TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

iBN HALDUN, EbO Zekeriyya
BİBLİYOGRAFYA :
Ebu Zekeriyya İbn Haldun, Bugyetü 'r-ruvvad
(nşr Abdülhamid Haciyat). Cezayir 1980,. neşre­
denin girişi, 1, 7 -76; İbn Hazm, Cemhere, s. 460461; İbn Hayyan, el-Mul):tebes (nşr. M. M. Antuna). Paris 1937, s. 70-71,77-79, 82-85; ibnü'l-Hatib, el-İ/:ıtıta, 1, 13; ll, 143-169; lll, 497516; IV, 593-604; ibnü'l-Ahmer. Müsteuda'u'l'alame (nşr. Muhammed Türki et-Tunisi - Muhammed b. Tavlt et-Tand), Tıtvan 1384/1964,
s. 65; İbn Haldun, el-'İber, VII, 379-380, 418;
a.mlf . . et-Ta'rlf bi'bn ljaldun ( nşr. Muhammed b. Tavlt et-Tand) , Kahire 1951, bk . İndeks;
Makrizi, Dürerü'l-'u~Ddi'l-ferfde (nşr. Muhammed Kemaleddin). Beyrut 1992, 1, 131-141; ll,
442-447; Makkari. Neff.ıu't-tfb, VI, 389-399,
510, 515-517; VII, 133-135; a.mlf.. Ezharü'rriyaz, Rabat 1398/1978, 1, 238-242, 246-247;
ibnü 'l-imad. Şe;;:erat, VII, 76-77; Serkis. Mu'cem, 1, 97-98; Brockelmann. GAL, ll, 312-313;
Suppl., ll, 340; Zirikli. el-A'lam, IX, 211; Kehhale. Mu'cemü'l-mü'elli{in, Xlll, 228; Muhammed Ta ibi. İbn ljaldün, Tunus 1973, s. 6-16;Abdülhamid Haciyat. Ebu fjamma Musa ez-Zeyyanf: f.ıayatühD ue aşaruh, Cezay ir 1394/1974;
a.mlf., "'Abdurra]1man b. !jaldfın ve tercemetühü'ş-şabşiyye", Mecelletü'ş-Şe~a{e, sy. 77,
Cezayir 1983, s. 34-4 7; Abdurrahman Bedevi.
Mü'elle{atü İbn ljaldün, Tunus 1979; MahfUz,
Teracimü'l-mü'elli{in, ll, 224-227; Muhammed
ei-Menuni. el-Mesadirü '1-'Arabiyye li-tarff:ıi'l­
Magrib mine'l-fetf.ıi'l-İslamf ila nihayeti'l-'aş­
ri'l-f.ıadfş, Rabat 1983,1, 101-103; Mustafa Ebu
Dayf. el-}faba'ilü '1-'Arabiyye {i'l-Endelüs, Darülbeyza 1983, s. 270-275, 4 76, 501; Cum'a Şi­
ha, el-Fiten ue'l-f.ıurQb ue eşeruha fi'ş-şi'ri'l­
Endelüsf, Tunus 1414/1994,1, 315-327; M. J.
Viguera, "Müsnedü İbn Merzfıl5", el-Kürrasatü 'tTanisiyye, XXVI/103-104, Tunus 1978, s. 6186; R. Arie, "Les relations entre le royaume
nasride de Grenade et l e Maghreb de 1340 a
1391", Relaciones de la peninsula Iberica
con el Magreb, Xlll-XVI, Madrid 1988, s. 21-40;
Alfred Bel, "Abdülvadiler", İA, ı, 102; a.mlf.,
"İbn Haldun", a.e., V/2, s. 743-744; a.mlf .. "1bn
Khaldün", EJ2 (İng . ). lll, 831-832; Mu.M (Mülhak). ll, 92; Muhammed Mehdi Müezzin-i Cami,
"İbn !jaldfın", DMBİ, lll, 441-444.
liJ
CA.siM EL-Usüo!
İBN HALEF
(.....u>- l)!f)
Ebü'l-Hasen All b. Halef
b. Abdilvehhab el-Katib
(ö. 437 /1046'dan sonra)
Fatımller'in
Divan-ı İnşa'ının önde gelen
L
katiplerinden.
