TC ANKARA ÜN VERS TES BL MSEL ARAŞTIRMA PROJES KES N

advertisement
EK-8
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ
KESİN RAPORU
Bazı Antiviral ve Antibakteriyel İlaçların Elektroanalitik İncelenmesi
Prof.Dr. Sibel A. ÖZKAN
Proje No: 20030803037
Proje Başlangıç: 11.04.2003
Proje Bitiş:
11.04.2005
Teslim Tarihi:
11.04.2005
Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri
Ankara - 2005
RAPOR FORMATI
I. Projenin Türkçe ve İngilizce Adı ve Özetleri
Bazı Antiviral ve Antibakteriyel İlaçların Elektroanalitik İncelenmesi
Bu proje kapsamında kinolon grubu antibiyotikler, nükleozid grubu ve nükleozid ters
transkriptaz inhibitörü antiviral ilaçların hem elektrooksidasyonu hem de elektroredüksiyonu
incelenmiştir. Bu çalışmada pH’ın, tampon çözelti bileşiminin, potansiyel tarama hızının, destek
elektroliti cinsinin ve çeşitli parametrelerin etkisi araştırılmıştır. Katı ve civa elektrotlar
kullanılarak seçilen maddelerin yükseltgenme veya indirgenme mekanizmaları aydınlatılmaya
çalışılmıştır.
Uygun ortam belirlendikten sonra, seçilen bu ortamda adsorptif sıyırma, diferansiyel puls ve
kare dalga voltametrisi/polarografisi teknikleri kullanılarak, katı ve civa elektrotlarla, duyarlı,
hassas, tamamen valide edilmiş analitik yöntemler geliştirilmeye çalışılmıştır. Geliştirilen bu
yöntemlerin farmasötik dozaj formlarına ve biyolojik sıvılara uygulanabilirliği gösterilmiştir.
Electroanalytical Investigation of Some Antiviral and Antibacteriel Drugs
In this project, the electrooxidation and electroreduction of quinolone group antibiotics,
nucleozide and nucleozide revers transcriptase group of antiviral drugs were investigated . In this
study, the effect of pH, buffer composition, potantial scan rate, supporting electrolyte type and
other parameters were investigated. The electrooxidation and electroreduction mechanism of the
selected compounds were trying to find using by solid and mercury electrodes.
After obtaining the suitable media, the fully validated, selective and sensitive analytical methods
were achieved using by adsorptive stripping, differential pulse and square wave
voltammetric/polarographic techniques.The pharmaceutical dosage form and biological fluids
experiments were realized for to show the applicability of the proposed methods.
II. Amaç ve Kapsam
Bu proje ile öngörülen araştırmada sistemik antiviral ilaçlardan nükleozid ve nükleozid ters
transkriptaz inhibitör grupları ile floro kinolon grubu antibakteryel etkili ilaçlar üzerinde
çalışılmıştır.
Florokinolonlar, yapı olarak nalidiksik aside benzeyen 6-fluoro-4-kinolon karboksilik asid
türevleridir. 7 numaralı karbon atomuna bağlanmış bir piperazin halkası içerirler. Bu grup
ilaçlardan halen en fazla incelenenler siprofloksasin, ofloksasin, levofloksasin, enoksasin,
pefloksasindir. Nalidiksik asid 1. Kuşak ve yukarıda adı geçen ilaçlar ise 2. Kuşak
fluorokinolonlardır.
Fluorokinolonlar suda az çözünen fazla lipofilik bileşiklerdir. Geniş spektrumlu, hızlı etkili ve
bakterileri öldürücü (bakterisid) olmaları en önemli üstünlükleridir. Fluorokinolonlar geniş
spekrumlu antibakteriyel ilaçlardır. Bakterilerin stoplazması içine girerek DNA’yı negatif
supersarmal durumuna getiren DNA jiraz enzimini ve topoizomeraz IV’ü inhibe ederler.
Böylece bakteri kromozomlarının birbirinden ayrılmasını, DNA replikasyonunu bozarlar; ayrıca
DNA’yı zedelerler.
