anksiyete bozuklukları
advertisement
KİŞİLİK BOZUKLUKLUKLARI Prof Dr Süheyla Ünal Kişilik • İnsanları birbirlerinden farklı kılan • Kendisine ve çevresindekilere bakış açılarını, kişiler arası ilişkilerini tanımlayan • Yaşam biçimini oluşturan • Değişmesi güç olan • İşlevselliğin tüm alanlarında sergilenen • Kendine özgü duygu, düşünce, tutum ve davranış örüntülerinin bütünüdür Kişiliğin tanımını yapar. Kişilik • Kişilik ‘nature’ ve ‘nurture’un karşılıklı etkileşiminin bir ürünüdür • ‘Nature’ kişiliğe genetik yapı aracılığı ile beyin aktivasyonu, mizaç, nöroanatomi ve biyokimya gibi temel süreçler üzerinden katkıda bulunur • ‘Nurture’ kişiliğe ebeveyn ilişkileri, kardeş kıskançlığı, çevresel uyarı ve kültür aracılığı ile katkıda bulunur Kişiliğin bileşenleri • Kişilik = Mizaç + Karakter • Mizaç – Doğuşta varolan davranış örüntüsüdür – Duygusal, güdülenme, uyum özelliklerinin yapısal çekirdeğidir • Karakter – Birey ve çevre arasındaki etkileşim içinde gelişir – Sürekli, tutarlı, kalıplaşmış özelliklerdir Kişiliğin bileşenlerini açıklar Kişilik I. Mizaç (Huy) II. Karakter A. Kalıtsal A. Öğrenme 1) Zarardan kaçınma 1) Kendini-yönetme 2)Yenilik arayışı 2) Ortak iş yapabilirlik 3)Ödül bağımlılığı 3) Kendini aşma 4)Sebatkarlık Cloninger RC Archives of General Psychiatry 1993;50:975-990 Mizaç özellikleri Boyut Yüksek Düşük Zarardan kaçınma Kötümser Korkak Utangaç Çabuk yorulan İyimser Cesur Canayakın enerjik Yenilik arayışı Araştırıcı Dürtüsel Savurgan Alıngan, öfkeli Çekingen Temkinli Tutumlu Sabırlı Ödül bağımlılığı Duygusal İçten, samimi Sıcak Şefkatli Uzak duran İlgisiz Soğuk duran bağımsız Sebatkarlık Çalışkan Kararlı hevesli Tembel Azmi olmayan başarısız Three Major Brain Systems Influencing Stimulus – Response Characteristics Brain System (Related Personality Dimension) Principal Monoamine Neuromodulator Relevant Stimuli Behavioral Response Behavioral activation (novelty seeking) Dopamine Novelty Exploratory pursuit Potential reward Appetitive approach Potential relief of monotony or punishment Active avoidance, escape Behavioral inhibition (harm avoidance) Serotonin Conditioned signals for punishment, novelty, or frustrative nonreward Passive avoidance, extinction Behavioral maintenance (reward dependence) Norepinephrine Conditioned signals for reward or relief of punishment Resistance to extinction 7 Kişilik bozuklukları • Kişilik özellikleri – uyuma dönük değilse, – esneklikten yoksunsa, – işlevsel bozukluğa ve öznel rahatsızlığa(distres) yol açıyorsa – çok çeşitli toplumsal ve kişisel durumları kapsıyorsa, – süreklilik gösteriyorsa ( en azından ergenlik ya da genç erişkinlik dönemine kadar) Kişilik bozukluklarının tanımını yapar kişilik bozukluğundan söz edilir Kişilik bozukluğu • Derin olarak yerleşmiş, benlikle uyumlu olan • Sosyal kalıplara uymayan • Kişiler-arası işlevsellikte bozukluk