ANADOLU-TÜRK HALI SANA11NIN SERÜVENİ-l ı r - mE ADVAN1URE Of 1HE ALU Of ANATOUAN-TURKlSH CARPEIS Capets weaving which is one of the Turkish wltural products emerged in Central Asia with the Turks and by coming to Europe through the Silk Road, it gained a great signlfjcarıce there. Since the spread of silk weaving in Roman lands during the Göktürk period, the interest in the Turkish weaving had gradually increased, and the Turks brought along ttıeir herltage of carpet weavlng from the Central Asia to Anatolia. According to the accounts of the 13 th. century traveliers, carpet was not onlyone of the weaving products of Anatolia, but aIso it became an export product. Today the precence of Seljul<ian carpts In Indla, and the ottoman omes in European countries proves this daim. The Turksh folloved the Central Asian Turkish Carpets weaving from tradltlon of the standpoints of materlal, dye technique, motives and type. AJthough most of the motives in today's Aatonan Carpets are based on the traditlons of both Anatolian Seljukian and Ottoman Carpets weaving, they have the characteristlc of the Central Asian Turkish Carpets. Despite $ome slight dlfferrences in their desingn, there are stil some similarites between the motives of the Turl<ish States and Communities and the ones found in today's Anatolian Carpets from the perspevtive of their symbolic meaning, Thus, this paper aims to study the adventure of the AnatoHan carpets which emerged in the Central Asia with refurence to the similarites and differences between these two types of carpets and the symbolic mean~ngs of their motives. ~ Key Words: Carpet, The art ofIurkish Carpet. The Origin ofIurkish Carpets Anahtar Kelimeler: Halı, Türk Halı Sanatı, Türk HalLlarının Kökeni Düğümlü halı dünyaya Ortaasya'da, Türklerin yayılmıştır. Türklerin, cicim, zili, sumak) ve keçe halı, yaşadığı aynı çağlarda, halı dışında, sanatı hakkında da çıkmış bölgelerde ortaya bilgilerinin düz dokuma bulunduğunu, ev düz dokuma yaygı ve keçe ile süslediklerini ele geçen buluntulardan ve buradan yaygı ve (kilim, çadırlarını öğrenmektey­ iz. Kaynaklara göre halı, Ortaasya'da örtü veya süsleme malzemesi de, tarihin ilk çağlarından değil, itibaren yaşayan Türk sülale ve devletlerinde, sadece bir taht örtüsü olarak da kuIlanılmaktaydı. Bu halı dokunmaktaydı: Vıı-Vııı, nedenle yy. 'larda da Türkistan, • Prof. Dr. Ege ÜniversItesI. Edebiyat Fakültesi. Sanat Tarıhı Bölümü Ög<etlm Üyesi. 1 Sözkonusu makale 30 Kasım - 2 Aralık 2004 rarihlerlnde. Bakü'de, UNESCO tara~ndan düzenlenen "Geleneksel Halı ÖmeklerLnln Konınup saklanması Egltiml Semineri" sempozyumUnda "The Advanture of The Art of ancak henüz Anatolıan-lurkısh Carpets" adıyla yayımlanmamışor. i bildiri olarak sunulmuş. OğuzeUeri, Buhara. Uygur ve Hazar bölgelerindeki tüm Türk ülkelerinde muştur ; "Çin kaynaklarından, Vii. yy.'da Z Hoten halı dokun- şehrinde halı dokunduğunu öğreniy­ oruz3 , "Doğu Türkistan'da keçe halılar da dokunmaktaydı , Orhun Bölgesi'ndel<i Uygur 4 kağanlarının Çin imparatorlarına gönderdikleri yaygılar da bu türden dokumalardı. Doğu Türkistan'da, Uygurlar devrinde (VIII-IX.yy.'larda) halı dokunduğu bilinmektedir"s, Vi. yüzyılda, Kôk.-TQrkler devrinde halı ve kumaş dokumaeıhğı çok yaygındı' Bu tarih- lerde Gök-türkler Ortaasya'dan Karadeniz'e kadar uzanan alanda söz sahibi idiler ve ipek yolunun kontrolünü ellerinde bulunduruyorlardı. ipek ticareti konusunda Bizanshlarla yapılan anlaşmayla (568), ipekli kumaş Bizans ülkesine ve Avrupa'dan İspanya'ya kadar girmiş oldu 6 • Kök-tOrk devrinden bir Çin masalında, Kök-TUrkIer'in veya kangıIı boylann, şölen (toy) sırasında, çayırlara yün halılar serdikleri anlatılmaktadır , Yine, kaynakların 7 ifadesine göre, "miladi ilk asırlarda, vilayetinde bulunan ve eski adı bugünkü Doğu HC>-'hsl olan, Türkler Çin'in batısındaıd, şimdiki arasında Kan-su Gesl-Gecsl diye söylenen P'Ing-llang şehri Gök-Türkler'in önemli bir kültür çevresİ idi. P'Ing-lIang. İç Asya'da bilinen bir halı merkezine yakın idi. Gesl'nin (P'ing-Iiang) doğu komşusu !bir ilde, Çiniiierin dediği Tu-yO-hun ve Türk oldukları sanılan bir kavim halı dokumakta ve hem doğuya, hem batıya satmakta idj"B. Yine, Kök-türk. Kangılı ve Uygur Kağanlıklan devrinde (745- 911), Doğu Türkistan' daki, Uygurların eski başkenti Koc;o bölgesi bir kilim ve halı üretim merkeziydi 9 • L [sin, ..... Düğümlü hali ve kilim kalıntı/anmn çoğu, Uygur harfleri ile Türkçe yazı/ann bulunduğu lerinde de halJ1ar tasvir edilmiştir. A. Von için çizilen ve mabOdun ha/ı/ar bulunduğunu bazısının halılar da temsili vardı. ev ve han harabe/erinden saraylnı tesbit veya etmiştir. Bu Bey ve hatun resim- Gabain Uygur/ularda bodhimanda/a (mürakebe kainatı manaları bakımından çıkmıştır, temsil eden müşahede, Türk şekil) olarak kullam/an küçük hall1arımn eski motif/erinden çok ehemniyetlidir. Uygur/arda, aynGl büyük Bunlar, büyük çapta ve sade motif/eri ile dikkati çeker, Le Coq, bu haliların motiflerinde de, temşiJi manalar aramıştır" diye yazarlO. Yine, kaynakların ifadesine göre, "VIII. yy.'ın ilk çeyreğinde, Ma-veraü'n-nehr bölgesinde. Buhara'da güzel halılar dokunmaktaydı. Buhara, İslamı devirde, halıeılık 2 N. Görgünay Kırzıoğlu, A!tay'lardan Tuna Boyu'na TOIk OOpyası'nda ortak MotUler. Ankara, 1995, 5. 39. 3 F.silmer," Anadolu'da Türk Halıcılığı'na Dair En Eski Tarihi Kayıtlar". TOIk OOnyası Araştırmaları, Türk Halıları Özel Sayısı, S.32, Eltim 1984, 5.44. 4 Muhtemelen 'halı kastedIImektedir. SF. Sümer, ~oI'u'da TOı1C Halıalıtı'na DaIr En Eskl TarIhT Kayıtlar, s. 44-45. 6 LAka."ipek Yolu Üzerınde [ran", Unesc.o ipek Yolları ,Denız. Araştınnaları Gez!sl KOrıfeCanSIaıJ, 30 eLCJm 1990 ızmır, Kültür Bakanlığı yayını, Ankara, 1993,5.57-58. '1 E. Esin,"lslamlyetten önceki Türk Kültür Taı'ihi, ve Islam'a Giriş", TOı1< KWtOrO D Kıtabı -Il, C. i i b'den ayrı basım. Edebiyat Fakültesi Matbaası, istanbul, 1978, S, 109: S. Tura!, Iımek'e Yansıyan Şıır: Halı-killm. Bilig Yayınları, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yardım Vakti Yayını, Ank.ara, 1999, s. 38: N. Gögünay Kıızıoğlu. AJ..tay'lardan,Tuna llQyu'na, 5.40.8 E. ~in, "M,V·Vıı nci As!rlardan Tarihi ve Arkeolojlk Malzeme ışığında Tasbar !(;ığan'm (M.572·81) Kültür Çevresi", TOIk KOItQı1l Araştırmaları, Prof. Dr. ibrahim Karesoğlu'nun Hatırasına Armağan. Türk Kültürü Araştırmalan Enstitüsü Yayını, Y. XXIII i 1-2, Ankara 1985. s. 233. 236. 9 S,Tura!. !ımek'e Yansıyan Şllr:Halı-KJllm, s. 38: N. Görgünay Kırz.ogıu. a.g.e., 5.40. 10 L ESin,1:sıam1yetten öncekı TO!!