Fluorokinolonlar lipofilik bileşiklerdir, mide-barsak kanalından genellikle iyi absorbe edilirler ve
ağız yoluyla kullanılırlar. Bu ilaçların gastrointestinal absorpsiyon oranı % 60-80 civarındadır.
Absorpsiyonları hızlıdır ve alındıktan 1-3 saat sonra plazmada tepe konsantrasyonuna ulaşır.
Plazma proteinlerine fazla bağlanmazlar [1,2].
Virüsler yalın yapıda olan, sadece insan, hayvan, bitki, bakteri ve benzeri organizmalarda onların
daha kompleks ve daha gelişmiş olan hücreleri içinde çoğalabilen en ufak infeksiyon
etkenleridir. Virüsler kendi genetik materyallerini ve yeni viral proteinleri sentez etmek için bu
hücrelerin biyokimyasal mekanizmalarını kullanmak zorundadırlar. Virüs, üzerine glikoprotein
molekülleri saplanmış iki katlı bir lipid membran ile onun içindeki protein tabakalarından ve öz
kısmını (çekirdek) teşkil eden genetik materyalden oluşur. Genetik materyal DNA ve RNA’dan
ibarettir. Buna göre virüsler DNA ve RNA virüsleri diye 2 ana gruba ayrılırlar. Virüslerin
insanlarda yaptığı temel infeksiyonlar 3 tiptir.
1. Litik tipte infeksiyonlar: DNA ve RNA virüslerinin çoğu (kızamık, polio, nezle vb) hücre
içinde çok sayıda yavru virüs tanecikleri oluşturur. Sonuçta hücreyi patlatırlar. Bu tür
infeksiyonlar elverişli hücrelerde hızlı bir şekilde yayılırlar. Bu tür infeksiyonların tedavisi için
mümkün olduğu kadar erken ilaç verilmesi gereklidir.
2. Süregelen tipte infeksiyonlar: İnfeksiyonu oluşturan virüslerin konakçı hücreleri yaşamlarını
yitirmezler, içlerinde virüs çoğalması yavaş olur. İnfeksiyon yavaş ilerler. Hepatit B infeksiyonu
ve AIDS (HIV infeksiyonları ) örnektir.
3. Latent tipte infeksiyonlar: Bu tip infeksiyonlarda virüs çoğalmadan hücre içinde kalır.
Vücutta farkına varılması ve tanı konulması zordur. Ayrıca latent virüsler varolan antiviral
ilaçlardan etkilenmezler. Latent virüsün genetik materyali konakçı hücrenin kromozomuna
spontan olarak yerleşir ve hücre bölündükçe, klonlanmış hücre sayısı giderek artar. Uygun bir
anda da aktif hale geçebilir. Herpes infeksiyonları ( dudak herpesi, jenital herpes, zona) ve latent
AIDS olguları örnektir.
Proje kapsamında seçilen nükleozid grubunda yer alan asiklovir ve valasiklovir belirgin antiviral
etkinliğinin yanı sıra konakçı hücreler üzerinde minimum toksik etkili en selektif ilaçlardır.
Kimyasal yapı bakımından doğal guanin nükleozid’in asiklik bir analoğudurlar. Valasiklovir
barsak mukozasından ve karaciğerden geçerken ilk geçişte hidroliz edilerek aktif asiklovire
dönüşür.
Asiklovir mide-barsak kanalından %10-20 oranında absorbe edilir.Büyük kısmı böbreklerden
atılır.Valasiklovir’in ön ilaç gibi verilmesi oral biyoyararlanımı %50’ye çıkarır.
Gansiklovir, asiklovir ve valasiklovir gibi asiklik guanin nükleozid analoğudur. Etkisi asiklovire
göre yaklaşık 50 kez daha güçlüdür.
Proje kapsamındaki üçüncü grup olan nükleozid ters transkriptaz inhibitörü ilaçlar klinik
kullanıma yeni girmeye başlamışlardır.
