Cümle Çeşitleri Yüklemin Türüne Göre Cümleler Yükleminin Yerine Göre Cümleler Anlamlarına Göre Cümleler Yapılarına Göre Cümleler İsim Cümleleri Kurallı Cümle Olumlu Cümle Basit Cümle Fiil Cümleleri Devrik Cümle Olumsuz Cümle Birleşik Cümle Eksiltili Cümle Soru Cümlesi Sıralı Cümle Ünlem Cümlesi Bağlı Cümle YÜKLEMİNİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER Bu cümleler, yükleminin isim soylu ya da fiil olmasıyla incelenir. İSİM CÜMLELERİ Yüklem isim ya da isim soylu bir kelimeden ya da kelime grubundan oluşuyorsa o cümle isim cümlesidir. ÖRNEKLER Gönlünün duvarında hiç kimse yok. Surların çevresindeki handa, tatlı bir uykudaydık. Bu müzik, gördüğüm en harika müzikti. www.edebiyatveturkce.com CÜMLE TÜRLERİ FİİL CÜMLELERİ Yüklemi, fiilden oluşan sözcüklerdir. ÖRNEKLER Şehrime geldiğinde her virane bir saraya dönüşür. Bu yaptıklarını bir türlü aklım almıyordu. UYARI Ortak veya sesteş köklü kelimelere dikkat edilmelidir. Bu kelimelerin anlamları cümleye göre değişecektir. Yemekleri birbiri ardına tattı. (fiil cümlesi) Hiç kimsenin istemeyeceği bir tattı. (isim cümlesi) Oysa her şey istediğim gibiydi. İnsanlardı sevdiğini dile getirirken yalan söyleyen. Onun başardığı tek şey, üzülmektir. Bizi ümitsizliğe sevk etmesinin nedeniydi korkusu. Dikkat: Cümle, “değil” sözcüğü ile bitiyorsa o sözcüğün önündeki kelimenin türüne göre cümle türü belirlenir. Seni anlamıyor değilim. (fiil cümlesi) Sana hislerim yok değil. (isim cümlesi) lll ÖRNEKLER UYARI: -makta eki şimdiki zaman kipinin yerini tutarsa fiil cümlesi oluşturur. ÖSYM’nin bu konuyla ilgili çıkmış sorular bulunmaktadır ve bu cümleler fiil cümlesi alınmıştır. Uçan kuşlar, martılar… Ah şu an aklımdan geçen denizler, hüzünler… Şu şehrin ardında saklanan bir nehir… Babil versiyonunu içeren en eski tabletlerin MÖ ikinci bin yılın başında yazıldığı sanılmaktadır. (2015 KPSS – fiil cümlesi alındı.) ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER OLUMLU CÜMLE Sümbülün verdiği cevap çiğdemin cevabına karşılık gelmektedir. (2016 YGS – fiil cümlesi alındı.) Yüklemin bildirdiği işin gerçekleştiği veya gerçekleşeceği cümlelerdir. ÖRNEKLER YÜKLEMİNİN YERİNE GÖRE CÜMLELER Şişelere deniz koy, gemiler batsın boğazımıza. Hava, bir şehirlinin sürekli isteyeceği bir yapıdaydı. KURALLI CÜMLELER ÖRNEKLER Zihninin ona sunduğu hediyeleri umarsızca bir bir harcıyordu. Bütün hatalarımı bugünlerde terk etmişim. Tüm dertlerini yazar, bir huzursuzluk üzerine inşa eder. Bu kent, insanları bir daha geri dönmemek üzere terk etmiş, zavallı ve ucube bir kentti. DEVRİK CÜMLELER Yüklemi başta ya da ortada bulunan cümlelerdir. ÖRNEKLER Türkü söyler içimdeki yalnız çocuk. Resmini çiziyordu her gün rüyalar görerek. Bir kömür dumanıyla tütsülenir akşamlarım. www.edebiyatveturkce.com Yüklemi