_j
Hayatı hakkında yaptığı görev dışında
bilgi yoktur. D oğum ve ölüm tarihleri tesbit edilememekte, ancak 437'de ( 1046)
Mevaddü'l-beyan adıyla tanınan kitabının yazımın ı sürdürdüğü bilinmektedir
14
(s. 396). Habbal el-Mısrl"nin Veteyatü
]favm mine'l-Mışriyyin ve nefer sivahüm'ünde (bk bibl.) Şewal455'te (Ekim
1063) öldüğünü söylediği Ebü'l-Hasan Ali
b. Halef ez-Zeyyat adlı kişinin İbn Halef
olması muhtemeldir.
Mevaddü'l-beyan, Divan-ı İnşa'da görev yapan katipi er için yazılmış bir el kitabıdır; ancak çeşit li bölümlerinde edebi
nazariyeter üzerinde önemle durulduğu
görülmektedir. Müellif özellikle dördüncü
ve beşinci bölümlerde İbnü'l-Mu'tez (ö.
296/908) ve Kudame b. Ca'fer'in (ö. 337/
948 1? 1) başlattığı terminoloji geleneğini
tahlil eder ve onların kullandığı teknik terimler hakkında bilgi verip sık sık nakillerde bulunur; ancak yaptığı tahlilierin pek
orüinal olduğu söylenemez. Diğer bölümlerde İbnü'I-Mu 'tez ve Kudame'den baş­
ka Ebü Ali ei-Farisi, Ali b. Isa er-Rummani, Ebü Ali Muhammed b. Hasan ei-Hatimi'den alıntılar yapar. Terimler ve tarifler hakkında en sık başvurduğu kaynak
ise İbnü'J-Mu'tezz'in Kitfıbü '1-Bedi' adlı
eseridir. Mevô.ddü 'I -b eyan Divan-ı İn­
şa'daki katipierin sahip olmaları gereken
bilgileri, yazışmalarda uymaları zorunlu
esas ve gelenekleri ihtiva etmesi ve ayrı­
ca o dönemin sosyopolitik hayatı hakkın­
da sağlıklı bilgiler vermesi açısından Fatımi tarihi için birinci elden bir kaynaktır; nitekim Kalkaşendi Şubl_ıu'l-a'şa ve
J)av'u'ş-şubul_ı'ta sık sık ona atıflarda
bulunur.
On bölümden
oluştuğu anlaşılan
Mesadece eksik bir nüshası günümüze ulaşmıştır. Süleymaniye
Kütüphanesi'nde (Fatih. nr. 41 28) muhafaza edilen yazmanın sekizinci bölümünün bir kısmı ile dokuz ve on uncu bölümleri kayıptır. Keşfü'~-~unun'da adı yanlış
olarak Mevaridü 'I-beyan şeklinde verilen eseri (II. 1888 ı ilim alemine etraflıca
tanıtan ve müellifi hakkında ilk araştır­
mayı yapan Abdülhamid Salih'tir (Arabica, XX/2 11973 ı. s. 192-200). Daha sonra
Hüseyin Abdüllatif kitabın tamamını
(Tripoli ı 982), Hatim Salihed-Damin de
belagatla ilgili ikinci ve üçüncü bölümlerini (el-Meurid, XVIl/2 1I 9881. s. 131 -157;
XVII/3 1ı 988 ı. s. 120- ı 52) yayımlamıştır.
Fuat Sezgin de eserin bir tıpkıbasımını
yapmıştır (Frankfurt 1986).
vaddü'I-beyan ' ın
İbn Halef eserinde Aietü(A latü)'lKüttab adıyla bir kitap yazdığım (s 326)
ve Kitabü'l-Ijarac adlı bir başkasını da
yazmak istediğini (s. 3 ı) söylemektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
İbn Halef. Meuaddü'l-beyan (nşr. Fuat Sezgin). Frankfurt 1986, s. 31, 326, 396; ayrıca
bk. neşredenin girişi, s. 5-7; Habbal, Ve{eyatü
~aum mine'l-Mtşriyyfn ue nefer siuahüm (nşr
İbrahim Salih). Dımaşk 1416/1995, s. 162; Kalkaşendi. Şubf.ıu'l-a'şa, VI, 432; VII, 78; X, 389;
Keş{ü'?·?unun, ll, 1888; Abctel Hamid Saleh.