yaratan • Yaygın, ısrarlı, uyumsuz davranış örüntüsüdür Kişilik bozukluğu kriterleri-DSM 5 A-Kişilik (kendilik ve kişilerarası) işlevselliğinde bozulma B-Patolojik kişilik özelliği varlığı – Olumsuz duygulanım – Diğer insanlardan ayrılma (detachment) – Karşıt gelme (antagonizm) – Kontrol yokluğu ya da kompulsiyon – Psikotizm Kişilik bozukluğu kriterleri C-Kişilik işlevindeki bozulma ve patolojik kişilik özelliklerinin süreklilik göstermesi ve değişik ortamlarda sergilenmesi D-Kişilik işlevindeki bozulma ve patolojik kişilik özelliklerinin bireyin gelişim süreci ya da sosyokültürel ortamıyla açıklanamaması E-Bu özelliklerin bir maddenin etkisi altında olma ya da genel tıbbi bir durumun fizyolojik etkisiyle açıklanamaması Epidemiyoloji • Toplumda görülme sıklığı %10-14 • Erkeklerde paranoid, şizoid, antisosyal KB • Kadınlarda sınırda, kaçıngan, bağımlı KB daha fazla Toplum içindeki sıklıklarını yaşa ve cinsiyete göre söyler Epidemiyoloji Psikopatogenez Mizaç A. Kalıtsal - Algı/Bilgi işleme - Duygu/dürtü düzenleme B. Edinilmiş - Eksiklik/İnhibisyon bozukluğu (örn. SSS travmaları) C. Nörotransmitter aracılığı (örn impulsif-saldırganlık) Oluş nedenlerini mekanizmaları ile açıklar Karakter A. Öğrenilmiş - Kültürel - Sosyal - Kişilerarası (travmatik yaşantılar, kayıplar) Nörotransmitterler-Kişilik • Noradrenerjik sistem • Serotonerjik sistem Duygusal tepkisellik, uyarılma, dışa dönüklük dürtü baskılanması/duygu • Kolinerjik sistem Letarji/araştırmanın azalması, depresyon • Dopaminejik sistem ?NA sisteminin dengelenmesi Yenilik arayışı, histriyonik özellikler Semptomları ile açıklar Siever, LJ,mekanizmaları Frucht W. (1997) Risk etkenlerini mekanizmaları ile açıklar Riskli gruplar • Genetik yatkınlığı olanlar- mizaç • Erken travmalar - bağlanma, temel güven duygusu • Çocuk yetiştirme tutumları-ilgi/disiplin • Sosyokültürel faktörler-Öğrenme Riskli grupları gerekçeleri ile açıklar Kişilik gelişimi-Belirtiler • Oral döneme saplanma-bağımlı kişilik • Anal döneme saplanma-OKKB • Güvensiz bağlanma- Kaygı, kaçınma Semptomların kişilik gelişim sürecindeki yerini açıklar Semptomlar • • • • • Anksiyete Depresyon Öfke ve impuls kontrolsüzlüğü Kişiler arası ilişki sorunları İntihar girişimi Hastayı hekime getiren kişilik bozukluklarına ikincil semptom ve bulguları tanımlar Erken tanı • Kişilik bozukluğuna ilişkin komplikasyonlar gelişmeden – Duygu düzenleme, – Kişiler arası ilişkileri düzenleme – Stresle başa çıkma – Özdenetim becerilerini geliştirmek önem taşır Erken tanının prognoza etkisini açıklar Tanı için ipuçları • Hasta başka nedenlerle hekime başvurduğunda; – – – – – – – Genel yaşam biçimi Yaşam olaylarına karşı tutumu Değer yargıları Sorunlarda kendini haklı çıkarma çabası Sorunlarda çevreyi suçlama Çevre ile sık çatışma Ders almama ve davranışlarda yineleme gibi özellikler hekimin hastada kişilik bozukluğu