cümlenin sonunda bulunan cümlelerdir. Yüklemin ana ögesi de cümlenin sonunda bulunmalıdır. Mümkündü bir anda zihninden geçenleri sıraya koyması. DİKKAT: Cümledeki yüklemin iyi ya da kötü olması o cümlenin olumlu olup olmamasına etki edemez. Değer yargılarına göre cümlenin olumlu ya da olumsuz olması önem arz etmez. Adamı bir kaplan çok feci şekilde öldürmüştü. Fikirleri sorunluydu onun. Bu iki cümle de anlamına göre olumlu cümledir çünkü yüklemlerde geçen ifadeler gerçekleşmiştir. OLUMSUZ CÜMLE Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediği, gerçekleşmeyeceği anlamına gelen cümlelerdir. Yüklemde “yok, değil, -sız, -siz, -ma, -me” bulunulur. ÖRNEKLER Bu cümleler hiç de başarılı değildi. EKSİLTİLİ CÜMLELER Yüklemi bulunmayan, herhangi bir sonuca bağlanmamış cümlelerdir. Beklemem sensiz geçen günlerin geri gelmesini. Bu güler yüzlü insan ben değilim. Bilinmiyor sözcüğü ile değil sözcüğü bir araya getirildiğinde ortaya biliniyor anlamı çıkacağından bu cümle biçimce olumsuz, anlamca olumlu bir cümledir. Sana karşı artık hislerim yoktu. BİÇİMCE OLUMLU ANLAMCA OLUMSUZ CÜMLELER Bu cümlelerin yükleminde olumsuzluk bildiren hiçbir ifade bulunmaz. Ancak anlam olarak işin olmadığı, olmayacağı anlaşılır. SORU CÜMLELERİ Soru anlamı taşıyan cümlelerdir. ÖRNEKLER “Ne…ne” tekrarlı bağlacıyla veya soru yoluyla oluşturulur. Şu köyün delisi kimdi acaba? ÖRNEKLER Kim açar kapımı bad-ı sabadan gayrı? Ne hasta bekler sabahı Ne taze ölüyü mezar Ne de şeytan bir günahı Seni beklediğim kadar. Şakaklarıma kar mı yağdı, ne var? ÜNLEM CÜMLELERİ Duygu, düşünce bildiren ifadelerdir. Bu sözleri ben sana söyler miyim hiç? Cümledeki yargıda olumsuzluk bildiren bir ifade yer almadığı için biçimce olumludur ancak söylemem anlamı çıktığı için anlamca olumsuzdur. Dünya bu kadar meraka, heyecana değer mi? Cümleden değmez anlamı çıkacağı için biçimce olumlu, anlamca olumsuzdur. BİÇİMCE OLUMSUZ ANLAMCA OLUMLU CÜMLELER İki olumsuzluk, sonuç olarak olumlu bir ifade ortaya koyar. Şekil olarak olumsuzdur ancak anlam bakımından olumludur. ÖRNEKLER Sana karşı kötü söylemleri yok değildi. Bu cümlede yok ve değil ifadeleri biçimce olumsuzluk oluşturur. Cümlenin anlamına bakıldığı zaman vardı anlamı çıkar. Bundan ötürü de anlamca olumludur. Soruların basit olacağı bilinmiyor değildi. ÖRNEKLER www.edebiyatveturkce.com Görüntü olarak hiçbir olumsuzluk bildiren ifade yer almasa da anlam olarak kimse beklemez anlamı çıktığı için biçimce olumlu, anlamca olumsuz bir cümledir. Şimdi yaktım çıranı! Şşt, sus bakayım sen! Eyvah, kimse kalmadı benimle! YAPILARINA GÖRE CÜMLELER BASİT CÜMLE Tek yüklemden oluşan, içeriğinde yan cümle barındırmayan cümlelerdir. ÖRNEKLER Hiçbir zafer, amaç değildir. Sana her şey fedadır bu memlekette. Galatasaray, başarıdan hiçbir zaman vazgeçmez. Umudun adını sen koyacaksın bu gece. BİRLEŞİK CÜMLELER Bir yan cümle ile kurulan cümlelerdir. Yan cümleler şu yollarla kurulur: 1. 