Zidovudin (azidotimidin) AIDS tedavisinde kullanılmaya başlanan antiviral ilaçtır. Kimyasal adı
3’-azido-3’ deoksitimidin’dir. AIDS etkeni olan HIV virüsünü inhibe eder. Ağız yolundan alınır
ve mide-barsak kanalından % 60-70 dolayında absorbe edilir. Kan beyin engelini aşar. Beyin
omurilik sıvısında da % 60-70 dolayında konsantrasyon oluşturur.Bazı durumlarda uzun sürede
virüsün direnç kazanmasını engellemek için ikili, üçlü kombinasyonlarda verilebilir. Halen en
sık kullanılan ikili kombinasyon lamivudin-zidovudin kombinasyonudur.
Lamivudin, zalsitabin’in kükürtlü analoğudur. Etkisi zalsitabinden daha düşüktür. Ama yan
etkileri azdır. Oral biyoyararlanımı %90’a yakındır. HIV çabuk direnç kazandığı için tek başına
kullanılması pek tavsiye edilmez. Hepatit B virüsüne karşı etkili olduğu için Hepatit B virüsünün
tedavisinde ve kronik Hepatit C vakalarında kullanılmaktadır.
Zalcitabin ( 2’,3’-dideoksisitidin) bir sitozin (pirimidin) nükleozid analoğudur. Bu nükleozid
analoğuda hücre içinde aktif trifosfat metabolitine dönüşerek etkinlik kazanır. In vitro testlerde
en güçlü nükleozid analoğu antiretroviral ilaçlardandır. Terapötik etkinliği zidovudin’e oranla
daha düşüktür. Biyoyararlanımı oral yolla alındığında yaklaşık %90’dır [1,2].
Abacavir (4-[2-amino-6-(siklopropil amino)-9-H-purine-9-yl]-2-siklopenten-1-metanol sülfat),
aynı grubun en yeni üyesidir. Terapötik etkinliği oldukça iyidir. Biyoyararlanımı oral yolla
alındığında çok yüksek olarak gözlenmiştir[1,2].
Bu antiviral ilaçlar virüsle infekte hücrelerin içinde timidin kinaz enzimi tarafından monofosfata,
sonra da diğer kinazlarla trifosfata dönerek etkinlik kazanırlar.
Bu proje kapsamında düşünülen ilk grup olan flourokinolonların yapısında bulunan R-C=O
grubunun çok iyi indirgenme özelliğinden dolayı pek çok biyotransformasyon reaksiyonundan
sorumlu olduğu bilinen bir gerçektir. Bu grubun fluorokinolonların in vivo redüksiyonuna da
neden olduğu düşünülmektedir. Bu yapılar C=O grubunu elektron akseptörü olaeak kullanarak
C-OH yapısını oluştururlar [3].
R-C=O + 2H+ + 2e- ---- R-CH-OH
Flourokinolanların fiziksel ve farmakokinetik yapısındaki değişikliklerin hepsi, moleküllerin
redoks davranışlarındaki değişikliklere bağlıdır, dolayısıyla bu değişikliklerin izlenmesinde
elektrokimyasal teknikler (voltametri ve polarografi) önemli rol oynamaktadır.
Proje kapsamındaki ikinci grup olan nükleozid grubu ve nükleozid ters transkriptaz inhibitörü
antiviral ilaçların da yapılarında bulundurdukları aynı grup üzerinden (R-C=O) indirgenmeye
uğrayabilecekleri düşünülmektedir. Bu türdeki çalışmalar bu proje kapsamında çalışılarak
elektrokimyasal reaksiyon mekanizmaları aydınlatılmaya çalışılmıştır.
Sonuç olarak yukarıda belirtildiği gibi bu ilaç etken maddelerinin fiziksel ve farmakokinetik
yapısındaki değişikliklerin hepsi, moleküllerin yükseltgenme/indirgenme davranışlarındaki
değişikliklere bağlıdır. Bu nedenle bu değişikliklerin izlenmesinde elektrokimyasal teknikler çok
önem taşır. Ancak üzerinde çalışılması düşünülen bu 3 grup ilaç etken maddelerinin oldukça
yeni olması nedeniyle literatür araştırmasında elektrokimyasal analizleri ile ilgili fazla sayıda
çalışmaya rastlanmamıştır. Bu
yöndeki araştırmalar ilaç olarak kullanımı daha eski olan
ofloksasin üzerinde ve redüksiyon yönünde yoğunlaşmıştır [3-10]. Siprofloksasin [11-12],
enoksasin [13] ve
pefloksasin [14] için de sınırlı sayıda ve sadece redüksiyon yönünde
çalışmalar yapılmıştır. Genel olarak fluorokinolonların elektrokimyasal incelenmesi civa elektrot
üzerinde indirgenme yönünde yapılmıştır.