"U ne source de Qalqasandı, Mawadd al-bayan,
et son auteur, 'Ali b. tıalaf". Arabica, XX/2,
Leiden 1973, s. 192-200; a.mlf.. "Ibn Khalaf",
EJ2 Suppl. (İng.), s. 390; S. A. Bonebakker. "A
Fatimid Man u al for Secretaries". A/ON, nu ova
serie, XXVII 1ı 977). s. 295-337; Hatem Sali h edDamin. "Mevaddü'l-beyan li-'All b.Jjalef el-Kiitib", el-Meurid, XVII/2, Bağdad 1988, s. 131157; XVII/3 (1988). s. 120-152; Abbas Huccet
Celali. "İbn !jalef", DMBi, lll, 459.
liJ
ı
AsRi ÇuBuKçu
İBN HALEVEYH
(4;_~l> .yi)
ı
Ebu Abdiilah el-Hüseyn b. Ahmed
b. Haleveyh b. Hamdan
ei-Hemedan! en-Nahvl ei-Lugavı:
(ö. 370/980)
L
Arap dili ve
kıraat
alimi.
_j
290 (903) yılında Hemedan'da doğduğu
Çocukluk dönemini Hemedan'da geçirdi. 314'te (926) tahsil amacıy­
la Bağdat'a gitti. İbn Mücahid'den Kur'an
ilimleri ve kıraat; İbn Düreyd, Niftaveyh,
Ebü Bekir İbnü'I-Enbari ve Ebü Said esSirafi'den n ah iv ve edebiyat; Gulamu Sa'leb olarak tanınan Ebü Ömer ez-Zahid'den lugat; Muhammed b. Muhalled el-Attar ve diğer alimlerden hadis okudu.
sanılmaktadır.
İbn Haleveyh, Bağdat'taki tahsilini tamamladıktan
sonra Yemen'e giderek bir
süre Zernar kasabasında ikamet etti. Bu
sırada Yemenli şair Hemedani'nin (İbnü'1Haik) şiirlerini ve "ed-Damiga" adlı kasidesini bir divan da toplayarak şerhetti (DİA,
XVII. 182). Dımaşk. Meyyafarikin ve Humus'ta verdiği derslerle şöhreti yayılınca
Hamdaniler'in merkezi olan Halep'e gitti
ve emir Seyfüddevle tarafından saray hocalığına tayin edildi. Emlrin sevgisini ve
takdirini kazanan İbn Haleveyh hanedanın diğer üyeleri tarafından da saygı gördü ve Seyfüddevle'nin vefatından sonra
da saraydaki saygınlığını korudu. Başta
Seyfüddevle ve çocukları olmak üzere Mnedana mensup birçok kişinin hacası oldu. Seyfüddevle'nin huzurunda şair Mütenebbi ile dil ve edebiyat üzerine münazara ve mübahaselerde bulundu. Mütenebbi'yi destekleyen ders arkadaşı Ebü'tTayyib ei-Lugavl ile rekabet halinde olan
İBN HALEVEYH
İbn Haleveyh (a.g.e., X, 345) ayrıca dil alimi Ebu Ali el- Farisi ile de aralarında birçok münazara ve yazışmalar olmuştu. İbn
Haleveyh Halep'te vefat etti.
Lugat. nahiv ve
kıraat sahalarında
de-
rinleşen İbn Haleveyh, bu alanlarda telif
ettiği
eserlerin hatimelerine imzasını atarken isim zincirinde yer alan "Hüseyin" ve
" İbn" kelimelerinin "nu n"larını uzatarak
yazdığından "Zünnuneyn" lakab ıyla da
anılmıştır(ibn Hacer. ll. 267) Dilini düzeltmek için na hiv okumak istediğ ini söyleyen bir kimseye elli yıldır nahiv okuduğu
halde dilini düzeltecek kadar Arapça öğ­
renemediğini söylemesi. bazı müelliflerin
iddia ettiği gibi (mese la bk. Delcl. s. 133)
nahiv bilgisinin zayıf olduğunu değil bu
ilmin ne kadar geniş ve kapsamlı olduğu­
nu gösterir. KG fe dil mektebine temayülü
ağır basmakla birlikte Basra mektebinin
de görüşlerine yer veren İbn Haleveyh bu
alanda birçok eser kaleme almıştır. Kaynaklar onun ders okutmasının yanında bir
müddet de Medine'de Mescid-i Nebevl'de hadis yazdırdığını kaydetmektedir. Önde gelen talebeleri arasında kıraat alimi
Ebü't-Tayyib İbn Galbun. ünlü edip Ebu
Bekir ei-Harizml. kadı ve edip Muafa enNehrevanl. şair Ebu Firab ei-Hamdanl.
nahiv alimi Said b. Said ei-Fariki, edip Muhammed b. Abdullah es-Selami. kıraat
alimleri Hasan b. Süleyman ile EbG Ali Hüseyin b. Ali er-Rehavl gibi simalar bulunmaktadır.
