eski türk edebiyatının kültür temelleri

S
E
N
İ
SAYGIYLA ANIYORUZ…
AÇIKLAMA
BU ÇALIŞMA 2001-2002 ÖĞRETİM YILI
EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ESKİ TÜRK EDEBİYATI DOKTORA PROGRAMINDA
ESKİ TÜRK EDEBİYATININ KÜLTÜR TEMELLERİ
DERSİNDE SEMİNER ÇALIŞMASI OLARAK
SUNULMUŞTUR.
PROF.DR.TUNCA KORTANTAMER
İLE YAPILAN SON DOKTORA DERSİ NOTLARINDANDIR
ESKİ MISIR VE
AFRİKA
KÜLTÜRLERİ
Sünnî
İslam
Şiî
İslam
Kalenderîlik
ORTA DOĞUNUN
ESKİ KÜLTÜRLERİ
BİZANS KÜLTÜRÜ
Tasavvuf
İSLÂM
Melâmilik
İRAN KÜLTÜRÜ
HİNT KÜLTÜRÜ
Tarikatlar
Hurûfilik
İsmaililik
Bâtınîlik
Bahailik
Dürzilik
Nusayrilik
Âhilik
YAHUDİLİK VE
HIRİSTİYANLIK
ORTA ASYA VE
UZAK DOĞU
KÜLTÜRÜ
İSLÂM DÜŞÜNCESİNİ ETKİLEYEN DİĞER KÜLTÜRLER
İSEVÎ KÜLTÜRÜ
HİNDİSTAN KÜLTÜRÜ
YUNAN KÜLTÜRÜ
İSKENDERİYE MEKTEBİ
•Budizm
•Pisagor
•İsa
•Yeni Platoncular
•Brahmanizm
•İşrak ve aydınlanma
•Teslis (üçleme)
•Platinos -İskenderiye
•Şehvetten kurtulma
•Kötülük x iyilik
•Mehdi
•Türeme
•Dünya ile ilişiği kesme
•Sayıların gizemi (3,7)
•Âlem bilgisine sahip olma
•Gizli kuvvetler
ÇİN_JAPON
•Eşitlikçilik
•Gülme, kıyafetname
KÜLTÜRÜ
•Aşk ve marifet
•Nirvanaya ulaşma (Acılardan
kurtulmak için maddi dünyadan sıyrılma.
İRAN KÜLTÜRÜ
Allah fikri olmadığı için Tecelli fikri de yok)
MUSEVÎ KÜLTÜRÜ
MISIR KÜLTÜRÜ
•Hermes –(Yunanca)
•Kâhin, tarikat, mâbud
•Bâtın bilgisi
•Kâl (eriyiş) olmak
•Aklı, kalbi, ruhu eğitmek
•Musa
•İlm-i ledün bilgisi
•Çile ve halvet
•Kabala
•Suret ve işaretler
•Sayıların önemi (10)
•Mecusilik
•Zerdüştlük
•Ateş ve yıldız
ORTA ASYA KÜLTÜRÜ
•Şamanizm
•Tek tanrı inancı-Kam
•Ayinler
PEYGAMBERİN VEFATI (M 632)
İLK BÖLÜNMELER
•İmamet ve hilafet sorunu
•seçim
sorun
çözüm
•Hz. Ali’nin ölümünden sonra iktidar
Emevî ailesine geçer
EBU BEKİR
•Hâkim Sünnî düşüncesine karşı Şiî
muhalefetin sesi yükselir
ÖMER
•İslâm dünyasında Şiî ve Sünnî İslâm
düşünceleri gelişmeye başlar
OSMAN
ehl-i beyt kırgın
vasiyyet + seçim
şûra
Emevîler kayırılır
MUAVİYE
Şam valisi
Aişe, Talha ve
Zübeyrin
destekler
ALİ
Osman’ın kanını sorar
Biat etmez
•Kûfe’yi üs olarak seçer
•Sünnilere göre 4.halife
•Şiîlere göre ilk imam
CEMEL VAKASI
SIFFİN SAVAŞI
HAKEM OLAYI
HÂRİCİLER
ALİ’NİN ŞEHADETİ (M 661)
İLK AYRILIKLAR
İMÂMET
Ali yanlıları (Şia)
İran (Eski Dinler)
Caferi
12 İmam Şiası
Dürziler
EMEVÎLER
Tasavvuf Dönemi
(İslamlaştırma
Arap Kavmiyetçiliği)
B
A
T
I
N
Î
TÜRKLER
Eski Dinleri
İSMÂİLİLER
Fâtımî
HİLÂFET
Ebu Bekir, Ömer, Osman
yanlıları (Şia)
Göçebe Türkmenler
Tarikatlar Dönemi
Yerleşik Türkler
Sünnî
Aleviler
Alamut
BEKTÂŞİLER
TASAVVUF
KONUSU: İnsandır
GÂYESİ : İnsanın, insan-ı kâmil makamına gelmesini
sağlamaktır
SÛFİLERİN TANIMLARINDAN
 SULHU OLMAYAN BİR SAVAŞTIR
 NEFSE KUL ŞEYTANA ZEBÛN
OLMAMAKTIR
 NEFSİN NASİBİNİ TERK EDEREK
HAKK’IN NASİBİNİ ARAMAKTIR
 ZAHİRDEN UZAKLAŞIP BÂTINA
YAKLAŞMAKTIR
 MİHNETLERİ GİZLEMEKTİR
 KALBİ ALLAH’A BAĞLAYIP MÂSİVA
İLE İLGİYİ KESMEKTİR
 SEVGİLİNİN KAPISINDAN KOVSA DAHİ
AYRILMAMAKTIR
 HAKİKATLARI ALMAK VE HALKIN
ELİNDE BULUNANDAN ÜMİDİNİ
KESMEKTİR
TASAVVUF KELİMESİNİN:






SAFLIK, DURULUK, BERRAKLIK
ANLAMINA GELEN ‘SAFV” KÖKÜNDEN,
“BENU SÛFE” KABİLESİNİN İSMİNDEN,
“SUFFE” ASHABINDAN,
BİR ÇÖL BİTKİSİ OLAN “SUFÂNE””DEN,
YUNANCA HİKMET ANLAMINA GELEN
“SOPHİA”DAN,
YÜN ANLAMINA GELEN ARAPÇA “SÛF”
KÖKÜNDEN,
GELDİĞİNİ İLERİ SÜRENLER VARDIR
YAYGIN KANI “SÛF”DAN
TÜREDİĞİDİR
TEMEL KAVRAMLAR

TEVBE

SABIR

TEVEKKÜL

RİYAZET

VERÂ

HALVET

HAVF
TASAVVUF TARİHİ
TASAVVUFUN
İSLÂM DÜNYASINDA VARLIĞINI
KORUMASININ SEBEPLERİ
ZÜHD DÖNEMİ
(6-8.YY)
Mutasavvıfların:
•AŞK ANLAYIŞLARI,
•İLM-İ LEDÜN BİLGİSİNE SAHİP OLMALARI,
•KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMADAKİ
FARKLILIKLARI (Te’vil farkı).

HÜZÜN

İHLAS

ZİKİR

ZÜHD

SEYR-İ SÜLÛK
TASAVVUF DÖNEMİ
(9-12.YY)
TARİKATLAR DÖNEMİ
(13.yy’dan sonra)
TEMEL KAVRAMLAR












: Günahlardan ve bütün kötülüklerden dönmek, vazgeçmek.
: Dayanmak, kendini tutmak.
Cüneyd-i Bağdâdî’ye göre, acıyı yüzünü ekşitmeden yudum yudum
içmek.
TEVEKKÜL : İşi üzerine almak, vekil olmayı kabul etmek, teslim olmak.
RİYAZET
: Nefsin ve bedenin arzularını en aza indirerek ibadetle ilgilenmek
VERÂ
: Şüpheli ve boş şeylerden uzak durmak
HALVET
: İnsanlardan ayrı ve yalnız yaşamak
HAVF
: Allah korkusu ve ilahi aşk ile gönlün dolması
HÜZÜN
: Ebedî sevgiliden uzakta kalındığından dolayı hüzünlenmek
İHLAS
: Riya ve gösterişten uzak durmak
ZİKİR
: Allah’ı her an hatırda tutmak, anmak.
ZÜHD
: Kişinin Allah’tan başka şeylere (eşyaya ve dünyaya) karşı takındığı
tavırdır
SEYR-İ SÜLÛK: Kişinin dervişliğe başlayışından tasavvufî yolculuğunu tamamlayarak
sevgiliye kavuşana kadar geçirdiği kalbî ve mânevî yolculuk.
TEVBE
SABIR
*Hz.Peygamberin hayatında başlayan bu
1. ZÜHD DÖNEMİ
süreç, yaklaşık olarak onun vefatından
sonraki 150 yıllık dönemi de içine almaktadır.