2. 3. 4. Fiilimsi ile -se şart eki ile Alıntı cümle ile Ki Bağlacı ile YAN CÜMLE NEDİR? Bu cümle, 93 ÖYS sorusudur. Bu soruya göre yüklem, “yarım yamalak bir öğrenim görmüş bir gençtir.” kısmıdır. Yüklemin ana ögesi “gençtir” ifadesidir. Bu ana ögenin dışında kalan “yarım yamalak bir öğrenim görmüş” ifadesinde fiilimsi bulunur. ÖSYM bu cümleyi birleşik cümle kabul etmiştir. Türkçede yüklemler temel yargıdır. Bu temel yargının dışında yan yargılar bulunmaktadır. Bunlara yan cümle denir. Yan cümleler belirli istisnalar haricinde temel yargıdan önce gelir. Gören kalp, insanın vazgeçilmezidir. Yan cümle Temel cümle Sen kaçan bir ceylansın dağda. Ben peşinde düşmüş bir canavarım. Ben, bu anlattığın şeyleri bir daha duymayacağım. Yan cümle Temel cümle Bu iki cümle de ODSGM testlerinde yer almakta ve yukarıdaki cümlelerle aynı mantıkta birleşik cümle alınmaktadır. Bir daha böyle kötü davranırsa ona acımam. Yan cümle Temel cümle B. ŞART BİRLEŞİK CÜMLE “İstikbal, göklerdedir.” der Atatürk. Yan cümle Temel cümle Yan cümlesi şart ekiyle kurulan cümlelerdir. ÖRNEKLER A. GİRİŞİK BİRLEŞİK CÜMLE Yan cümlesi fiilimsi ile kurulan cümledir. Fiilimsi sayısı kadar yan cümle yer alır. Galatasaray’ın kazanması, büyük bir umuttur bize. Yan cümle Beni üzdüğünden işleri bir türlü rast gitmiyor. Yan cümle Bize yalan söyleyenler, acı çekecektir elbet. Yan cümle www.edebiyatveturkce.com ÖRNEKLER NOT: Fiilimsiler; MEB, TEOG ve ÖSYM sorularına göre fiilimsiler yüklemde ana öge dışında yer alırsa da birleşik cümle oluşturabilir. Aşağıda verilen cümleler çıkmış sorulardan alınmıştır ve birleşik cümle olarak kabul görmüştür. Stebin esas bitkisi, kökleri derine inmiş kurakçıl otlardır. Bu cümlede otlardır, yüklemin ana ögesidir. “Kökleri derine inmiş” kısmı, yüklemin sıfatıdır. TEOG sorusunda bu cümle birleşik alınmıştır çünkü fiilimsi ana ögenin dışında kalmıştır. Bihruz Bey yarım yamalak bir öğrenim görmüş bir gençtir. Melih ÖZDAMAR – TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ Bir millet sanattan ve sanatkârdan mahrumsa tam Yan cümle hayata malik olamaz. Bu toprağı terk edersem üzülürüm günlerime. Yan cümle C. İÇ İÇE BİRLEŞİK CÜMLE Yan cümlesi alıntı cümleyle oluşturulmuş cümlelerdir. ÖRNEKLER O gün bana “Seni istemiyorum artık.” dedi. Yan cümle Pazardan satıcılar “Şeker bu karpuzlar.” şeklinde Yan cümle bağırıyordu. “En uzun yola bir adım atarak başlanır.” denmiş. Yan cümle D. Kİ’Lİ BİRLEŞİK CÜMLE Bağlaçla oluşturulan tek birleşik cümledir. Tartışmalı bir cümle türüdür. Ki’nin bulunduğu cümlelerde Türkçenin doğal yapısına aykırı olarak önce temel cümle, sonra yan cümle gelmektedir. Türkçeye