Katı elektrotların, modifiye elektrotların ve döner elektrot sisteminin kullanıldığı voltametrik
çalışmalara ise literatürlerde rastlanılmamıştır. Fluorokinolonlar yapısında bulunan piperazin
halkası sayesinde çok kolaylıkla oksitlenebilecekleri düşünülmüş ve yapılan deneyler
doğrultusunda bunu destekleyen bulgulara ulaşılmıştır. Ayrıca bu grup ilaçlarla yapılan
çalışmalara bakıldığında biyolojik sıvılardan analizlerde yüksek basınçlı sıvı kromatografisi,
kapiler elektroforez yöntemleri [15-18] , ilaç dozaj formlarından tayinde ise spektrofotometrik
[19-20], polarografik [6], yüksek basınçlı ince tabaka kromatografisi [21], kapiler elektroforez
[22] yöntemleri kullanılmıştır.
Nükleozid grubu antiviral ilaçlarla yapılmış olan çalışmalara bakıldığı zaman bu grubun ilk
elemanlarından biri olan asiklovir ile yapılmış olan çalışmalar dışında bir elektrokimyasal
çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu çalışmaların birinde asiklovir’in elektrokimyasal davranışları
anodik yönde değişik pH aralıkları için incelenmiş [23], ikincisinde de aynı araştırmacılar
tarafından anodik diferensiyel puls voltametrisi tekniği ile miktar tayini gerçekleştirilmiştir [24].
Asiklovir’in katodik yöndeki davranışı ise Kusmierek ve ark. tarafından incelenmiştir [25]. Bu
grup ilaçlardan valasiklovir ve gansiklovir ile yapılmış herhangi bir elektrokimyasal çalışmaya
rastlanılmamıştır. Bu grup ilaç hammaddeleri için elektrokimyasal analiz yöntemleri ile ne
oksidayon ne de redüksiyon yönünde ilaç dozaj formlarından yada biyolojik sıvılardan analiz
yöntemlerine rastlanılmamıştır. Bu grup maddelerin dozaj formlarından yada biyolojik sıvılardan
tayinleri için yüksek basınçlı sıvı kromatografisi [26-35], kapiler elektroforez [36-37],
spektrofotometri [38] yöntemleri geliştirilmiştir.
Bu proje kapsamında çalışılması düşünülen nükleozid ters transkriptaz inhibitörü antiviral ilaçlar
üzerinde de ilk ilaçlardan olan zidovudin’in asılı civa damla elektrotla yapılan redüksiyon
yönündeki çalışmalar dışında başka hiçbir elektrokimyasal çalışması literatür taraması sırasında
bulunamamıştır [39-40]. Bu maddelerle ne oksidasyon nede redüksiyon yönünde yapılmış bir
analiz yöntemine rastlanılmamıştır. İlaç dozaj formlarından ve biyolojik sıvılardan tayine
yönelik çalışmalar da yüksek basınçlı sıvı kromatografisi [41-52], gaz kromatografisi [53],
kapiler elektroforez [54-56] ve spektrofotometrik [57] yöntemler kullanılmıştır.
Tüm bu bilgilerin ışığında açıkça görülmektedir ki her 3 grupta yer alan ilaç etken maddelerinin
çeşitli ilaç dozaj formlarından analizinde katı veya döner elektrotlarla yükseltgenmelerine, katı,
döner veya civa elektrotlarla indirgenmelerine dayalı çalışmalar oldukça sınırlı sayıda olup, bu
grup ilaçların ilaç dozaj formlarından veya biyolojik sıvılardan elektrokimyasal yöntemlerle
tayinleri gerçekleştirilmemiştir. Her 3 grup için ayrıca bu proje kapsamında DNA ile modifiye
edilmiş elektrotlarla (camsı karbon, karbon pasta) deneyler gerçekleştirilmeye ve DNA ilaç
etkileşmesi incelenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmalar çok kapsamlı olduğu için halen devam
etmektedir. Çalışmalar sonuçlandıkça yayına gönderilecek ve sonuçlar derhal bildirilecektir.