Bazı kaynaklar. İbn Haleveyh'in Ehl-i
beyt'i ve on iki im arn ın hayatını konu alan
Kitabü'l-Al adlı eserini delil göstererek
onun Şii- İsm aill olduğunu. ancak Sünni
olan Seyfüddevle'den bunu gizlediğini ileri sürerken (mesela bk. ibn Hacer. ll. 267;
Hasan es-Sadr. s. 86) bazıları da Sünni ve
Şafii olduğunu kaydetmektedir (mese la
b k. Sübkl. lll . 269;SüyGt1'. Bugyetü '1-uu'at,
ı. 529)
Eserleri. A) Dil ve Edebiyat . 1. el-Elifat. Birçok kaynakta adı yanlış olarak elEl~ab şeklinde kaydedilen eserde Arapça'da elif. hemze ve türleriyle i'lal, ibdal,
tahfif. hazif gibi bunların çeşitli durumları incelenmiştir (nşr. Ali Hüseyin ei-Bevvab, Riyad 1402/1982). Z. Leyse ii kelô.mi'l-'Arab. Arap dilindeki şaz. nadir ve
garlb kelimelere ve onların kullanımları­
na dair bir sözlük olup İbn Haleveyh'in en
tanınmış eseridir. Müellifin bütün bilgi
ve kabiliyetini ortaya koyduğu çalışmada
"leyse fi kelami'l-'Arab ke?.il ... " (Arap di linde şu yoktur ... ) şeklindeki kalıplaşmış ifade tekrar edildiğinden esere bu ad verilmiştir. H. Derenbourg Hebraica(American
Journa l of Semitic Languages, X ı Ch i cago 1893 -1894 J. s. 88-1 05; XIV ıı897 - 1898J.
S. 81-93; XV ıJ898-1899J. S. 33-4 1, 215-223;
XV III ıı 901-1902). s. 36-5 1) ve Ahmed
Emin eş-Şinkitl'nin (Kah ir e 1327/1909)
yayımlad ığı eser ayrıca et-Turafü'l-behiyye içinde basılmış (Kah i re 1330). daha sonra da Ahmed AbdülgafQr Attar
(Kahire 1957. 1979) ve Muhammed Ebü'IFütQh Şerif (Kahire 1395/ 1975) tarafından
neşredilmiştir. Bazı kaynaklarda müstakil bir eser olarak kaydedilen. aslana dair
SOO ismin yer aldığı Esmô.'ü '1-esed adlı
eser Leyse ii kelô.mi'l- 'Arab'ın bir bölümüdür. 3. er-Ri]). (R isale {f esma'i'r-rf/"J).
Eserde Arapça'da rüzgar için ku llanılan
kelimeler ve bunların etimaJojik açıkla­
maları gibi konular ele a lı nmıştır. Eseri ilk
defa Samuel Magelberg, İbn Haleveyh'e
ait olarak yayımladığı Kitabü 'ş-Şecer ile
birlikte neşretmiş (Berlin 1909). daha
sonra lgnace J. Kratchkovski (lslamica, ll
ı London ı 926), s 33 1-343 ı. Hatim Salih
ed-Damin (ei-Meurid, lll/4)Bağdad 19741.
s. 220-232) ve Hüseyin Muhammed Muhammed Şeref (Medine 1404/ 1984) tarafından neşirleri yapılmıştır. Hatim Salih
ed-Damin neşrinde ri sal ed e yer almayan
konuyla ilgili diğer kelimeler derlenerek
eserin sonuna eklenmiştir. 4. Şer]J.u Divô.ni Ebi Firô.s el-lfamdô.ni. İbn Haleveyh. öğrencisi olan EbG Firas el- Hamdani'nin divanını hem deriem i ş hem de şer­
hetmiştir. Nahle Ka lfat tarafından yapılan hatalı ve eksik bir neşrinden sonra
(Beyrut 1900, ı 9 ı O) Sami ed-Dehhan eseri ilmi usullere uygun olarak yayımlamış
(1-111 , Beyrut 1363/ 1944.1959, 1966).daha
sonra Muhammed Altund tarafından da
neşredilmiştir (Dımaşk ı 408/1 987) . s. Şer­
]). u Ma~şureti İbn Düreyd. Müellifin
hacası İbn Düreyd'in eserinin şerhi olup
Mahmud Casim Muhammed'in İbn Ijô.leveyh ve cühudühu fi'I-luga adlı kitabı içinde (Beyrut 1407/ 1986, s. 157-557).