Maddeye karşı tavır,
Kanaat sahibi olma,
Ayet ve hadislere bağlılık,
İbadetle meşgul olma,
Az yeme,
Az uyuma,
Az mala sahip olma,
Evlenmeme,
GÖRÜLEN TEMEL
ÖZELLİKLERDİR
E K O L L E R
BU DÖNEMDE:
KÛFE EKOLÜ
Şiî temâyüller fazladır
Şiirde platonik aşk işl.
Temsilcisi: Ebu Hâşim Sufi
BASRA EKOLÜ
Korku ve hüzün ağırlıklı bir
anlayışı temsil eder. Hasan
Basri korku anlayışını,
Rabiatü’l-Adeviyye ise
sevgiye dayanan zühd
anlayışını temsil eder
HORASAN EKOLÜ
Melâmet ve fütüvvet
anlayışı öne çıkmıştır.
İbrahim b. Edhem, Şakik
Belhî gibi tems. vardır
2. TASAVVUF DÖNEMİ
GÖRÜLMEKTEDİR.
farklılıklar ön planda olmuştur.
NİŞABUR MEKTEBİ
BAŞLICA MEKTEPLER
BU DÖNEMDE:
 Tasavvuf ilminin diğer ilimlerden
ayrılıp bağımsız hale gelmesi,
 İtikâdî ve amelî mezheplerin
yaygınlaşması,
 İslam ilimlerinin teşekkülü ve
sistemleşmesi,
 Felsefî akımların kendini
göstermesi,
 Sûfilerin 9 ve 10.yy.dan sonra
İslam ülkelerinin her tarafına
dağılmış oldukları
* Tefsir ve Te’vil anlayışındaki
BAĞDAT MEKTEBİ
İRANÎ ETKI
Fütüvvet ve Melâmet ön
plana çıkmıştır. Bayezidi Bistâmi önemli
temsilcilerindendir
Tevhid ve aşk öne
çıkmıştır. Çok sayıda
mutasavvıf yetişmiştir.
Cüneyd-i Bağdâdî,
Hallac-ı Mansûr gibi
MISIR MEKTEBİ
Zinnûn Mısrî, mârifet
konusunu ağırlıklı olarak
ele almıştır
ŞAM MEKTEBİ
Gece ibadeti ve açlığa
önem verme belirgin
özelliğidir
3. TARİKATLAR DÖNEMİ
13.YÜZYILDAN
SONRAKİ SÜREÇ
HİYERARŞİNİN OLUŞUMU
BU SÜRECE NASIL GELİNDİ?


Tasavvufla ilgili o güne kadarki
gelişim ve birikim
Âlimler arasındaki tartışmalar
İBN-İ ARABÎ-GAZALİ


Sûfilere göre Allah’a ulaşma
yollarının çokluğu
Halkın mânevî otoritelere sığınma
güdüsü
TASNİF
Fikir Sis. Göre
Hak (Ortadoks)
Bâtıl (Heterodoks)
12
tarikat
Kâdirilik
Nakşîlik
Rifâilik
Bedevîlik
Celvetilik
Başlıca
Tarikatlar
Bayramîlik
Desukîlik
Sa’dilik
Bektâşilik
Zikir Şek. Göre
Gizli
Açık
Ayakta,
Oturarak
Şa’zililik
Mevlevilik
Halvetilik
TARİKATLARIN ORTAK YÖNLERİ
1.

ZİKİR
Allah’ın isimlerini ve belirle duaları belli
zamanlarda sesli ya da sessiz tekrar etmektir.