Ayrıca her 3 grupta yer alan bu etken maddelerin mekanizmaları hakkında da literatürlerde çok
açık bilgiye rastlanılmamıştır. Bu nedenle proje kapsamında yer alan bu maddelerin oksidoredüksiyon mekanizmaları üzerinde çalışmalar yapılmış ve analiz sonuçları ile birlikte
değerlendirilip, yayına gönderilmiştirç
Bu projede kullanılan yöntemler olan voltametri ve polarografi 1970’li yıllardan bu yana
elektronikteki gelişmelere paralel olarak ilaç analizlerinde sağladığı bazı üstünlükler nedeni ile
giderek artan bir uygulama alanına yayılmıştır (58-60). Özellikle sonradan geliştirilen tekniklerle
çok düşük derişimlerde bile (10-10–10-12 M) farmasötik analizler yapılabilmektedir. (61-63).
Modern elektroanaliz (puls-dalga formları, sıyırma teknikleri v.b.) sayesinde biyolojik sıvılardan
ilacın ve metabolitinin direkt olarak analizinin yapılabilmesi sağlanmaktadır (58, 60, 64-66). Bu
yöntemler diğer pek çok yönteme göre oldukça kolay olup, çoğu kez herhangi bir ayırmaya
gerek kalmadan gerçekleştirilebilmektedir. Voltametri ve polarografinin üstün yanlarından biri
de, ilaç etken maddelerinin indirgenme ve yükseltgenme reaksiyonlarındaki rolü ile moleküler
biyoloji alanında ve dolayısıyla fizyolojik önem taşıyan pek çok bileşiğin farmakolojik etki
mekanizmalarının açıklanmasında kullanılmasıdır. İlaç etken maddelerinin elektrot yüzeyindeki
oksido-redüktif davranışları, ilaçların vücuda alındığı zaman vücutta uğradıkları invivo redoks
davranışlarına benzetilmekte yada başka bir deyişle metabolizmaları hakkında bilgi verebileceği
düşünülmektedir (60,67). Civa elektrotların kullanıldığı polarografi yönteminin en büyük
avantajı ise çok geniş negatif potansiyel aralığına sahip olmasıdır. Damlayan civa ve asılı civa
damla elektrotlarla, katı elektrotlarla (özellikle karbon elektrotlarla) inilemeyen negatif
potansiyellerdeki olaylar kolaylıkla gözlenebilmektedir. Karbon yapılı elektrotların negatif
potansiyel aralıkları oldukça sınırlıdır, oysa civa elektrotlarla karbon elektrotlarda gözlenemeyen
olaylar kolaylıkla tesbit edilebilmektedir. Her deneyde yeni yüzey oluştuğu için de tekrar
edilebilirlik güçlüğü ve yüzey kirliliği gibi sorunlar ortadan kalkmaktadır. Bütün bu elektrot
çeşitleri çalışmalarımızda kullanılmıştır.
Voltametrik analizde kullanılan katı elektrotlarla yapılan çalışmalardaki en önemli engel elektrot
yüzeyinin, maddelerin yüzeyde tutulmaları nedeniyle kolayca temizlenememesi ve bu nedenle
tekrar edilebilirliğin sağlanmasının olduça zahmetli parlatma veya biraz vakit alan
elektrokimyasal ön işlemler gerektirmesidir. Bu tekrar edilebilirliğin sağlanabilmesi için son
yıllarda bazı kimyasal, elektrokimyasal veya her ikisinin de bir arada kullanıldığı ön işlemlerle
elektrot materyalinin aktive edilerek temizlenmesi (68) veya özellikleri değiştirilerek
geliştirilmiş elektrot dizayn çalışmaları (69, 70) sayesinde yapılan analizlerde duyarlık ve
seçicilik arttırılmış hattta elektroinaktif yapıdaki moleküllerin analizlerinin yapılabilmesi
sağlanmıştır (71). Ayrıca DNA ile modifiye edilen elektrotlarla yapılan çalışmalarda DNA
biosensörleri geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Nükleik asit tanıma yöntemlerine dayanan
elektrokimyasal DNA biyosensörleri, genetik ve bulaşıcı hastalıkların hızlı, basit ve ucuz yoldan
tanımlanabilmesi, DNA hasarının izlenebilmesi amacıyla büyük hızla geliştirilmektedir. Ayrıca
bu etkileşmeler sayesinde de geliştirilen elektrotlarla ilacın tayini biyolojik sıvılardan ve dozaj
formlarından gerçekleştirilebilmektedir (72-76).