ayrıca Fahreddin Kabave (Beyrut 1994) tarafından yayımlanmıştır. İbn Haleveyh'in
öğrencisi Rebla b. Muhammed ei-Ma'merl ve Muhammed b. Ebü'I-FütQh'un ihtisar ettiği şerhin Paris Bibliotheque Nationale'de (nr. 4231/4) anonim bir ihtisarı
daha mevcuttur. 6. Garô.'ibü l].al~ı'l-in­
sô.n. İnsan organlarına dair isim. sıfat ve
deyimleri ihtiva eden bir lugatçe olup
Mahmud Casim ed-Derviş tarafından
neşredilmiştir (el-Meurid, XVl ll/2 1Bağda d
ı 989 ı. s. 142-151) . 7. İşti~a~u 'ş-şühur
ve'l-eyyô.m. Ay ve gün isimleriyle sıfat­
larının etimolojisine dair bir lugatçedir
(Göttingen 1854) . 8. el-Cümelfi'n-naJ:ıv.
Meşhed'de (nr. 994/2) bir nüshası mev-
cuttur. 9. ŞerJ:ıu FaşiJ:ıi Şa'leb . Bir nüshası Amerika'da Brinston Üniversitesi
Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Garet
!JaodaJ. nr. 4025). 10. İntişô.ru İbn Ijô.leveyh li-Şa'Ieb . EbQ İshak ez-Zeccac tarafından Sa'leb'in e l-F aşi]J.' ine yapılan
eleştirilere reddiye ol arak yazılmıştır
(Haydarabad 1317)
B) Kur'an İliınieri (Kıraat). 1. İ'rô.bü'l­
ve 'ilelühô.. Müellifin günümüze ulaşmayan İ'rô.bü'l-Kur'ô.n'ının
hülasası olup (bk s. 3-4) eserde yedi kıra­
atin sebepleri ve i'rabları. şaz kıraatler,
ayetlerin anlamları ve nüzQl sebepleri gibi konular ele alınmıştır. Abdurrahman b.
Süleyman el-Useymln müellifi, eseri ve
nüshalarını tanıtan uzun bir mukaddimeyle birlikte eserin ilmi neşrini yapmış
(1-11, Kah ire 1413/1992) ve bu neşre bazı
indeksler ilave etmiştir. z. İ'rô.bü §elô.§ine sure. Tarık suresiyle başladığı için
kaynaklarda et -Tô.n~ıyyô.t, et -Tô.n~ıy­
ye ve İ'rô.bü ô.yô.t mine'l-Kur'ô.n adlarıyla da anılan eser yoğun şekilde etimolojik açıklamalar içermektedir. Eser. Abdurrahman b. Yahya el-Yemani ei-Mualliml'nin yardımıyla Freitz Krenkow (Salim
Krenkow) (Haydarabad- Kah i re ı 360/1941 ).
ayrıca İbrahim Selim (Kahire 1409/1989)
ve M. M. Fehml Ömer (Kah i re 199 ı) tarafından yayımlanmıştır. Muhammed b.
Halil b. Muhammed ei-Basravl eseri ihtisar etmiş olup bu ihtisarın Dublin Chester Beatty Library'de bir nüshası bulunmaktadır. Eserin d i ğer bir ihtisarından da
söz edilmektedir ( i'rabü '1-kLra'ati 's-seb',
ne şre denin g iri şi. s. 66). 3. Mul].taşar ii
şevô.~~i'l -Kur'ô.n (kLra'at) min Kitô.bi'lBedi'. G. Bergstrasser tarafından neşre­
dilmiştir (Kah i re 1934) . Daha sonra ofset
baskıları yapılan bu neşre Hellmut Ritter
Almanca ve Arthur Jeffery İngilizce birer
mukaddime yazmışlardır. 4. el-Bedi' fi'l~ırô.'ô.t (i's-seb') . (nşr. Arthur John Arberry,
Budapest 1948) Müellif bu eserine lfavaşi'i-B edi' adıyla bir haşiye yazmıştır. s.
el-Kırô.'ô.t (Millet Ktp., Murad Molla, nr.
85; ei-Gim iatü' I-Arabiyye, Kıraa t , nr. 52) .
~ırô.'ô.ti's-seb'
İbn Haleveyh'e şu eserler de nisbet edilmekte olup bunların ona aidiyeti tartış­
malıdır: 1. el-'Aşerô.t fi'l-luga. On deği­
şik anlamı bulunan kelimelere dair altmış
babdan meydana gelen bir tür sözlüktür.