En faziletli zikir “La İlâhe İllallah”

Ferdî ve toplu zikir yapılabildiği gibi dil ve kalp
ile de yapılmaktadır
2. SEYR-İ SÜLÛK (Nefis Terbiyesi)
Kişinin dervişlikle başlayıp tasavvufî
yolculuğunu, vuslatını tamamladığı
noktaya kadar yaptığı manevî ve kalbî
yolculuğun adıdır.
AŞAMALARI:

1. Seyr İlallah: Kalp makamına ulaşma; 2. Seyr Fillah: İlm-i
ledüne ulaşma; 3. Seyr Ma’allah: Veliliğin sonuna gelme; 4.
Seyr Anillah: İrşat için tekrar halkın arasına katılma
Tarikatlara göre farklı isimlerle anılsa da içerik
çok değişmez.
Mevlevîlerde: Semâ
Nakşîlerde: Hatm-ı Hâce
Bektâşilerde: Semah
Kâdirilerde: Deverân
Halvetîlerde: Darb-ı Esmâ Rıfâilerde: Zikr-i Kıyâm
4. İNSANÎ UNSURLAR
Pir, pîr-i sâni, derviş, silsile, kol, şube, râbıta
5. FİKRİ VE MÊNEVÎ UNSURLAR
Bâtınîlik,hurûfilik, fütüvvet, melamet, ricalü’l-gayb
Oluş
Hakka’l-Yakîn
mead
mebde
madde
Görüş
Ayne’l-Yakîn
Biliş
İlme’l-Yakîn
İnsan
seyr–i nüzûl
Vakıf, tekke,dergâh, kıyafetler, ortak dil, tarikat eşyaları
seyr–i urûc

3. MADDİ UNSURLAR
ALLAH VARDIR
ONA ULAŞMA YOLU AŞKTIR
elest ile ilgili olarak önemli bilgiler kayıtlıdır.
Bu Esere göre:

Elest öncesi ruhlar Allah ile beraberdir,

Ruhlar için vatan burada, Tanrı varlığıdır,

Tanrıdan ayrılma gurbete düşmektir,

Allah cemâlinden dolayı tecelli etmek istemiştir,

Bunun için ruhları bedenleştirerek insan yapmaya karar
verir,

Ruhları elest meclisinde toplayıp onlarla bir anlaşma
yapar,

Bundan sonra ruhlar, bedenlere gönderilerek ve çeşitli
perdelerden geçerek Allah’tan ayrılır,

Bedenlere gönderilen ruhlarla Allah arasına giren perdeler,
ruhlara Allah’ı unutturan engeller olarak telakki edilir,

Allah’ı unutan insan hayvânî nefis ile hayata başlar,

Bu yönüyle nefsin ikili bir yapıya sahip olduğu görülür:
Madde kısmı topraktan gelen ölümlü kısmıdır, mânevî
kısmı ise ruhlar âleminden gelen kısmıdır. Madde kısmının
ortadan kalkmasıyla mânevi kısmı da tekrar ait olduğu yere
döner,

Bu dönüş sürecini tasavvuf sıkça işlemiştir.

İnsanın nefsini hayvâni isteklerden arındırmasıyla kalbinde
bir iman belirir, bu da genellikle ışık şeklinde tezâhür eder.
Bu ışık aynı zamanda sevginin ve aşkın da timsalidir.

Bu kapsamda insan kalbi, evrenin küçük bir modeli olarak
değerlendirilir,

Allah’ın insanı kalbi için, kalbi de kalpte ulaşılabilecek
mârifet bilgisinin bilinmesi için yarattığı düşünülür