< KOIIQrTJ:ı1h1 ve Islam'a GIriŞ s. 109; S. Tural, a.g,e.. s. 38: N. Gö~günay Kırzıoğlu, a.g.e., s. 40. alanındaki bu şöhretini X.'yy. a kadar beğeniJen malları arasında halı (bişat), sürdırırmüştür. Bu asrın coğrafyacıları seccade (musalla-yi namaz) ile Buhara'nın diğer yaygılarını zikretmektedir"". MaveraQ'n-nehr Bölgesi'nde Çag4nlyan'a bağlı Daızenll Kasabası'nda, Dogu Aran (Karabağ) ve Anadolu'da halı dokunmaktaydııı. VlII - XI. yy'da, Doğu Türkistan'da, Uygurlular devrinde halı ddkunduğu'3 , Koço yakınındaki bir Uygur Budist tapınağındaki, ıX-Xıı. Uygur hatunlarının yy.'larda yapılmış duvar resimlerinde, aldığı resimlerinin yer göre, aynı çağlarda, Bargart (Van-Özalp), düğümlü halı üzerinde kaynakların ifadesine söylenmektedir. Yine ArdJ (Erciş), Ahlat, Nahçıvan, Bıtlıs ve Khay nüfusça kalabalık, önemli, gelişmiş ticaret şehirleriydi. Buralarda, kaliteli ztll dokumalar yapılmaktaydı14. Çin kaynaklarından, Türkistan ve Hazar Denizi'nin batısındaki Oguz Ellertnde halı dokunduğunu, Oguz.tar / TUrkmenlertn İslamiyetten önce 51- 428'deki Arşakldar çağı ve sonrasında, halı dokuduklarını ve törenlerde halı kullandıklarını, Dede Korkut Oğuznameleri'den öğreniyoruzis: XIV. yy.'da Oğuzların Azerbaycan Türkçesi ile yazıya geçen ve Boy veya Oauzname adı verilen 12 tarih destanını konu alan Dede Korkut (Korkut Ata) kitabında, halı ve diğer dokumalardan söz edilmektedir. Türk Halı Sanatı hakkında ilk önemli buluntu, Rus arkeolog C. i. Rııdenko tarafindan, 1947-49 yılları arasında, Sibirya'da Altay Dağları eteklerinde, V. Pazınk Kurganı'nın da (oda mezar) çıkartılan ve günümüzde Pazınk halısı diye bilinen halıdır. Bugün Lenlngrad Ennltaj MUzesI' nde sergilenmektedir l6 • M.Ö. III-II, yy.' da, Asya Hunları tarafindan dokunduğu kabul edilmektedir '1 . Sir Aurel Stern tarafından, Pazınk halısının bulunmasından 45 yıl önce, 1906- ı 908 yıııarında, Doğu Türkistan'da, Lou-Ian kuyu mezarında ve Lop-Nor'da bir Bu'dha tapınağında (stupa) yapılan kazılarda, halı parçaları bulunmuşturıe, M. S. III - VI. yy.'lara tarihlenen bu halılar bugün Hindistan'da Yeni Delhi ve Londra'da Brttlsh Museum'da sergilenmektedir. 1913 yılında, Turfan Bölgesi'nde, A.Von Le Koço şehri yakınlarındaki KızıI'da bir coq tarafindan Kuça / tapınağın odasında halı parçası bulunmuştur. Göktürkler dönemine ait bu halılar M.S. v-vı yy.'dan kalmadır. Bugün Bertln Esertert MOzesl'nde sergilenmektedir. Bu üzerine, düğümlenerek dokunmuştur. halı Islam yün malzemeyle ve alternatif çözgüler Süslemelerinde geometrik desenlerin yanı sıra ejder fıgürü de görülür19 . 11 r. SUmer, a.g,e, , 5. 45, t2 N. GögOnay KııZlo~lu, a.g.e.. 5. 40. 13 A.V. Gabain. DM Lebeo Irn UIgurlscIıen KonIgrecIh Von Qoco (850-1250). Wlesbaden, 1873, pp. 100-105 (N. GörgOnay Kırzıogıu, Altay'lardan Tuna !layuna, s.40-4 i 'den naklen). 14 N, GörgOnay KITZJoj1;lu, a.g.e" s, 40. ı 5 Genış bılgı ıçın bkz.. N. GörgUnay Kırzıo~lu, a.g.e.. 5. 40-42. 16 T. T. RJce. AndentAm otCentml Asla, London, 1965, pp. 11-53: E. D. Philips. The RDYaI Horde:5, Nomad Peoples OfTheStıepPeS, London 1965, pp.78-89: M. P, Gryaznov, The Andent CMIwıtlon of Southem Slbeda An Al\:haolQglai Adve!ıtııre, Geneva. 1969. pp. 158: N. Dlyarbel<1rll. Hı.ın Sanatı, 15t.'ınbul, 1942,5.132-154: N. Dlyarbeklrll, "Pa:ıınk Halısı". 11lıt<OOnya:sı ~nnalan. Türk Halılan Ö.el Sayısı,s. 32, Ekım 1984, s. 1·8: N. Diyarbeklrll, '"The Ortgln Of The Tradltlon Or Carpet Weaving Am.ong Turkie Peeples And The Problem OrTh" Origln of The Carpet Rıund in pazınk In The Altai Region", 11lıt< OQnyasl AIaıtırmalan, Türk Halıları Özel Sayısı. S. 32, Ekım 1984. s. 9-43; K. Je«mar. Art OfSteppe:s, The Eınslan Anımaı Styte, London 1967. pp. i 14-138: 0_ A51anapa - Y. Durul, Setçuk!1I H.ııJan, 15tanbul. 1973, 5. 55: Ş. Yel!<in, TOık Halı Sanatı. Ank.ua. 1991, 5. 2. 17 0.A5Ianapa- Y. Durul, Selçuldu Halılan. 5, ss: Ş. Yetkin, TOrk Halı Sanatı, s, 7. 18 A. 5teln, Andent Khotan, OxtOrd, 1907, pp, 337: A. Steln, JLUInS otDe5ertCathily. Loıxlon, 1912, pp. 380-38t. 385. flg.16. ·19 F. 5<lrre- Th.Falkenberg, "[in FrOhe:5 Knüpftepplehfragment AU5 Chlnesisch Turkestan", Berliner Museen. XLII. 1921. pp, t LO vd. i Türk halılannın önemli bir buluntusu da AbbasUer döneminden kaldığı kabul edilen halılardır. Fustat'ta (eski Kahire) C. J. Lamm tarafından yapılan kazılar sonrasında bulunan halılardan Kahire Arap Müzesi'ndeki kOfi yazılı iki parçadan biri M. 8 ı 7/18 tarihlidiro. Bu halılardan bir başka iki örnek lX.'yy.dan kalmadır. Biri isveç Gothebuıg Röhss MOzesI, diğeri Stockholm MUlI MOzesl'nde (National Museum) sergiJenmektedi?l. Her iki halı tarafından da, muhtemelen, Türkler Samerra'da dokunmuş ya da Türkler tarafından Asya'da dokunup Samena'ya getirilmiştir. Türk Halı Sanatı çıkartılan halılardır. tarihinde, önemli buluntulardan birisi de [ski Kahire'de (Fustat) ortaya C. J. Lamm tarafından bulunan bu halıların 100 kadar parçadan mey- dana geldiği bilinmektedir. Bunlardan sadece 29 tanesi Lamm tarafından isveç'e götürülüp, resim ve desenleriyle birlikte yayınlanmıştır. içlerinde Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemi halıları da mevcuttur. Bunlardan büyük bir bölümü o dönemlerde Atina BenakI ve isveç Stockholm Milli MOzesl'ne kaldırılmış, ilginç bulunan örneklerin bir kısmı da New Yol'k. Metropolitan MOzesl' ne götürülmüştür. Atina'ya götürülen örnekler sonradan kaybolmuştur. halılar Fustat'ta bulunan tek düğüm tekniğiyle, yünden dokunmı.ıştur. Desenleri geometrik karakterlidi?z. Metropolitan Müze5i'ne götürülen örneklerin Abbasi dönemi halılarında daha gelişmiş bir teknik gösterdiği söylenmektedir. Aynca, bu halılann, belki de, Abbasilerin dağılmasından sonra kurulan AhşJtler veya l'ulun1u1ar devrinde dokunabilecekleri ıifade edilmektedirB. XIII. yüzyılda, Suriye, iran, Irak, Anadolu gibi çok geniş bir coğrafyaya yayılan BOyOk Selc;uklulann yaygıiarı ne mimaı'l' alanda çok büyük eserler vermelerine yazıkki, Moğollann Türk günümüze kadar gelernemiştir. ülkelerini feth ettikleri dönemlerde, rağmen, halı ve düz dokuma Kaynaklar bunun nedenini mimaı1ye göre daha dayanıksız olan halı, minyatür ve tekstil ürünlerinin yağmalanmasına bağlamaktadı~. Ancak, bu dönem- den günümüze gelen, istanbul Süleymaniye Kütüphanesi, [sat [fendi Kitaplığı 2916 numarada kayıtlı Makamat MlnyatOrlerl'nde halı resimleri görülmektedir. Türk halı sanatı, Türklerin 1071 yılında Anadolu'da sürdürmüştür: Anadolu-Türk dayanır: Anadolu'yu fethetmesiyle birlikte, halı sanatımını temeli Türkler Ortaasya'dan Anadolu'ya geldiklerinde halı Ortaasya Türk geleneğini de gelişimini halı sanatına beraberlerinde getirmişlerdir. Özellikle Arap seyyahıanndan, 1274 yıllannda ölen ıbn SaId, KJtAb bast u')arz ft'ttQI ve') arz isimli eserinde, Bizans'a ait Batı Anadolu'dan söz ettikten sonra, şu bilgileri vermektedir: "Bu bölgenin batısında Türkmen Dağlan ve Türkmen ülkesi bu/unur. Türkmenler Türk soyun 'ndan büyük bır k.avim olup Selçuklular devrinde Rflm ülkesini feth 20 O. Aslanapa. 