Her babın on kelime ihtiva etmesi düşü­
nülmüşse de bazı bablarda daha az kelime bulunduğu görülmektedir. Eser P.
Brunnle tarafından İbn Haleveyh'e izafe
edilerek yayımlanmıştır (Le iden 1900) .
Ancak Muhammed Cebbar el-Muaybid bu
eserin Ebu ömer ez-Zahid'e (Gulamu sa·-
15
iBN HALEVEYH
leb) ait olduğunu ve öğrencisi İbn Haleveyh'in ilaveleri ve rivayetiyle zamanımı­
za intikal ettiğini kaydeder. Nitekim Yahya AbdürraQf Cebr. kitabı Ebu Ömer ezZahid'e nisbet ederek ibn Haleveyh rivayetiyleyeniden neşretmiştir(Amman 1984).
Z. Kitô.bü'ş-Şecer (ve'n-neba.t). Ağaç isimleri ve sıfatlarıyla ilgili sözlük mahiyetinde bir eser olup Samuel Nagelberg tarafından ibn Haleveyh 'e izafe edilerekyayımlanmıştır (Berlin ı 909). İbrahim Yusuf
es-Seyyid ise eserin Ebu Zeyd el-Ensari'ye ait olduğunu ve ibn Haleveyh tarafın­
dan rivayet edildiğini kaydeder (Ebu Zeyd
e l-Enşarl, s. 54) . Enver Ebu Süveylim ve
Muhammed eş-Şevabike eseri Kitô.bü 'ş­
Şecer ve'l-kele' adıyla Ebu Zeyd ei-Ensarl'ye nisbet ederek yayımlamışlardır
(MMLAÜr.,XVII/45 [Amman 1413/19931.
s. 119-223). 3. el-ljücce fi'l-l:rırô.'ô.ti's­
seb'. Yedi meşhur kıraatle ile bunların
lugavl ve filolojik dayanaklarını konu alan
eser Abdülal Salim Mekrem tarafından
neşredilmiştir ( Küveyt 1971 ).
Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer
eserleri de şunlardır: et-Te~kire, Takfiyetü me'ttefe~a laf?uhu va'l].telefe ma'nô.hü li'l-Yezidi, el-ljaşerô.t, el-Kül ve'lba'i, Kitô.bü Lô., Kitô.bü Ledün ve ke'eyyin, Kitô.bü'l-Mô.'ô.t, Esmô.'üllô.hi'lI:ıüsnô., Esmô.'ü'l-J:ıayye, Esmô.'ü sô.'ô.ti'l-leyl, el-İşti~a~, İştika~u Ijô.leveyh
(Haleveyh kelimesinin etimolojisi). Atragaşşe (Ebragaşşe) fi'l-luga, el-Atık fi'lluga, Kitô.bü'l-Al (el-İmame), Taşnftü'l­
firô.se, el-Cô.mi' li'l-müşterek, Garibü'lKur'ô.n, Garibü'l-J:ıadiş, Kitô.bü'l-Hô.~ur
(EbO Ali ei-Farisl'nin, Me'ani'l-Kur'an ' ın­
dan dolayı Zeccac' ı e le ş tiren el-Egfaladlı
eserine reddiye olup Farisi bunaNak.Zü 'IHtJ.? üradlı bir reddiye yazmıştır), eş-Şa­
lô.tü '1-vüstô., Mô. yünevvenü ve mô. lô.
yünevvenü fi 'l-Kur'ô.n, el-Mübtedô.'
(el-Mübtede') fi'n-naJ:ıv, el-Mütfd, elMü~ekker ve'l-mü'enneş, el-Makşı1r
BİBLİYOGRAFYA
li
ve '1-mevdud, el-Emô.lf, Mişkô.tü'l- 'ayn,
Kitô.bü'l-Mecd fi'l-kırô.'at (Adudüddevle
için yazdı). Zinbilü'l-müdevvir (müdevvin) , ŞerJ:ıu Divô.ni İbni'l-ljô.'ik, ŞerJ:ıu
Kaside ff garibi'l-luga li-Niftaveyh,
Şeri:ıu Kitô.bi'l-Makşı1r ve'l-mevdud
li'bni Vellô.d, Risô.le fi Kavli "rabbenô.
leke'l-J:ıamd mil'e's-semô.vô.t", el-Al].bô.r fi'r-riyô.i.
İbn Haleveyh'in hayatı ve eserleri hak-
:
ibn Haleveyh. i' rabü 'l-~ıra' ati's-seb' ve 'ilelüha (n ş r. Abdurrahman b. Süleyman el-Useym!n).