İnsan hayvânî nefsini kontrol altına aldığında aşkla
kendisini hakikate götürecek yolları geçer ve vuslata
kavuşur.
Ruhlar Âlemi
ruhlar
Elest öncesi Allah’la beraber
Allah cemalinden dolayı tecelli etmek ister
elest
Ruhlarla ahit yapılır
Bedenlere yolculuk başlar
Allah’ı unutturmak için
devreye girer
perdeler
Tasavvuf gurbetteki ruhun asıl vatanı
olan Allah’a kavuşmasını işler
YARATILIŞ MİTİ
*Necmeddin Dâi’nin Mirsâdü’l-İbâd adlı eserinde
insan
RUH
Ruhlar âleminden
Ölümle ait
Olduğu yere gider
Hayvânî nefis ile hayata başlar
BEDEN
Topraktan
Ölümle beden
toprağa karışır
TASAVVUFUN İSLÂM DÜNYASINDA
VARLIĞINI KORUMASININ SEBEPLERİ
Mutasavvıfların:

AŞK ANLAYIŞLARI,

İLM-İ LEDÜN BİLGİSİNE SAHİP
OLMALARI,

KUR’AN’I ANLAMA VE
YORUMLAMADAKİ FARKLILIKLARI
(Te’vil farkı).
ŞİÎLİK








*Hilâfet ve imâmet konularındaki görüş ayrılığından ortaya çıkarak,
imametin ehl-i beytin hakkı olduğunu savunur.
Ahbâriyye’ye göre Kuran ve hadisi okuyan herkes kararını verebilir
18.Yüzyıla kadarhâkim olmuştur Usuliyye bu anlayışa karşı çıkar
İmamet öğretisi ile geliştirilmiş nübüvvet öğretisi temeline dayanır
Kur’an’ın mânevî yorumu ön plandadır
İmam, peygamberden Ali’ye geçen ilm-i ledüne sahiptir, herşeyi bilir.
İmam mânevi bir güç unsurudur
KOLLARI: İmam konusunda farklı anlayışlar sergilerler:
1. Câferiyye: 12 İmam Şiîliğinin temsilcisidir.
2. Zeydiyye: 4.İmam Zeynelabidin’in oğlu Zeyde uyanlar, ehl-i sünnete
yakın.
imam masum değil, ehl-i sünnetten herkes imam olabilir, takiyye ve mut’a
yok
3. İsmâiliyye: 6.İmamın oğlu İsmail’e uyanlar, koyu bâtınîlik karışmış.
İNANÇ ESASLARI: Tevhid Nübüvvet Mead İmamet
Adalet
DİNİ DAYANAKLARI: Kitap, Sünnet (ahbâr), İcma, Akıl
Kuleni sâdık imamların hadislerini toplamış
Taberî meşhur tefsirini yazmış
SÜNNİLERDEN FARKLARI:
* Ricat
* Bedâ
* Kur’an’ın tahrif edildiği inancı
* Takiyye
* Mut’a nikâhı
* Ezana “Ali Veliyyullah” ilavesi
12 İMAM ŞİÎLİĞİ
Zâhir-bâtın dengesi var
velayet nübüvvet dengesi
Peygamberlik önce
İSMÂİLİYYE ŞİİLİĞİ:
Bâtın üstün
Velayet peygamberliğin kaynağı
İmamet önce
ALİ
HASAN
HÜSEYİN
ALİ ZEYNEL ABİDİN
MUHAMMED BÂKIR
CA’FER-İ SÂDIK
MUSA el-KÂZIM
ALİ er-RIZA
MUHAMMED et-TÂKİ
ALİ en-NÂKİ
HASAN el-ASKERİ
MUHAMMED el-MEHDİ
KALENDERÎLER
ÖZELLİKLERİ:
* 3-5 Kişilik gruplar halinde gezmek,
* Geçimlerini dilenerek sağlamak,
* Sakal, bıyık, baş ve kaşlarını kazıtarak
acayip kılıklarla dolaşmak.
DOKTRİNLERİ:
İlkeleri, Hunûfî ve Şiî tesirler ile fakr,
tecerrüd, melâmet ve vahdet-i vücûd gibi
tasavvufî esaslar hareketle belirlenmiştir.
Buna göre:
*Dünyaya itibar etmeme,
*Münzevî bir yaşam sürme,
*İyilikleri gizleyip kötülükleri sergileme,
*Vahdet-i vücud düşüncesine devir,
tenâsüh ve hulûl gibi inançlar
karıştırma.
•Yaşadıkları toplumun kurallarına tepki
göstererek dünyayı kâle almayan ve bunu
davranışlarıyla açığa vuran kişilerdir
KOLLARI:
En önemli kolu Haydâriliktir. Diğer
Kalenderîlerden ayrılmak için
bıyıklarını kesmemişler ve
boyunlarına demir halka takmışlar
ETKİSİ:
En önemli etkisi Bektâşilik’in
doğuşuna ortam hazırlamasıdır.
BÂTINÎLİK