'Türk Halı Sanatı 'nın Tarihi Gelişimi". Anş. 21 O. AsIanapa- Y. Durul, ~e., s. 57. 22 O. AsIanapa - Y. Durul. a.g.e., s. 57. 23 O. Aslanapa, 1tIrk Halı SanaIı'run TaılhI GeIIşlml. s. 2.4 O. Aslanapa. Lg.e.. s. 20. _ _i ıo. Y. ı. S. 3, Aralık 1997. s. ıa. etmişlerdir. sık sık kıyılara Bunlar akınıarda kadar giderek bulunurlar, tutsak aldıkları çocuk/an İs/Jm tüccarlarına satarlar. Türkmen halılarını (el busut-Turl<manlyye) dokuyan bu Türkmenlerdir. Bu halılar bütün ülkelere kuzeyinde TogOla (Tonguzlu? -Denizli) satıltr (el-meCıObetü ile 'I-bi/ad). Antalya'nın Dağları vardır, Bu dağlarda kendi/erine Uç denilen Türkmenler yaşar. Bu Türkmenlerin 200.000 çadır olduğu söylenir H, ıbn SaId, Aksaray ile ilgili bilgiler verirken de, "bu şehirde güzel yün halılar (el-busutu'l muUah) imal s edi/diğini" bildirir . 1271-72 yıllarında Anadolu'dan geçtiği bilinen .Marka Polo'nun söylediklerinde göre, "dünyanın en güzel haltları Anadolu'da dokunmaktaydJ"26. arasında Konya, Kayseri, Kırşehir, Aksaray gibi şehirlerin adı Bu dokuma merkezleri geçmektedir. Yine, XN. yy. başlarında Anadolu'yu gezen, ıbn Batuta verdiği bilgilerde, Aksaray'ı mamur bir biri şehir şeklinde zlkredip, Anadolu'nun en güzel ve en şeklinde vasıftandırır ve halılar dokunur. " ... Bu şehirde Bu halıların hiç bir ülkede kendi eşi adıyla muhteşem şehirlerinden (Aksaray) anılan koyunyünüyle benzeri yoktur. Bu sebeple bu haltlar Suriye (eş-Şam), Irak, Mısır, Hindistan, Çin ve Türk ülkelerine sevk olur" der' . Fustat'ta Selçuklu ve Beylikler döneminden kalma, son yıllarda da Hindistan'da Selçuklu dönemi halılarının bulunması bunu doğrulamaktadır • Yine kaynaklar, İbn Batuta'nın XLV. yy. başında, "... 28 Udik'te çok güzel halıların yanısıra, bordürleri altın teIJerle dokunmuş, kaliteli pamuklu kumaşlann bulunduğunuyazdığını" nakletmektedir 9 Anadolu Selçuklu döneminden kalma bildiğimiz halilanndan Hk sekiz örnek Konya Alaeddin Cami'nde 23 halı çok dayanıklı ve • mevcuttur. Selçuklu bulunlTlıışfur. Bugün Istanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde bulunan bu halılar 1905 yılında, Alman konsolosluğunda görevli Danimarkah Loytdved'in delaleti ile, İsveçli F. R. Martin tarafından keşfediimiştir. F. R. MartIn bu halılan yayınlamadan, halıların resimlerini Loytdved' den temin eden MartIn ise Fredrich Sarre, halılan görmeden, bunlardan üç tanesini yayınlamıştır. F. R. bunları, 1908 yılında, birincisi metin, ikincisi resimlerden meydana gelen ikiı cilt halinde yayınlamıştırlo. Fustat'ta bulunan halılardan yedi tanesinin de Selçuklu halısı olduğu kabul edilmiştir". Daha sonra R. M. Riestahl tarafındanll, 1930 yılında, Beyşehir Eşrefoğlu Cami'nde üç halı bulunmuştur. Son yıllarda, Tibet'te beş halı daha keşfedilmişti~3. Bu halılara dayanarak Anadolu Selçuklu halı sanatı hakkında fikir edinmekteyiz (Res. 1). Selçuklu imparatorluğu'nun, politik açıdan, ı 308 yılında yıkılmasından sonra ortaya çıkan ıs Beylikler döneminde de, f.sOmer, Anadolu'da mrk HalıahAt'na Dalr halı ve düz dokuma yaygılar dokunmaya devam En ük! Tarıhı Kayıtlar. etmiştir: s, 46- 47, '1b O. Aslanapa, Y, Durul, a.g.e.. ş. 58: M. Aktok-K.ışgarh. 1LILIC. Halıatıtm1n Evrensel HalıaJıAa katkısı", TOrk Soylu HaIklanıun Halı. IKllIm ve odrn Sanati. Ulusla.rarası Bilgi ŞOIen! Btldlı11er, 27-3'1 Mayıs 1996 Kayserı, Ankara, 1998, s.30. 27 ibn Batula (Çe". i. Pamıaksızoıgıul,ıbn 8atuta SeyahatnAmesl'nden Se;meler, istanbul, 1971, s. 23, F.Sümer, a.g.e., s 47-48. ıs O. Aslanapa, ''Tür!< Gellşimi",~. Halı Sanatında Y. I, S, 3. Aralık Yeni Keşifler", ~, Y.ı. S. 2, Agustos 1997, s. 10-17; O. Aslanapa, "Türk Hah Sanan'nın Tarihi 1997, S, 18-25. 19 N. GürsO, TOrk Dokumacılık. Sanatı, ÇaAIar Boyu Desenler, Redhouse Yayme"l, 1988.s, 29-30. 30 F.R. tll\ar:tin, A H1sfoıy OfOrlental carpets BeIOre 1800, Vienna 1908 (O.Aslanapa. Halının Bın Yılı. ıst. 1987. s.13'den naklen). 31 O.As1anapa-Y. Durul, a, g. e., s. 58; O. Aslanap.'l.1ll:rk Halı SanaI;ı'!lUl Bın Yıl.. ist. 1987,5.13-36, Ş. Yetkin, TOrk Halı Sanatı, Ankara, 1991, 5.7. 32 R. M. RJel'sthl, "Prtmlti"e Rugs of The Konya Type In The Mosque of 8eyshehlr", The Art BUlJetln, XIII, 1931, pp.1 76 "d. 33 O. Aslanapa, "Türk Halı Sanatında Yen; Gelışmeler", Sanatsal Mozik, Y.2, S' 19, Mart 1997. s. 54-57: O. ASIMap". TllıX Halı Sanatında Yen! KeşIfler, s, 10-17; 0, Aslanapa, mrk Halı Sanatı'nınTarIhIGeI.lşIm1, s. 18-25. Türk Halı Sanatı Halılan Tarihinde Beyllkler Döneml diye adlandırılan bu halılar Halılan veya XN-XV. yy. Anadolu TOrk genellikle hayvan figürleriyle süslüdür. Bu nedenle Hayvan FlgOrlQ Anadolu HaWan diye de bilinir. Bu halılar başlangıçta ressamlarının tablolarına bakılarak daha sonra Anadolu'da yeni örnek- lerinin bulunmasıyla Selçuklıu tayin Beylikler Devri dönemine ait edilmişler, halılan hakkında olduğu sanılan pekçok halının bilgiler da Rönesans dönemi çoğalmış xıv-xv. yy.'dan ve daha önce kaldığı ortaya çıkmıştıf4. Ünlü örnekleri arasında bugün Konya Etnoğrafya Müzesi'nde bulunan horozlu halı diye tanınan halı, isveç'in Marby Köyü'ndeki kilisede bulunan ve halıalar arasında Maıby Halısı xıv. diye yy.'da tanınan sayısı örnekle, MJng HaIısı diye tanınan örnektir (Res.ı). onu geçen Anadolu Beylikleri'nin en önde gelenleri osmanb ve KaramanogıJUan BeylIAl idi. Kendilerini Selçukluların varisi sayan Karamanoğullan, Osmanlı hükümdarı ı. Murad'ı o'na, adet olduğu üzere, Balkanlarda kazandığı başarıdan dolayı değerli armağanlar göndennişti. Bu tebrik etmiş armağanlar arasında, ve dört çifti büyük, beş çifti de küçük ebatta halılar da mevcuttu. Q.4I-1 ~ (Karaman halısı) şekli~de isimlendirilen bu halıların, Karaman'ın neresinde dokunduğu kesin bilin- s memekle beraber , günümüzde Karaman ve çevresi Anadolu'nun halı depolarından birisi durumundadır. osmanh BeyIJA1, diğer kültür alanlarındaki gibi, halıcılıkta da Selçuklu geleneğini devam ettirmiştir. Kaynaklaın ifadesine göre"36, Xııi. yy.'m ikinci yarısında, Orta Anadolu'nun batı ucundayaşayarak,Söğüt ile Domaniç'te kışlak ve yaylak hayatı geçiren osmanh Devtetl'nin kurucusu osman Bey'in oymağı da halı ve kilim dokuyordu. Osman Bey yayladan dönerken, Bilecik Tekfuruna annağan olarak peynir, halı, kilim ve kuzular gönderiyordu. Hatta Osman Bey komşu Bizans tekfurlarının düğünlerine okunduğunda (davet edildiğinde) eYO halılarve idilmler ve sQrQyle koyunlar getiriyordu. Maraş-Elbistan bölgesınde yaşayan ve sonra bugünkü Yo.