Kahire 1413/1992, s. 3-4, 13, ayrıca b k. neşre­
denin gir i ş i , s. 7-1 04; ibnü 'n-Ned!m. el-Fihrist,
s. 130; Sealib!. Yetimetü 'd-dehr, ı. 107; Kemaleddin ei-Enbar!. Nüzhetü'l-elibba' (nşr. M. Ebü'IFazl İbrah im). Kahire 1967, s. 311-312; Yaküt.
fl1u'cemü'l-üdeba', IX, 200-205; ibnü'I -Kıft!. inbahü'r-ruvat, ı, 324-327; İbn Hallikan. Ve{eyat,
ı , 433-434; Abdülbakl b. Abdülmec!d ei-Yemanı. işaretü 't-ta'yin {i teracimi 'n-nü/:ı.at ve'l-lugauiyyin ( n ş r. Abdü lmecid Diyab) . Riyad 1986, s.
101-102; Sübk!. Taba~a t (Tanah!) . 111, 269; İbn
Kesir. el-Bidaye, Xl, 297; ibnü'I-Cezer!, Gay etü 'n-nih aye, ı . 237; Delci. el-Felake ue'l-me{lukun, Necef 1385, s. 132 -134; İbn Hacer. Lisanü'l-Mizan, 11 , 267; Süyüti. Bugyetü'l-vu'at, ı,
529 ; Keş{ü '?-?Un ün, 1, 86, 123, 602, 1272 vd. ;
Brockelmann. GAL, 1, 130-13 ı; Suppl., ı , 190;
Zirikl!. el-A'lam, 11, 248; C. Zeydan. Adab, Beyrut 1978, ı, 6 ı ı; İbrahim Yüsuf es-Seyyid, Ebu
Zeyd el-Enşari ve eşerühu fi dirasati'l-luga, Riyad 1400/1980, s. 54; ömer Ferruh. Tarif:ıu'l­
edeb, 11 , 520-522; Hasan es-Sadr. Te'sisü'ş-Şi'a,
Beyrut !401/1981, s. 86-87; Nüveyhiz. fl1u'cemü 'l-mü{essirin, ı . 149- ı 50; Mahmud Casim Muhammed. ibn ljaleveyh ve cühüdühü fi 'l-luga,
Beyrut 1407/1986; Abdülal Salim Mekrem, "Kitabü'l- f:!ücce li'bn J::!aleveyh fı'l-15ıra'ati's-s e b"',
RAA , XLV 11970), s. 34 2-35 7; a.mlf., "İbn J::!aleveyh el-Lugavi ve nisbetü Kitabi'l-f:!ücce iley h" ,
el-Lisanü'l-'Arabi, Vlll /1 , Rabat 1971 , s. 502520; Muhammed ei-Abid ei-Fasi. "N isbetü 'l-f:!ücce .ila İbn J::! aleveyh la teşii:ıi:ıu", a.e., V111/l
1ı971). s. 52 ı -523; Su b hi Abdülmün'im Said.
"Nisbetü'l-f:!ücce ila İbn J::!aleveyh iftira' ün
<ai ey h", fl1fi1LADm., XLVlll 11973 ). s. 645-671;
a.mlf .. "On the Misattribution of the Wo rk alHujja to Abü <Abd A llah al-f:!usay n b. Khalawayh", /Q, XVII/3 -4 (ı973). s. 125-139; Mazin
el-Mübarek. " Leyse fı kelami'l-'Arab li'bn J::!aleveyh", RAA, XLIX( 1974). s. 426-435;Aii Hüseyin ei-Bevvab, "Kitabü'l- Elifat li'bn J::!aleveyh", el-fl1evrid, Xl/1, Ba ğdad 1982, s. 7375; Xl/3 ( 1982). s. 135- 150; Mahmud Casim edDerviş. "Kitabü Leyse fı kelami ').<Arab li'bn ljiı ­
leveyh" , a.e., XV/2 (1986). s. 181-198; a.mlf..
"Gara'ibü balkı'l-insan li 'bn J::!aleveyh", a.e.,
XVIll/2 (ı 989), s. 142-151; M. Faruk Toprak, "Ib n
Halavay h ve Kitab La ysa", DTCFD, XXXVI/! -2
(ı993). s. 203-209; C. van Arendonk, "İbn Haleveyh" , iA, V/2, s. 744;A. Spitder. "Ib n Khalawayh", EJ2 (in g.). 111, 824-825; Reşit Özbalıkçı,
" Ebü't-Tayyib el-Lugavl" , DiA, X, 345.