uygun bir yapıya dönüştürüldüğünde “ki” bağlacının yerini bir fiilimsi alır. Bu nedenle birleşik cümleye dâhil edilmiştir. Hiçbir zaman hatırımızdan çıkmasın ki Cumhuriyet; Temel cümle sizden fikri hür, vicdanı hür nesiller ister. Yan cümle Her dert, bir gün bitecektir; bir gece unutulacaktır. Özne ZT Yüklem ZT Yüklem Bu cümle yapısı Türkçeye uygun bir hâle getirildiğinde şöyle bir sonuç ortaya çıkacaktır: Bu cümlede öge sıralaması altı çizili şekilde verildiği gibidir. Bitecektir ve unutulacaktır ifadesinin ortak ögesi öznedir. Yani bu cümle için “öznesi ortak bağımlı sıralı cümle” denebilir. Cumhuriyetin sizden fikri hür, vicdanı hür nesiller istediği, hiçbir zaman hatırımızdan çıkmasın. Acılar bir bir geçiyor, artık mutluluk bizi bekliyor. Özne ZT Yüklem ZT Özne N Yüklem Görüldüğü gibi “ki” bağlacının yerini fiilimsi tuttu ve yan cümle, temel cümleden önce geldi. Bu nedenle ki’li cümle, birleşik cümleye alındı. Bu örnek cümlede de görüldüğü gibi hiçbir öge ortaklığı bulunmamaktadır. Bu nedenden ötürü bu cümleye “bağımsız sıralı cümle” olacaktır. Gördüm ki beni hiç hatırlamamışsın. Yan cümle BAĞLI CÜMLE En az iki yüklemden oluşmuş, yüklemleri bağlaçlarla bağlanmış cümlelerdir. Bu ifadeyi Türkçeye uygun bir hâle getirdiğimizde karşımıza çıkan ifade şu olacaktır: Bazı kaynaklarda “mi”li birleşik cümle ifadesi de geçmektedir. Bu cümle türü de ki ile aynı mantıktadır. “mi” zarf-fiil ile benzer anlam katınca birleşik cümle oluşturur. Güldü mü cenazeye benzerdi. Gülünce cenazeye benzerdi. ÖRNEKLER www.edebiyatveturkce.com Beni hiç hatırlamadığını gördüm. Yan cümle SIRALI CÜMLE En az iki yüklemden oluşmuş ve yüklemleri virgül ya da noktalı virgülle ayrılmış olan cümlelerdir. ÖRNEKLER Önce ardına bakıyor, kimse olmayınca da gülümsüyordu. Geldim, gördüm, yendim. Huzur, birçok insanın aradığı şeydir; bulmak istemediği şey değildir. Falcao topu aldı, Feghouli’ye bıraktı. Not: Sıralı cümlelerde öge ortaklı varsa buna bağımlı sıralı cümle, yoksa bağımsız sıralı cümle denir. Melih ÖZDAMAR – TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ Ne sen sor ne ben söyleyeyim. Hem beni bir daha aramayacağını söylüyorsun hem de sürekli arıyorsun. İnsanoğlu çok vefasızdır çünkü başka insanlar, onlar için araçtır. Bu konuyu bir daha anlat ya da alacağın notu şimdiden düşünmeye başla. Not: Sıralı cümlelerde olduğu gibi bağlı cümlelerde de öge ortaklığı söz konusu olursa bu cümlelere bağımlı bağlı cümle, öge ortaklığı söz konusu olmazsa bağımsız bağlı cümle denir. UYARI: Eğer bir cümle, iki yüklemden meydana gelmişse o cümle içerisinde fiilimsi, şart eki, alıntı cümle bulunması bir şeyi ifade etmez. Bu cümleler artık sıralı veya bağlı cümlelerdir. Kısacası şöyle bir sıralama yapabiliriz: Basit cümle < Birleşik cümle < Sıralı/ Bağlı cümle