ıgat bölgesinde de yurt tutarak oranın Boz Ok adıyla anılmasını sağlayan Dulgadırlı TOrlanenleri' nin de halı dokuduklannı biliyoruz. Yine, Akkoyunlu hükümdar ve emirleriı pek çok büyük-küçük halıya sahiptiler, otağ ve çadırlarını bunlarla süslüyoriardı. XV-XVi. yüzyıl Erken osmanb Devı1 halıları'nı, xv. yüzyıl Anadolu haliları gibi, Avrupalı ressamların tablolarındarı tanıyoruz ; Dört ayrı grupta ele alınan bu halılardan her bir grup kendi içinde özellikler gösterir. O dönemlerde, ülkelerin kendi talepleri sonucu Avrupa'ya ihraç edilen bu halılar Avrupa'da çok tutulmuştur. Belki bu nedenle ressamlar yaptıkları resimlerde bu halılan fon olarak kullanmıştır. i. Grubu özellikle Hans Holbein'in tablolarındagörülen bu halılann, II. grubu HoIbeln tarafından hiç resmedilme37 34 O. Aslanapa, 'Eln Anatolisdıernerteppich Von Ende Des ıs lahrhunderts", 8etillge zur Kuıısts~ ASIenS, In Memorlam Emest Diez. L. O, Edebiyat Fakültesı' Sanatlarth; Enstıtüsü No, ı. istanbul, 1963, pp. ı 73-181; K. Erdm.ann (çev. H.Taner), DC!I" TQddSdıe Des 15. j!ıhrtıundeıts (15. Asır Tüı1< Halısı), tL Ü. Edebiyat Fakültes.1 Yayını, istanbul (tarıhsiz). 35 F. SOmer, AnadoIu'da TlIıtt HaIJcıIıtı'na DaIr En &kı TadhI Kayıtlar. s. 49-50, 36 'f, SOmer, -.g.e, s. 49. 31 Ch. G. EHis., Ihe Oltoman Prayer Rugs", TextlleMuseumjouınal, Aıdıttıedure, London, 1971, New-Yoı1<, 1971, Xi /4, December 1969, pp. 4-22; Oktay Aslanapa., Teppdı TOdastıArtAnd pp. 291-301, O. Aslanapa., Tllrlı.HaIı Sanıdı. istanbul, 1972: O. Aslanapa·Y, Ouru!., SeI9*IU HaIıIan. !stanbul, 1973, s. 68-81; Ş.Yetkln., TIIrIı. Halı Sanatı, istanbul, 1974, s. 43-131; O.Aslanapa., HaIının Bın Yıl', Istanbul. 1984, s. 61- lll: 6. Deniz, "Osmanlı Dönemi Halılan", Osmanlı, i KOltOr ve Sanat, Ed. G. Eren, Yeni Türkiye Yayınlan, C. ll, Ankara. 1999, s, 381-394. diği, tablolarında rastlandığı hakle, Lorenzo Lotto'nun XV-XVI. yüzyıl Erken Osmanlı Halılan'nın Devri Holbeln (Holbein Halılan adıyla tanınır. Halıları) birinci ve ikinci grubunda zemin küçük karelere bölünür, karelerin içine yerleştirilen sekizgenler ve bunların arasındaki, kaydırılmış eksenler halinde düzenlenen, eşkenardörtgen şekilli moti- f1erle karekteristiktir (Res.3). Uşak çevresinde dokundukları kabul edilen bu halılar yün malzemeyle ve Türk düğüm tekniğiyle dokunmuşlardır. Üçüncü ve dördüncü grup örneklerde zemin iki, Oç veya dört eşit kareye bölünür. Karelerden her birine sekizgen- lerden meydana gelen geometrik motifler yıldız ve bitki desenleri, bazen hayvan figürleri işlenir. Kenar yerleştirilir. Bunların üslOplaştırılmış sularında da içerisine sekiz köşeli hayvanlar ve birbirleriyle mücadele eden (bordür) çoğu kez, örgülü kOfi yazılar yer alır. Bergama (İzmir) çevresinde dokunduğu kabul edilen bu halılar şekil bakımından xıv-xv. yy. Beylikler Dönemi Erken Osmanlı yerleştirildiği Halılarına benzer. Devri Halılan'nın zemininin iki eşit kareye bölünüp, içine sekizgenlerin üçüncü grubundaki örneklerinin benzerlerine, XVııı-Xıx. yy. Ayvacık ve Ezine (Çanakkale) civannda dokunan halılarda da rastlanır: Günümüzde bu halılara, halk arasında, zemini süsleyen desenler çark (çerh-evren=ejder) veya elek (felek) motifine benzetildiği için çarldı farkla da olsa, veya elekll EZİne ve halı Ayvacık denilmektedir. Dördüncü grup örneklerine, küçük (Çanakkale) civarında dokunan Günümüzde, halk arasında altın tabak. halı diye adlandırılan örneklerin, köy camiierinde bol sayıda örneği vardır halılarda rastlanır. anılan yörelerdeki (Res.4). XV- XVi. yüzyılda, Erken Osmanlı Devri'nde karşımıza çıkan bir başka halı grubu da kaynaklarda Geometrik Desenli Halılar veya Çengeııı Halılar diye adlandırılan örneklerdir; Sözkonusu bu halılar, yanlış bir İsimlendirmeyle Flaman Ressamlann Tablolannda GörOlen Halılar diye de isimlendirilir. Bunlar özellikle, dönemin ressamlarında Jan Van Eyck ve öğrencisi Petrus Chı1stus ile Hans Memllllg'in resimlerinde görülür. Jan Van Eyck ve öğrencisi Petrus Chr1stus'un resimlerinde zemini halılar ünlüdür. Sekiz şekilde birleştiği ve açısından Geometrık imlerde görülen köşeli yıldızların ortalarında sekiz Desenli Anadolu halılarda ince HalıJan'na benzer. Bunların motiflerle süslü şeritlerle eşkenardörtgen şema köşeli yıldızlarla dolgulandığı da zemin, Erken grubundaki gibi karelere bölünür. eşkenardörtgen şekilli Osmanlı bu Hans Memllng'in Devri halılarının içerisine de sekizgen ve verecek halılar şekil yaptığı res- birinci ve ikinci eşkenardörtgenşekiI­ li geometrik desenler yerleştirilir. içleri ve dışları kıvrım (çengel) desenlerle bezenir38 • Anadolu'da çengelll halı diye tanınan bu örneklerin XVi. yy. ejderU Azerbaycan halılarının açısından, (ejderli Kafkas) öncüsü olduğu Azerbaycan'da 19. yy."a kadar kabul edilmektedir: Bu kullanıldığı, Doğu halıların, şema Anadolu'dan, muhtemelen Karadeniz yoluyla Avrupa'ya ihraç edildikleri bilinmektedir39 • Kaynaklar bu halıların Doğu Anadolu ve Kafkas menşeli olduğunu söyler40 • Ancak, yukarıda ismini verdiğimiz iç 38 Ş.Yetkin.. lllıi< J-IaIı Sanatı, 5,73· 74. 39 teEıdmann, Der TIlrldsdıe Tepplch Des 15 Jalutıunderts, 5. 6 L-62; Ş.Yetldn.ltIri< Halı 40 K. Erdrnann. Der T1lrt<lsche Teppldı des 15 Jahrhunderts. 5. 61-62. Sanatı. 5.74. i Batı Anadolu Bölgesi ile Anadolu Bölgesi'ndeki merkezlerde günümüzde hala dokun- maktadır. XV-XVı' yüzyılda Anadolu'da halı dokunup, yabancı ressamların adıyla tanınan bir başka grubu da C. CriveIH halılan'dır. Aslında motif açısından, geometrik deseniL veya Çengelll halılar diye bilinen halıların içinde değerlendirebileceğimiz bu halılarda da şema geometrik bir hakimdir. Sadece, geometrik kompozisyonlar arasında XV. yy. halılarına özgü hayvan figürleri görülür. Budapeşte İpannQv~tl MUzeum'da (Budapeşte EI Sanatları Müzesi) bulunan bir örneği çevresinde bulunmuş birkaç örneği bilinmel<tedir ile Anadolu'da Sivrihisar (Eskişehir) 41 • Osmanlı devri Anadolu-Türk halıIan XVi. yy.'da altın çağına erişir: Osmanlı devleti büyük bir imparatorluk haline imparatorluğun Doğuda geltniştir. Ekonomil< açıdan zenginliğe erişmiştir. Bu büyük ve Batıda parlak zaferler kazandığı bu çağdaki halılar Klasik. Osmanlı DeVrI Halılan adıyla bilinir. Bu yüzyılda, özellil<le İran ve Mısır ile meydana gelen siyasi ilişkiler sonucu, İran ve Memlul< sanatını daha yakından tanıma imkanı doğmuştur. İşte bu dönemde iki halı grubu ortaya çıkar. Bunlardan birincisi Saray Halılan, ikincisi uşak. Haldan'dır. Klasik. Osmanlı Devri Halılan'nın saray çevresinde dokunan ömekleri, Türk Halı Sanatı Tarihinde, Saray Halılan adıyla bilinir: çözgü ve atkı iplerinde ipek, yün ve