HüSEYiN TURAL
İBN HALFÜN
(.)~ı,)-11)
Ebu Bekr (Ebu Abdillah) Muhammed
b. İsma11 b. Muhammed
ei-Ezdl ei-Endelüsl
(ö. 636/1239)
L
Hadis
hafızı.
çalışmalar yapılmıştır.
16
miştir.
ibn Halfün. rivayet konusunda titiz davranan ve hadis ilimlerini iyi bilen bir alim
olup kendisinden İşblliye'de uzun süre
faydalandığını söyleyen Ruaynl de onun
bu yönüne işaret etmiş. münekkit hafız­
lardan ve bu sahanın son temsilcilerinden
biri olduğunu söylemiştir. Zehebl ise ibn
HalfOn'un herhangi bir .rivayetinin kendisine ulaşmadığını. ancak Ebu Hayyan
el-Endelüsl'nin bir şahıs aracılığı ile ondan
bazı hadisler rivayet ettiğini belirtmiştir
(A'lamü'n-nübela', XX III , 72) .
Eserleri. 1. Esma'ü ş üyul].i'l-İmô.m
Mô.lik b. Enes. imam Malik'in el-Muvatta'ında kendilerinden rivayette bulunduğu şeyhlerle onların hocaları ve talebeleri hakkında bilgi veren eser Muhammed
Zeynühüm Muhammed Azb tarafından
neşredilmiş (Kahire 1990). ancak Abdülazlz es-Savrl bu neşrin hemen her satırın­
da hatalar bulunduğunu ortaya koymuş­
tur ('Alemü'l-kütüb, XIII 1 141 2/1 992J, s.
19 ı -200) Z. el-Müfhim ii (el-Mu'Lim biesma'i) şüyul].i'l-Bul].ô.ri ve Müslim. Buhar! ile Müslim'in el-Cô.mi'u'ş-şaJ:ıiJ:ı ' le­
rindeki şeyhleriyle ilgili olan bu çalışma­
nın iki cilt olduğu belirtilmekte. eserin
6SS'te (1257) istinsah edilen bir nüshası
Ezher Üniversitesi Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Mustalah, nr. 374). 3. elMünteka fi ricô.li'l-J:ıadiş (el-Müntef$'.a fi
esma'i'l-e'immeti' L-merçiıyyln ve'ş-şif$:a­
ti'l-muf:ıaddişln ve'r-ruvati'l-müştehirln
_j
kında
Mahmud Casim Muhammed (bk.
bi bl) ve İbrahim Muhammed Ahmed elidkavl (Baf:ış tr cühüdi İbn fjaleveyhi'nnaf:ıviyye 1Kah i re ı 408/ 1988 J) tarafından
fOn diye tanındı. İşblliye'ye (Sevilla) yerleşti. İbn Beşküvaı. Ahmed b. Yahya edDabbl. Ebu Bekir İbnü'I-Ced. ibn Zerkün,
Ebu Bekir en-Neyyar, Ebü'I-Abbas b. Mikdam, Ebü'l-Beka Yalş b. Kadim gibi alimlerden hadis dinledi; Ebü ' I-Kasım b. Melcüm'dan icazet aldı. ibn Müsdl. ibn Ebü'rRebl. Ebu Bekir ibn Sittünnas (Seyyidünnas) ve Ruaynl onun talebelerinden bazı­
larıdır. İbnü'I-Ebbar. kendisiyle 626 (1229)
yılının ramazan ayında işblliye'de kitapçı­
lar çarşısında karşılaştığın ı. ancak ondan
hadis dinlemediğini belirtmiştir. Endülüs'ün değişik yörelerinde yaptığı kadı­
lıklarla takdir toplayan ibn HalfOn gözlerini kaybettikten sonra Zilkade 636'da
(Haziran 1239) doğduğu köyde vefat et-
SSS'te (1160) Endülüs'ün batısında Atlas Okyanusu kıyısındaki Evnebe köyünde
doğdu. Muhtemelen dördüncü dedesi
olan Halfün'a (HalefGn) nisbetle ibn Hal-
mine't-tabi'in fe-men ba'dehüm, el-Müntef$'_a fi esma'i'r-rical) . Beş (veya dört) cilt
olduğu belirtilmektedir (İbnü'l-Ebbar. ı,
350; Ruaynl, IV, 54).
İbn HalfOn'un bunlardan başka kaynaklarda şu eserleri zikredilmektedir: etTakrib fi 'ulıJ.mi'l-]J.adiş ve şüru(ihi ve