kuruluşlarından ve araçlardan Atmosfer'e karışan yabancı maddelerin, özellikle kükürtdioksit, karbonmonksit ve katı maddelerin canlılar üzerinde meydana getirdiği tahribatlara duman zararları denir. Aşağıda isimleri verilen şehirlerin sanayileşme oranları düşünüldüğünde hangisinde duman zararlılığının daha fazla olduğu söylenebilir? A) B) C) D) E) Şanlıurfa Yozgat Kocaeli Kütahya Ağrı Aşağıdakilerden hangisi atmosferin yerden yansıyan ışınlarla ısınmasının bir sonucudur? A) Atmosfer gazlarının yoğunluklarının alt tabakalarda artması B) Yükseldikçe hava basıncın azalması C) Güneş ışınlarının üst katlarda tutulması D) Atmosferde yükseldikçe sıcaklıkların azalması E) Yoğunlaşmanın üst katlarda artması Karasal iklimlerin görüldüğü yerlerde ocak ayı en soğuk ay iken temmuz ayı en sıcak aydır. Deniz etkisindeki iklimlerde ise en soğuk ay şubat iken en sıcak ay ağustos ayıdır. Denizel iklimler ile Karasal iklimler arasındaki bu temel farklılığın sebebi nedir? A) Denizlerin karalara oranla daha geç ısınıp daha geç soğuması B) Denizel iklimlerde nemlilik derecesinin daha fazla olması C) Denizel iklimler üzerinde okyanus akıntılarının etkili olması D) Denizel iklimlerin karasal iklimlere oranla daha ılıman olması E) Denizel iklimlerde yağış rejiminin daha düzenli olması Türkiye’de kış aylarında kuzeye gidildikçe enleme bağlı olarak sıcaklıkların azalması gerekmektedir. Fakat Karadeniz Bölgesinde bunun tam tersi bir durum söz konusu olmaktadır. Kış aylarında Karadeniz Bölgesi kıyı şehirlerinde hava sıcaklıkları, Akdeniz Bölgesi kıyı şehirleri kadar olmaktadır. Bu duruma sebep olan faktör nedir? A) B) C) D) E) Enlem faktörüdür Karasallık faktörüdür Yükselti faktörüdür Denizellik faktörüdür Bitki örtüsü faktörüdür Yıllık yağış miktarı Mardin’de 690 mm. Kars’ta 534 mm dir. Yağış miktarı daha fazla olmasına rağmen Mardin’in Kars’tan daha kurak olması bu yörenin hangi özelliğine bağlanabilir? A) B) C) D) E) Yer şekli bakımından sade olması Buharlaşmanın fazla olması Bitki örtüsünün bozkır olması Akarsu ağının seyrek olması Yağışın yağmur olarak düşmesi