pamuk, düğüm kullanılan iplerinde yün ve pamuk bu halılar, halılarından farklı Anadolu olarak İran düğümü (sine) ile dokunmuştur. XVi. yy.da özellilde, Yavuz Sultan Selim döneminde 11516 yılında Merddablk., 1517 yılındaki Rldanlye savaşlan sonrasında İran'dan pek çok sanatçı getirilmişti • Hatta Kanuni Sultan Süleyman, 1520 yılında, babası Yavuz Sultan 42 Selim'in ölümünden sonra başa geçtiğinde, o günün siyaseti gereği, "babası tarafindan Mısır'dan İstanbul'a getirilen 600 kadar tüccar ve ileri gelenleri serbest bırakmış, yurtlarına geri göndermişti. Ayrıca, Çaldıran Seferi'nden sonra Anadolu'yagetirilmiş olan İranlı tacir ve zanaatkarların da ülkelerine dönmelerine izin vermişti"43. Yine, kaynaklara göre, XVi. yy.'da sarayda da çok kumaş seramik, yüzyılın ve halı sayıda sanatçı mevcuttu. Bu deseni ürettikleri bilinmektedir. insanların Halılardaki saray için çini, bu desenlerin XVi. süsleme sanatına bakılarak geliştirildiği anlaşılmaktadır..... Osmanlı imparatorluğu'nun dünya ipek ticaretini elinde bulundurduğu XVi. yy.'da dokunmaya başlayan Saray halılan bir yüzyıl kadar devam etmiş, XVII. yy. 'da ipek ticareti üstünlüğü iran'ın eline geçtiğinde de sona ermiştir. Üstelik bu halılar Anadolu'nun gelenekli gibi halıları yaşamak Kula, Uşak gibi, bir gelişim sonucu değil, isteyen, özellikle de Manisa, birdenbire ortaya Uşak gibi saraya ve Milas yörelerinde, XVII. yy.'dan XX. yy. çıkmıştır. yakın Ancak, saraylı çevrelerle, Gördes, ortalarına kadar dokunmuş, Smyma (izmir) halılan adıyla, izmir Limanından Avrupa'ya ihraç edilmiştir. 41 Crlvelll halıları hk.. f. Boatarl.. Ottoman Tur1cısh Carpels. Budapest. 1994. pp. ı 5. 95. 42 f. çllJlman - 1.. Tanındı. Topicapı sarayı MO%esllslam Mbıyatoderl. isı. 1979. s. 53: C. [rgene. "Türk Saray Halılan". Kllltllr ve Sanat DergisI. TOrkiye Iş Bankası Yayını.Y.4.S.13.Mart 1992.5.27. 43 Y. Yücel. Muh~ TQrk Kanuni lle 46 YıL. Türk Tarıh Kurumu Yayını. Ankara. 1991. 5.6. 44 ş.Yetkln.• TQrk Halı Sanab. s. 107. i uşak HaWan yün malzemeyle ve Türk düğüm tekniğiyle dokunmuştur. Motifleri bakımından Madalyonlu (sofra) Uşak Ha1ılan ve Yıldızlı Uşak Halılan adıyla iki gruba aynlırlar : Madalyonlu uşak HaWannda Anadolu-Türk Halı Sanatı Tarihinde ilk kez 45 göbek-madalyon (sofra) deseni kullanılmıştır. O yıllarda İran ve Memluklu halılarında çok kullanılan gelişim madalyon (sofra) motifi bir süre sonra gelenek halini sonucu ortaya saray nakkaşlarınca dokutturulmuştur. Başlangıçta lama yoluyla nedenle XVi. çıkmamış, yüzyıl başlannda ortaya geçtiğinde, aradan birkaç nesil çizilen motiflerine tarafından halk almıştır. çıkmış, yaklaşık XIX. halılar etmiştir. bir bakılarak, ısmar­ benimsenmemiş, pek yy.a kadar yörede dokunmaya devam Bu sürmüştür. Son yıllarda, bu Ancak, camii- 46 erde bulunan yeni örnekleri bunu doğrulamaktadır . yııdızJı uşak Halılan devam etmiştir. (sofra) altında Bu XVi. yy. ortalarında başlayan gelişimi, yaklaşık XVIII. yy.a kadar halılar, sekiz kollu yıldız şekilli küçük kaydınımış ve üzerinde bulunan eşkenardört'gen şekilli halılannın kenar süslemeler kaplar. göbek (sofra) ve bu göbeğin eksenler halindeki, ylldl!Ll benzeyen, Uşak motinerle karakteristiktir. Kenar sulannda ise madalyonlu suyuna benzeyen bitki süslemeleri yer lerinde bozulmalar bır başlar, yüzyılın sonlarında XVIıı. yy.dan itibaren de alır. XVii. yy.dan itibaren desen- ise yıldızların çevresini saç örgüsü tipinde başka şekillere bürünür. XVII. yüzyıl içinde Uşak'ta ejderli haldar adıyla tanınan yeni bir halı grubu daha ortaya çıkar: Halı zemini karelere veya eşkenardörtgenlerebölünür. Bunların da içleri bulut (Çin bulutu) motifleriyle süslenir. Karelerin köşeleri veya eşkenardörtgenlerinkenarları bulut motifleriyle doldurulur. Kenar suları ise yine bulut motifleriyle bezenir. Aynı halılar daha geç dönemlerde Gördes ve Kula halılannı da etkiler. Günümüzde, Uşak yöresinde bu motifler kullanılmaz ama Yunddağ (Bergama) çevresinde karabulut adıyla hAla dokunmakta ve örneklerine de karabulut halı adı verilmektedir. XVII. yüzyılda Uşak halılan adeta Rönesans dönemi yaşar: Bu yüzyılda Beyaz Zeminll veya Post zeminli uşak Halılan diye anılan yeni bir zemin genellikle beyaz renklidir. Ancak içlerinde Motiflerinde benek, kaplan postu görünümlü ve halı grubu ortaya kırmız-ı kuş şekılli bu desenlere göre çeşitlilik gösterir: Kaplan postu desenli denilen, dudak benzeri, motiflerle süslenir. ifadesine göre, padişahın kuwetli. kudretli Bu halılarda ve mor renkliler de desenler görülür. halılarda zemin Padişahların giydiğl görülen bu motif, o dönemlerde muhtemelen çıkar. vardır. Halılar kaplan da beneği kaftanlar üzerinde de kumaştan halıya aktanimıştır. Kaynakların olduğunu sembolize etmektedir. Bazı örnek- 47 lerde bu motiflerin arasına, günümüzde halkın kedlbastı , kedllzl ve köpek lzl ve Ismini verdiği Qç benek (çinternani) motifleri işlenir. 45 B. Atalay. TQJ1< Halıalıgı ve uşak Halilan. Ankara, 1967, G.Samuk, "UŞak Halılarının Dünü ve 'Bugünü", TOrk Dünyası Araştırmaları, TQJ1< Halılan Sayısı, Ekım ö2:d 1984, s. 107- 133; G. $amuk.. ''Tarihte Uşak Halılan". Kaynakı"', S. 3. 8alıar 1964, s. 40 - 44. 46 Ö. Barı~ta, ·19.yüzyıl~ Alt Türk Hahlarını;(anNevşehlr'de Bulunan Beş Örnek", 9. MlDederanısı TQık Sanlltlan Kongresı, 9th Internatıonal Congress 5.32. OfTuılnsh Art. 23-27 E-ylaı 1991 !stanbul, Kültor BakanııSı Yayım. Ci, Ankara 1995, s. 265-274. 47 Y. Önge, "Eger örtOsO Olarak Dokunmuş Konya Halıı""", tarkOOnyası ~an, TOrk Halıları Ö2:dSayısı, 5.32, Him 1984, s. 63-72. i halıların, aynı Post motifli halı adı örneklerine de Post motiftl anılan isimle ama gerçek bir hayvan postuna benzeyen verilmektedir. Bu desenin içi tamamen beneklerle süslenir. Bu halıların XVI. yy.'dan önce ortaya çıktığı ve XVI-XVH. yy. boyunca gelişimleri­ ni sürdürdüğü halı kabul edilme'ktedir. Desenleri hayvan postuna halıların diye bilinen bu dokuma merkezi belli değildir. XVıı-XVııı, kabul edilen, ünlü örnekleri Uşak ve Konya yöresine aittir 48 Kuşlu halı kuş ismiyle bağlayan miştir. tanınan halılarda Halı motifi yoktur. zemin için post motlftl yy.a ait olduğu • benzer desenlerle süslüdür. Aslında iri çiçeklerle bezenir. Çiçekleri bırbine yapraklar kuş şeklinde verilir. Bu nedenle de halılar kuşlu halı diye isimlendirilhalı Desen sonsuzluk prensibi içinde tüm XVII. yy. kuşa yapraklı zemini çok benzediği Uşak ve Karapınar (Konya) halıları yüzeyini doldurur. Kenar sularında ise, için karakteristik hale gelen bulut (Çin bulu- tu) motifteri bulunur. XVI- XVIi. Yüzyılda, bütün bu gelişmelerin ardında, sessiz sedasız varlığını sürdüren, halı merkezleri de vardır: Bunlar Translivanya Halılan 