düşünmesini sağlamalıdır Tanıda hekimin rolünü açıklar DSM 5’e göre kişilik bozuklukları • • • • • • • • • • Paranoid Kişilik Bozukluğu Şizoid Kişilik Bozukluğu Şizotipal Kişilik Bozukluğu Antisosyal Kişilik Bozukluğu Sınırda (Borderline) Kişilik Bozukluğu Histriyonik Kişilik Bozukluğu Narsisistik Kişilik Bozukluğu Kaçıngan Kişilik Bozukluğu Bağımlı Kişilik Bozukluğu Obsesif-kompulsif Kişilik Bozukluğu DSM 5 kriterlerine göre kişilik bozukluklarını sınıflandırır Sınırda kişilik bozukluğu • Kişilik işlevinde belirgin bozulma 1- Kendilik işlevinde bozulma a) Kimlikte; belirgin verimsizlik, yetersiz gelişme, sıklıkla kendini aşırı eleştirmeyle bağlantılı durağan olmayan kendilik imgesi, kronik boşluk duygusu, stres altında disosiye olma b) Kendini yönlendirme; Amaç, özlem ve isteklerde, değerlerde, gelecek planlarında durağan olamama 2-Kişiler arası ilişkilerde bozulma a) Empati; Aşırı duyarlılık nedeniyle kişiler arası ilişkilerde diğerlerinin ihtiyaçlarını ve duygularını farkederek uzlaşma becerisi, diğerlerini algılamada yanlı davranarak olumsuz tutum gösterme, incinirlik Alt grupların belirgin semptomlarını sayar Sınırda kişilik bozukluğu b) Yakın ilişkiler: Yoğun, tutarsız, çatışmalı, gerçek ya da hayali terkedilme düşünceleri ile kaygılı uğraş içinde olma, yüceleştirme ve değersizleştirme arasında gidip gelme, aşırı ilgilenme ya da geri çekilme şeklinde uçlarda davranma •Patolojik kişilik özellikleri 1) Olumsuz duygulanım a) Duygusal labilite b) Kaygılılık c) Depresiflik Alt grupların belirgin semptomlarını sayar Sınırda kişilik bozukluğu 2) Dizinhibisyon a) Dürtüsellik b) Risk alma 3)Antagonizm (karşıtlık) a) Düşmanlık Alt grupların belirgin semptomlarını sayar Obsesif Kompulsif Kişilik Bozukluğu • Kişilik işlevinde belirgin bozulma 1- Kendilik işlevinde bozulma a) Kimlikte; Kendilik duygusu işle ve verimlilikle tanımlı, duyguları ve yaşantıları kısıtlı b) Kendini yönlendirme; Mükemmelliyetçilik ve yüksek standartlar nedeniyle görevleri tamamlayamama, aşırı ahlaklı olma 2-Kişiler arası ilişkilerde bozulma a) Empati: Diğerlerinin duygu, düşünce ve davranışlarını anlamada güçlük çekme b) Yakın ilişkiler çalışma ve verimliliğe ikincil, esnek olmaması, inatçılığı sorun Alt grupların belirgin semptomlarını sayar Obsesif Kompulsif Kişilik Bozukluğu • Patolojik kişilik özellikleri 1) Kompulsivite 2) Olumsuz duygulanım Alt grupların belirgin semptomlarını sayar Kaçıngan kişilik bozukluğu • Kişilik işlevinde belirgin bozulma 1- Kendilik işlevinde bozulma a) Kimlikte; kendini yetersiz görme b) Kendini yönlendirme; Davranışları için gerçekçi olmayan standartlar koyma, kişiler arası ilişki için risk alma 2-Kişiler arası ilişkilerde bozulma a) Empati: Eleştirilmeye ve reddedilmeye aşırı duyarlılık b) Yakın ilişkiler: Hoşlanıldığından emin olmadan yakınlaşamama, mahçup olma korkusu Alt grupların belirgin