* İslam topraklarına sonradan katılan yerlerdeki
insanların, gelenek ve göreneklerine İslâmî bir maske
geçirerek yaşamlarına devam etmesidir
Gizli olan şeylerin iç yüzünü
bilme,
Kur’an’ın gerçek yorumunu
ancak mâsum imamın bildiğine
inanma (ismâilî bâtınilik gibi. Hurûfilik’te
TEŞKİLAT
iMAM
Fazlullah bilir, Tasavvufta ise Gavs ve Kutup bilir)


İslâmı farklı yorumlayıp inkâr ve
ibâha sınırına kadar götürme
Gizli teşkilatlar kurup yönetime
karşı isyan
DOKTRİN

Klasik Metod Dışında Yorum
(Te’vil)

Gulüvv (Peygamberler
hakkında aşırı inanç)

Hulul ve ittihad

Tenâsüh

İbahilik
Zırva te’vil götürmez- T.Kortantamer
HÜCCET
DÂİ
MÜSTECİB
ETKİLERİ:

İsmâilîlik (Özellikle Alamut İsmaililiği)

Dürzilik

Nusayrilik

Babâilik – Bahâilik (İngiliz kolonistlerinin
oluşturduğu bir düşünce)

Hurûfilik (Nurun yerini söz almış, bütün
yaratılış seslerle oluşuyor)

Tasavvuf
ALEVİLİK–BEKTÂŞİLİK
ALEVİLİK








Ali’ye mensup, Aliye ait
En üstün sahabe, ilk halife olması
gereken kişi
Anadolu alevilerine kızılbaş
(başlarına kırmızı börk taktıkları için)
Kırmızı külah şaman geleneğinden
gelir
Doğuşu: İlk siyasi olaylar, Cemel,
Sıffin,Emevilerin iktidar arzusu,
Kerbelâ, Türk göçleri ve ilk Türkİslam ilişkileri
Türklerin İslamlaşmasında İran etkisi
Yesevi Etkisi, Anadolu’nun
Türkleşmesi ve islamlaşması,
Dervişler, Rum abdalları
Medrese müslümanlığı ile göçebe
Türk islamı
BEKTÂŞİLİK













Oniki esas tarikattan biri
Yesevî ocağından feyz aldığı görülüyor
Batıni, Hurufi, Şiî, Kalenderi gruplar Hacı
Bektaş’ın arkasına saklanmış
Dört kapı, kırk makam
Gönül çok önemli
İnsan alemin özü, Kendini bilen hakkı bilir
Tarikat kapısı herkese açık
Medresenin katı tutumuna tepkili, hoşgörülü
Balım Sultan ikinci pir
Allah kendi nurundan bir nur yaratmış Nur-ı
Muhammedi, aynı nur Ali de de vardır
5 kişi pence-i âl-i âb: Muhammed, Ali,Fatıma,
Hasan, Hüseyin
Tevella, Teberra
On iki imam
ALEVÎLİK
1. Hiyerarşi: Dede,
rehber, tâlip
2. Mekân: Ocaklar
3. Bağlılık: Ankara
ve İzmir’deki
ocaklara
4. Katılım: Doğuştan
5. Musahiplik
6. Tarikat değil
MUKAYESE
ORTAK YÖNLER
Ayin-i Cem
Çerağ
Mürşit / rehber postu
On iki hizmet
Semah
Kadına bakış açısı
Ali ve 12 imamla ilgili inanç
Câferi olmaları
Hurûfilikten etkilenmeleri
BEKTÂŞİLİK
1. Hiyerarşi: Dede,
can, muhib, âşık
2. Mekân: Tekke,
dergâh
3. Bağlılık: Hacı
Bektaş Tekkesine
4. Katılım: İntisapla
5. Mücerretlik
6. Tarikat