49 ile, Anadolu'nun hangi yöresine ait olduğu bilinmediği için kaynaklarda Yörük Haıısı diye isimlendirilen örneklerdir: halılan, Translivanya eskiden Osmanlı toprağı (Erdel) iken Macaristan'a bağlanan, günümüzde de Romanya sınırları içinde kalan Trasllvanya Böıgesrnde bulundukları için bu isimlerle turso. tanınır. Bugün özellikle Macaristan müzelerinde çok sayıda örneği mevcut- OffiERLENOIRME VE SONUÇ: Anadolu halı yaygıiarında en ve düz dokuma çok geometrik karakterli motifler, bitki desenleri, insanların çevrelerinde gördüğü bitki, eşya ve hayvan tasvirleriı ile geleneklere bağlı motifler ve yerleştirilmesiyle dinı halılarında Anadolu Selçuklu kullanılmış, çok az düz dokuma semboller kullanılır. Bunların yanında, farklı değişiklik yaygıiarda görülen motifler, Beylikler ve geçirerek günümüze kadar zeminin karelere veya halılarma Pazınk halısından gelen bir Ortaasya lanılan, meşk tarzındaki, kOfl yazıların ok. adıyla anılmaktadır. Yine aynı bakımından Beytlkler gelmiştir. Sözgelimi, geleneğidir. Halıların halı kenar veya Selçuklu sularında arasında halılarında görülen, kilit (anahtar) kul- belki Türk Halı Sanatı rağmen, Tarihi Ortaasya Türk kOR yazı adıyla haıc!. dokunmaktadır. elif harfine benzeyen bu süslemeler mihrap Dönemı Halılan'nın döneminde eşkenardörtgenlere ayrılması, bölgede, Selçuklu dönemi aradan çok uzun zaman geçmesine Osmanlılar benzeri motifler, günümüzde, Çanakkale yöresinde benzeri, kenar süslemeleri bugün halk Süs'leme renklerin yan yana meydana getirilen yol-ç.ıbık desenleri ile yazı motif/er de görülür. şekline açısından Halı Sanatı benzer (Res.S). en önemli ile yakın yanı, bir ben- 48 O.Aslanapa, "Türk Halılarında .Hayvan Postu Motifleri·, 60. DoAum Yılı Mllnasetıettyle Fuat KöprillD Annııganı, Melan,ge5 Fuat KöprOıa, istanbul, 1953. s.31-36. 49 J, Vegh - C Layer, Tapls Turcs. /'revenilllt des Egılses et Colledlons des Transılvanıe. Paris, 1925: r. Batarı' Otıcman Turkısh Caıpets. Budapest, 1994, pp, 20·23: T. P, Havıng, Islamıc Caıpets. The josph V. Mc. MuHalı CoIIectIon, Münleh (tarihsizI. Ciltalogue: 2 i: R. Ettlngbausen, AncIenl Caıpets, L. A, Mayer Memorıallnstltute for Islamie Art, Jeru5alem, 1977, Ciltalogue:7, 50 F. Batan, ottoman Turkısh Caıpets, pp. 19-23: TII~ Koberc.e Osmanskt, Doby, Z 15-19. Stolettl, Ze Sbirek Umeleckoprümy.loveho Mu:tea V Budapest;, Kveten-CelYen, 1986, pp. 140 - 142: G. Kilroly, Aszk~. Devısek. lmaszönyegek. (tarihsi,,). pp. 82-83, 85-87; B. Denı", "Macaristan Mü:telerlnde Bulunan Osmanlı Dönemi Halıla"nın Anadolu-Türk Halı Sanatı içindeki Yerı", Balkarıllııda KQttarel Etkllesşlm ve TDık Mlmarlsl UJuslaıarası Sempotyumu BUdltlletl. 17- 19 Mayıs ıo<ıo: Şumnu-8ulgarlstan. Ci, Atatürk Kültur Meı1<ezj. Başlcaıılıg. Yayını, Ankara 200 I. s. 289-309. zeriik göstermesidir: Pazınk halıs, 'nda IX. yy.'da, Abbasilerin Selçuklu ve Anadolu nan halılarda başkenti zeminin kare Semarra'da bulunan Selçukluları dönemine da görülür. Bu tür şekilli halılar, desenlere bölünmesi halılarla, geleneği, büyük bir bölümü Büyük ait olan Eski Kahire'de fustat'ta Anadolu Selçuklulanndan itibaren (Mısır) bulu- karşımıza çıkar. Özellikle Batı Anadolu Bölgesi'nde, daha fazla görülür. Genellikle hayvan fıgürüyle süslenen örnekleri günümüzde haıa, devam etmektedir. Manisa ve Manisa, Aydın, Aydın civarında Konya ve Aksaray civarında dokunmaya ise Inek., Konya ve Aksaray çevresinde mik (köpek yavrusu) denilmektedir (Res. 6). Anadolu'da, geometrik süslemeler içinde en dört kollu birleşimi yıldız birleşiminden diye tanıtılan sık rastlanan motiflerden birisi sekiz ve meydana gelen süslemedir: Kaynaklarda yıldız-haç halılarında, Kazak ve bu süslemenln benzerlerine Türkmen Kırgız'lara ait mimarf süslemede de rastlanmakta ve dört kollu diye adlandırılmaktadırSI. Kaynaklar bu motifi "fizik ötesini anlatması açısından cami veya kutsal amaçlı yerlerde, maneviyatın pekiştirilmesineyardımcı olması maksadıyla yapılmış olduğu düşünülmek­ tedir" şeklinde ifade etmektedi~2. Anadolu halılarında bitki motifleri bül gibi motifler görülür. Bunlar arasında daha arasında çok ıaıe, karanfil, gül, menekşe, süm- en çok Lclle dikkati çeker. U\ie Anadolu'da ender rastlanan bitkilerdendir. Osmanlı döneminde, Ule Dönemı diye adlandırılan, bir dönemin adını taşır. Bu dönemde, sarayın yertiştirdiği bir saray bitkisidir. L~ıe motifinin, halk arasında, bu kadar çok tutulmasının en inanışa göre, Allahın bltllAJnl önemli sebeplerinden biri de, halk arasındaki ve gQzeIllAJnl sembolize etmenin yanısıra, "Ii\le kelimesinin eski harflerle yazılışının, Ism-l Celal (Allah) harflerine benzemesinden ve halk tabiriyle Allah IMzmm (Allah adının) ve İsli\miyetin sembolü olan hilal kelimesinin yazılışındaki eUf, Ib harflerinin Iale kelimesinde de bulunmasındandolayı kutsal sayı!masıdır. Yine, AlDah kelimesiyle Iale kelimesinin harfterinin ebced hesabıyla değeri 66 sayısına tekabül etmekte bu sayı ise Kur'an daki ayet sayısınin son iki rakamıyla benzerlik ifade etmektedir. Ayn ca, Türk edebiyatında da çok (kalp), yürek gibi lOO'den fazla Anadolu -Türk halı kullanılan sembolik bir dildir: GönÜı, dil (kalp), sine adı vardır. ve düz dokuma yaygılarında en çok kullanılan motiflerden biri de hayat aA'aa motifıdir: Ağaç, Türkler arasında kutsal sayılan bitkilerdendır. Özellikle ardıç ve kayın ağacı daha kutsal kabul edilir. Yine, Şaman inancında, ölünün ruhunun gökyüzüne yükselmesi sırasında, o'na eşlik eden kuşlarla birlikte tasvir edilir. Ağacın dallarından her biri göğün katmanlarını sembolize eder. Aynı motifin, islamt dönemde de, tarikatların derecelerini sembolize ettiği kaynaklarda belirtilmektedir (Res.7). Anadolu halılarında kullanılan Göl veya sofra (göbek) motifi Türk Cumhuriyetlerinde yapılan dokumalarda da görülür. Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan'da dokunan sı halılar göl (göbek) şekline göre isim alır ve bu isimlerle tanınır. N. Görganay KırzıOSlu, AltlyIar'dan 1'unabcıyu'na TILrLt. DIlnyasında 0ı1ak MotIlIer. s.l 13. 52 B. Karam>.garalı. "Bır K.onya Halısı Hal<kında", ~, Y. ı, S. 3, Man 1997, s. 116. 