semptomlarını sayar Kaçıngan kişilik bozukluğu • Patolojik kişilik özellikleri 1) Detachment a) Geri çekilme b) Yakınlıktan kaçınma c) Haz alamama 2) Olumsuz duygulanım a) Kaygılılık Alt grupların belirgin semptomlarını sayar Şizotipal kişilik bozukluğu • Kişilik işlevinde belirgin bozulma 1- Kendilik işlevinde bozulma a) Kimlikte; ben ve diğerleri arasındaki sınırların net olmaması b) Kendini yönlendirme; Gerçekçi olmayan ya da bağlantısız amaçlar 2-Kişiler arası ilişkilerde bozulma a) Davranışının diğer insanlar üzerindeki etkisini anlamada güçlük çekme b) Yakın ilişki kurmada belirgin bozukluk Alt grupların belirgin semptomlarını sayar Şizotipal kişilik bozukluğu • Patolojik kişilik özellikleri 1) Psikotizm a) Ekzantirizm (sıradışılık) b) Bilişsel ve algısal düzenleme bozukluğu c) Alışılmadık inançlar ve yaşantılar 2) Detachment- Uzaklaşma a) Kısıtlı duygulanım b) Geri çekilme 3) Olumsuz duygular a. Şüphecilik Alt grupların belirgin semptomlarını sayar Antisosyal kişilik bozukluğu • Kişilik işlevinde belirgin bozulma 1- Kendilik işlevinde bozulma a) Kimlikte; ben-merkezcilik, kişisel kazanç, güç ya da hazdan kaynaklanan kendilik saygısı b) Kendini yönlendirme; Kişisel doyumu amaç edinme, kültürel normlara, yasalara uygun davranmama 2-Kişiler arası ilişkilerde bozulma a) Empati ve vicdan yokluğu b) Yakın ilişkileri kendi çıkarı için kullanma, başkası üzerinde hakimiyet oluşturma Alt grupların belirgin semptomlarını sayar Antisosyal kişilik bozukluğu • Patolojik kişilik özellikleri 1) Antagonizm (karşıtlık) a) Manuplatif olma b) Kandırma c)Vicdan yokluğu d) Düşmanlık 2) Dizinhibisyon a)Sorumsuzluk b)Dürtüsellik c)Risk alma Narsistik kişilik bozukluğu • Kişilik işlevinde belirgin bozulma 1- Kendilik işlevinde bozulma a) Kimlikte; kendini tanımlamak için başkalarını referansına ihtiyaç duyma b) Kendini yönlendirme; Başkalarının kabul ve onayını aşırı önemseme, yüksek kişisel standartlar koyma 2-Kişiler arası ilişkilerde bozulma a) Empati: Diğerlerinin duygu ve ihtiyaçlarını anlamada yetersizlik, diğerlerinin kendisiyle ilgili tepkilerine duyarlı olma, başkaları üzerindeki etkisini aşırı önemseme ya da hiç önemsememe b) Yakın ilişkiler: Yüzeysel ve kendilik saygısını besleyecek ilişkiler Alt grupların belirgin semptomlarını sayar Narsistik kişilik bozukluğu • Patolojik kişilik özellikleri 1) Antagonizm (karşıtlık) a) Büyüklenmecilik b) Dikkati üstüne çekme, ilgi ve hayranlık arayışı Semptomatik tedavi Depresyon- SRI, RMAOI, atipik AP Akut anksiyete, ajitasyon- BZD, AP Anksiyete- SSRI, buspiron, RMAOI, düşük doz AP Duygulanımda dalgalanma- VAL, CBZ, Li, düşük doz AP Duygulanımda düzleşme- atipik AP, SSRI, RMAOI Disfori- SSRI, düşük doz AP Saldırganlık- Li, antikonv., AP Dürtüsellik- SSRI, antikonv., Li, düşük doz AP Psikoz- AP Hastanın önde gelen semptomlarına göre uygulanacak palyatif tedaviyi açıklar