1_- inanışlanna Türkmenlerin şekiller göre, "dağlar, tanrıların dolaştığı kutsal yerlerdir. Yuvarlak gök sembolüdür. Yani. gök semavi alemi; daire, yörünge, küre, ülke, bitkilerin türleri gibi geniş anlamları ki göl motifi kutsal mandaıa'yı ifade etmektedir. Bu geometrik figürler ve etmektedir~. temsil Bu nedenle de. halılarda, halının ana motifi sayılmakta ve kutsal bir anlam ifade etmektedir ülkelerine ait halılarda Ortaasya Türk halılarının kare, sekizgen, s3 • genişlik, halılarda- göl motifı Adı geçen Türk eşkenardörtgen şeklinde işlenen göl motifi genel bir karakteridir. Anadolu'da en çok kullanılan desenlerden biri de yıldız motifıdir. Yıldız mot1ft Ortaasya'dan bu yana görülen ve Anadolu' da da çok kullanılan bir bezektir. Özellikle Selçuklu halılarında çok yaygındır. Aksaray yGresindeki köylerde, gece yıldızlara dua edilerek, özellikle göz ile ilgili hastalıkları tedavi edeceğine inanılır. Sındırgı (Balıkesir) civarında, yıldızlardan her biri yörOk obasını temsil eder. Anadolu halı ve düz dokuma yaygılarında insan fıgürü pek görülmez. Daha çok eUbelinde diye anılan süslemeler insan fıgürüne benzetilir. Selçuklu döneminden üzere, elibelinde figürüne, her dönemde, çok Beyşehır EşrefoAIu işlenir. Hatta, Selçuklu halılarında, Caml'nde bulunan ömekteki gibi, insan fıgürü geniş kenar suyunda Fustat'ta bulunan Beylikler dönemi de tasvir edilebilir. sık rastlanır. başlamak Çoğunlukla geniş eUbellnde, kız, aman kız54, halılarındaki gibi, gerçeğine çok yakın şekilde su üzerinde ve zeminde tarak. kazan IwJpu gibi isimlerle kullanılan, yörelere göre anılan süsleme günümüzde Anadollj'nun hemen her yerinde görülür. Bolluk, bereket sembolü olarak kabul edilir (Res.B). İnsan uzuvlarn arasında el ve ayak bir motif olarak karşımıza çıkar: Anadolu halk küıtüründe el;nazar, uğur işaretidir. İslam inancına göre, Fatma anamızın eli Peoçe--l Aıı Aba'dır. Yani, nazar ve uğursuzluklaraiyi gelir. Ayrıca, beş parmağı açık bir el İslamın beş şartını bazen de, Hz. Muhammed, All, Fatma. Hasan. HOseyIn beşlisini simgeler. Taşpınar (Aksaray) ADalı. halılarındaki gibi, bazı dokumalarda el üç parmaklı da işlenir. Bu durumda da Muhammed. All üçlüsünü sembolize eder. [!'In altıparmaklı işlendiği de görülür. Bu durumda da halıyı kötüıüklerden (kem gözlerden) koruyan bir anlam ifade eder (Res.9). Kuş sal motifleri arasında özellikle kartal motlft dikkati. çeker. Ortaasya Türk inancında kut- sayılan kartal, tüm kültürlerde ve Türk mitolojisinde, kuvvet-kudret sembolü olarak bilinir. Özellikle, Büyük Selçuklu dönemi seramiklerinde çok sayıda ömeği mevcuttur. Anadolu Türk sanatında da çini, taş, maden, kilim, kumaş vb. malzemelerde sık görülür 53 Maya Cum.anızayova, "Türkmen halı,ı [vrenln Minyatürdeki Modelidir", WU5IararıısI DOrdtlnCO Tllrk KıIItQrQ KDngreI BUdlrUeJI, 4-7 Kasım 1977 AnIrara. C. I, Ankara, 1999, s. 143-147. 54 Y. Durul, "Anadolu Klllm Dokumalannd~' Aman Kız veya [ıibelinde Kız Mollfteri". ı. Wusa! El 5.Vıatlan Sempo"yllTTnı Bildiriler!- ıı. 18-21 i<asım ı 981 Izmıı. 9 [ylül ÜniversitesI. GQzel Snatl~r Fakültesi Yayınları, No:!8. izmir 1984,5.128-134. • ve Ortaasya Türk l<üHüründeki anlamlarıyla karşımıza çıkar ve gerçeğine benzer şekilde işlenir. Halı çok uzun ve renkli Tavus yaygılarda, kuş ve düz dokuma kuşu, kuyruğu eskiden olduğu ile tanınır. motifleri Göz alıcı arasında, tavus kuşu' da görülür. Dah renkleriyle büyüleyici bir etkisi semboıÜ gibi, günümüzde de cennet vardır. olarak kabul edilmek- tedir. İslamı dönemde gUverdn, kumru gibi kuşlar da kutsal sayıımıştır. Özellikle güvercin Hz. Muhammed'i, Mekl<e'den Medine'ye Hicreti (göç) sırasında, düşmanlarından koruduğu için kutsal kabul edilir. Kumru, tıpkı, Şaman inancındakI gibi, ruhu göğe yükselten, haberci, iyi haberler getiren bir fi.1gür olarak görülür. Halı yaygılarda ve düz dokuma Akrep ftgQrQ de çok Döşemealtı halılarındakinebenzer şekilde, halı tipi olarak kuııanılır. Halk arasında, işlenen bir motiftir. Antalya- hem bir motif ismi, hem de "akrepli akrebin halıyı halı" gibi, koruyan bir motif olduğuna inanılır (Res. lO). Aslan, tüm kültürlerdeki gibi, Türklerde de kuwet ve kudret sembolü olara!< bilinir. Pazınk Ortaasya'da, Kurganlarında çıkan, Anadolu'da ise, özellikle Milas, si halılarında karşılıklı rastlanır. Kırşehir, Kırşehir duran aslan çifti halinde kilim teknikli, dokumalarda da görülür. Kayseri, Sivas, Erzurum, Erzincan ve Kars yöre- halılarındakine işlenebilir (Res. ı kocabaş gibi Köpek. motlft genellikle, köpek, Yaylacılık yaparak . anılır. isimlerle jisinde kutsal ve sadık bir hayvan olarak kabul edilir 56 adeta poz verir gibi, ı). anılsa ne kadar günümüzde it vb. isimlerle, kötü anlamda Kıtm.lyr şeklinde geçer şekilde, benzer 55 , Halk da, arasında köpek, Moğol her ve Türk mitolo- Kur'an da köpeğin adı Kelb ve El Bunun için kutsal sayılır (Res. ıZ). yaşayan bir insan için koyun ve keçi önemli bir hayvandır. Halı ve düz dokuma yaygılarda koyun ve keçi figürleri gerçek şekilleriyle ifade edilir. Bazen koçbaşı, koçboynuzu diye adlandırılan süslemeler de görülür. Kaynaklarda "doğurganlık ve üreme sembolü" olarak değerlendirilir57 • Halbuki Türk küıtüründe koyun, koç gibi hayvanlar "doğurganlık Ortaasya Türk inancında kÜıtütünde, tanrılara değil ve üreme" hayvan ata kültü olarak görülür. koyun kutsal bir sunulan kurban hayvandır. Yine, hayvanıdır. Ayrıca, isıa.miyetten Dolayısıyla önceki Türk ölüm sembolü olarak da kul- lanılır. Özellikle Doğu Anadolu Bölgesrnde koç şekilli mezar taşlarının bulunması. M<.- 5S koyunlu, Kara-koyun1u sülaleleriyle özleştirilse bile, bunu doğrulamaktadır. Ayrıca, AkKoyun1u, Kara-KoyunIu gibi Türk boyları ile Tekell, Osmanlıların mensubu oldukları Karakeçili oymaklarının adıdır. Oğuz Boylarından YlVa boyu'nun damgasıdır. İsıa.miyet'le beraber kurban hayvanı olarak görülmüş, daha da bir anlam kazanmıştır. Bugün 55 B. Ögel,TOı1<.MJtolojlsl-1 (Kaynakla" ve Açıklamala" Ile Destanlar). Ankara. 1993. s. 561-68. 56 Kur'an'da köpekle Ilgili ayetler ıçın bkz. Kehf Swesl (18) ayet, 9-21: raatr swesl (35). ..yet.B. S7 M. Erbek, a.g.e.. s. 30-45. 58 B. Ögeı. TQık KJl/t1lı(1nOn Gelişme ç.aı.,,- n. s. 35-39, H. Tanyu, TOrIderde T~ı .. lııııu Inanışlar. Ank.ara. 1968. s. 9S, Görgllnay, Oıuı ~ ve Gllktllık HoJlleılnln El Sanatlanmw;iaki 1zıer1. Ank.ara. 2002. • Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan da mezar taşlarıı ve mezarlıklara koçbaşı, koçboynuzu dikilmesi ölüm sembolü olarak kullanıldığı şeklindeki fikrimizi daha da kuvvetlendirmektedir. Ayrıca, Azerilerde bolluk ve bereket sembolü olarak da görülür. EJder fLgÜrO (evren), Ortaasya Türk Sanatından Anadolu-Türk Sanatına geçmiş SQ motiftir. Bolluk. bereket, kuvvet, kudret, sağlık ve şifa sembolü olarak bilinir halı ve bir Anadolu düz dokuma yaygıiarında ejder fıgürünün en çok kullanıldığı yöreler Gördes, Kula, Kırşehir. 8u1ut • Kayseri, motifı Niğde başka gibi merkezlerdir. Ejder motifinin bir biçimi gibi görünen ise Türk Sanatında, özellikle XiV. yy. Timur dönemine ait Herat EkolO miny- atürlerinde, Anadolu'da ise XIV. yy.da Fatih Sultan Mehmet ve oğlu ll. Bayezid döne- 60 minden itibaren görüıür • XVi. yy.da, Çin'den, Osmanlı hükümdarlarına hediye gelen porselenler üzerindeki ejder figürlerine bakılarak geliştiği ve Çın bulutu adını aldığı kabul edilmekteyse de halılarında, doğru değildir. Yuntdağ (Bergama) karabulut adıyla hcilc1 dokLlnmaktadır (Res. 13-14). Anadolu'da özellikle çıntamant, Sözkonusu bu motif günümüzde xvı-xvıı.yy. Osmanlı Dönemi pars beneAl. Oç top gibi isimlerle dudağa benzeyen ayrı işlendiği ve kaplan beneği diye anılan gibi, bir arada da dokunur. Türk kullanılmıştır. halı anılan, ve kumaşlarında, çlntemant· yan yana üç yuvarlak motif ve süslemeler görülür. Her iki süsleme sanatında ayrı bolluk, bereket, güç, kuvvet. arasında, benek. köpek lzl. kedi iz! ve kedi bastı diye bilinir. Kaynaklara göre, Türkmenlerde, yuvarlak motifler mandala'yı sembolize eder. Küre, ülke, genişlik, bitkilerin türleri gibi çok büyük anlamlar taşıyan mandala motifi. Türkmen halılarının pendl göl motifini de simgeler61 • kudret sembolü olarak Günümüzde, halk Deve ve deve ile ilgili motifler deve. deve boynu veya deve tabanı karşımıza çıkar. Erken tarihli çok, katar (sürü) halinde halılarda üslOplaştırılarakverilir. işlenir. Döşemealtı halılarında isimleriyle XIX. yy. örneklerinde, daha kenar suyunda oturur hc1lde dokunur. Düz dokuma yaygılarda, Yozgat ve Aydın yöresindeki gibi, boynu ean (deve boynu) adıyla, yatık (S) biçiminde resmedilir. Benzer örnekleri iç Anadolu !Bölgesi'nin diğer dokuma merkezleriyle, Toroslar'da yapılan dokumalarda da mevcuttur (Res. 1S). Kaglumı>aaa ve kertenkele kilim türü dokumalarda kullanılır. Özeııikle Kula, Selendi (Manisa) ve Kütahya yöresi kilimlerinde çok görülür. Elibelinde motifine benzeyen, geometrik süslemedir. birı desen halinde işlenir. Şaman inancında, kainatı Ortaasya Türk sembolize Sanatı'ndan ettiği 61 ise nazara karşı kullanılan bir motif olduğu söylenmektedir saydığı Anadolu'ya gelen bir kabul edilmektedir. Anadolu'da • Göktürklerin de kutsal bu fıgOrün en görl<emli örneği Tonyuk.uk Abldel'erl.'ndedir. Kaplumbağanın 59 G. Öney, "Anadolu Selçuklu Sanatında [ider Flgilrlerl·. 1IeIIetıen, XXXIII. S. 130. 1969, s. 171·216: G. inal, ·Susuz Han'dakl EJderll Kabartmanın Asya KAltAr Çevresıiçindeki Yeri", saııırt Tarıhı YıllJlıı. S. LV. 1970-71. s. 153-184: B. Deniz, "Le Motif du Dragons Dans Les lıssages D'Anatolle·lurc / Anadolu-Turl< Dokumalarında Elder Motlfı·. TQık Soylu HoIldaım Hab, KJIIm ve 0CIm Sanatı BDgI ŞOIenl Bndlıl1ert, 27-31 Mayıs 1996 Kayserı, Ankara 1998. pp. 87-106. 60 A. Dolıanay, "Bulut Motlfl ve Osmanlı Sanatındaki ilk Örnekleri". DIvan, iımı Araştıımol;ıı', Aynbasım. S. 6, 1999/ I, s.225- 234. 61. Maya Cumanıyazova, TOıIanen Halısı Evronln Mlnyatllldeld Modelldır, s. -143·147. 62 S. ıı..ytam. "Vakıflar Genel MildOrtlllıü Halı Müzesi'nde Bulunan Hayvan 'FlgOrta Halılarda Ejder-Kaplumb"ga-Akrep-Kertenkele FlgOrü", TlIrt<.~u HalIdann HoIı. KlIIm ve CIdm sanatı BUgt şaenı Blldlrtlert. 27-31 Mayıs 1996 Kayserı, Atatürk KAltAr Merkezi Başkanlılı' Yayını, Ankara 1998, S. 6S75. 63 Oıbun i O!lUıon, ıllrk lşblrlllıl ve Kalkınma Alansı (nKA) Yayım, Ankara, 1995, S, 13.57; K. Ullurlu, Orhun Anıtlan, Ahmet Ye>evl V.ıl<fı Yayını. Ankara. Mayıs 1998, s. 16-17. • bugünkü Mogollar arasında hala kutsal kabul edildiği söylenmektedir 63 At ve eşek figürleri eşkenardörtgen şeklinde • ve elibelinde motifine [benzer biçimde tasvir edilir. At, Şaman inancında, ölülerin ruhlarına yol gösteren bir hayvandır. Oğuzlar­ da, at ölen sahibiyle birlikte gömülmekte, tadır. At, Türkler için adeta, bir at'ın yaşama sahibini cennete biçimidir. Tüm götüreceğine inanılmak­ DU nedenlerle at kutsal sayılmıştır»", Anadolu'da, özellikle seceadelerde, kandU motiflert işlenir. kandıı Kaynaklara göre, i1ahT ışığı sembolize eder. Kuran da kandil cam bir fanusa benzetilir 65 • Tek başına kul- lanıldığı gibi, ibrik, hayat ağacı ve çiçek demetleriyle birlikte de işlenebilir, İslam inancında, ibriğin mihrap 66 dir nişinde bedensel temizliği, bulunan bir demet hayat çiçeğin ağacı de motifinin sonsuz bağ-ı iremi sembolize yaşamı ettiği ve cenneti, söy[enmekte- , Sonuç olarak, Anadolu'da, halı ve düz dokuma yaygı dokumak bir gelenektir. Bu gelenek Ortaasya'dan bu yana devam etmektedir. Aynı gelenek Asya'da bulunan diğer Türk Devletlerinde de görülür, ipek yolu ve göçler sayesinde tüm dünyaya yayılan Türk halıları Çin, Hindistan ve Avrupa'ya kadar gitmiş buralarda ressamlara ilham olmuştur. Günümüzde bu özelliğini Mla sürdürmektedir. Anadolu halı ve düz dokuma yaygılanyla Asya'daki Türk Devletlerinin halı ve düz dokuma yaygılan, malzeme, renk, teknik ve motif açısından birbirine benzemektedir. Ancak, bu kadar geniş coğrafya ve uzun zaman içinde meydana gelen değişmeler neticesInde, özellikle, motif açısından, lar bal<ımından fark yoktur. Türk bazı farklılıklar da halı görülür. Ancak ifade ve düz dokuma Ortaasya'dan beri devam eden Türk kültür ettiği yaygılarının taşıdığı anlam- geleneider, zenginliğini göstermektedir. 64 At kOltorüyle ılgılı genış bılgııçın blu. f.5Umer, TOrlderde Alçılık ve BInkUIk, ist~nbul, 19B3: TQrIC. Kll!tQı(lnde At ve W~ Alçılık, Ed. Prof. Dr. Emine COrsoy Naskall, Resim Matba.ıohk A.Ş. Ist~nbul 1995. 65 BIu.En-1lW' S1lı'e51 35, Ayet. 66 Ü. BUgln,"XIX. YOZyıI Secc.>deleri", SaııatDlln)'amız, Y.6, 5.17. [ylül 1979, s.lB·22 (ing,23.2S). • ,ResIm 1- Selçuldu dönemi halıs., XliI. yy, T-i LM, (Gönül Öney arşivi). ReSIm 2- "Horozlu halı", xıv-xv. yy. Konya-Koyunogıu Müzesi (G.Öney arşivi). i ileslm 3- [rken dönem Osmanlı halısı (I.grup), XV-XVl.yy. T.LLoM. (G.Öney arşıvı). Resim 4- Altın !abak halı, XVIIJ.yy. Ayvaol< (Çanakkale)- Burgaz Köy(} Cami, 130 x 186 cm. b.denlz. 1990. i Resim 5-- saf seceade (namazlıl(}. XVııı-Xıx. yy. Ereğli (Konya) Ulu CamI. b. denlz. lLe5Im 6- Enikli kilim, enik (kopek yavrusu) morifi, ayrıntı, XX.yy. başı, Aksaray-Milletbahçcsi C"mi, 400 x 165 cm. b.deniz. t 982. __1- ı 985. Resim 1-Hataplı (deve semer!) Resim 8- Somya Arısma halı. halısı, XVII-XVIII.yy. Esldl-Aksaray Ulu Cami. b.denlz. 1984. kenar suyu, ,Insan motlft, XX. (Aksaray) Köyü Cami, b. deniL 1979. ortası, Resm ~ Parmaklı kUIm. el motif!. Selendi Besm to- Yasbk halIS'. akrep motffi. Ansama Köyü i (Manısa), b. denız. 1985. (Alısatay). xx.yy.~I. b.denIz. 1979. ReSIm 11- Secc.3.de hallsı, XX.yy.başı. Sivas, b.deniz. 1988. '1teSIm ıı- Yaslik hallsı, kôpek fıgürü, XX.yy. başı, Arısama (Aksaray), ıbo deniz, 1979. 1_- ~ I~Karabulut halı, XVIII-XIX.)'}'. Yunddai! köylerI (izrnir), b.deniz, 1985. AeSIm 14-Kula halısı, yılan rnotlfl, XVııı-Xıx. yy. Kula (Manısa) Kuışunlu Cami. b.den~. 1984• • Resim 15- Karbulut halı. detay, deve motlfl, XVIlI-XIX,yy. Yunddağ Köyleri (ızmır), b.deniz, 1985. •