Bu projenin amacı değişik elektrotlar (katı (karbon pasta, modifiye karbon pasta, camsı karbon,
döner elektrotlar) ve asılı duran civa damla elektrotlar kullanılarak 3 ayrı grupta yer alan ilaç
etken maddelerinin oksido-redüktif özelliklerini incelemek, elde edilen verilerden hareketle
bileşiklerin mekanizmalarının aydınlatılması, dozaj formlarından ve biyolojik sıvılardan
analizlerine olanak sağlayacak yöntemler geliştirmekti.
DNA ile modifiye edilmiş elektrotlarla (DNA biyosensörleri) özellikle AIDS hastalığının
tedavisinde kullanılan antiviral ilaçlarla DNA-ilaç etkileşmesinin incelenmesi amaçlanmıştı. Bu
çalışmalar çok detaylı ve zaman alıcı çalışmalar olduğu için ön deneyleri gerçekleştirilmiş,
detaylı çalışmalara yeni başlanabilmiştir. Çalışmalar sonuçlandıkça yayına yollanacak ve sonuç
bildirilecektir.
Yürütülen araştırmanın bilimsel katkısı ve pratik sonuçları şunlardır:
- Seçilen maddelerin oksido-redüksiyon mekanizmaları aydınlatılmaya çalışılmış böylece bu
maddelerin vücutta nasıl bir mekanizma ile metabolize olduğu hakkında in vitro olarak bilgi
sahibi olunmaya çalışılmıştır.
- Özellikle günümüzün modern analitik tekniklerinden olan adsorptif sıyırma, diferansiyel puls
ve kare dalga voltametrisi/polarografisi tekniklerinin
kullanılması ile geliştirilmiş olan
yöntemlerin duyarlı, seçici, basit ve hızlı bir biçimde ilaç dozaj formlarından ve biyolojik
sıvılardan analizlerine uygulanabilirliği gösterilmiştir.
- Bu araştırmada saptanmış olan anodik ve katodik davranışlar gelecekte elektrokimyasal
dedektörlü HPLC yönteminin geliştirilmesinde de yardımcı olacaktır.
III. Materyal ve Yöntem
Üzerinde çalışılan ve çalışmaya devam edilen ilaç etken maddeleri: (Gurupların çıkış maddeleri
ve detaylı olarak araştırılmış olan maddeler listeden çıkarılmıştır).
A- Kinolon Grubu Antibakteriyel İlaçlar
Enoksasin
Siprofloksasin
B- Sistemik Antiviral İlaçlar
I- Nükleozid Grubu
Valasiklovir
Gansiklovir
II- Nükleozid Ters Transkriptaz İnhibitörleri
Zidovudin
Lamivudin
Zalsitabin
Abakavir
Bu çalışmalarda dönüşümlü, doğrusal taramalı voltametri, diferansiyel puls ve kare dalga
voltametrisi/polarografisi, adsorptif sıyırma voltametrisi/polarografisi teknikleri uygulanmıştır.
Bu proje kapsamındaki etken maddelerin mekanizmalarının aydınlatılabilmesi için dönüşümlü
voltametri ve döner elektrotların kullanıldığı sistem ile deneyler yapılmıştır.
Bu proje kapsamında ana cihaz BAS 100W (Elektrokimyasal Analizör) ek parçaları
konumundaki 2 modülü (BAS RDE-2 MODEL ROTATING DISC ELECTRODE ve BAS
CGME CONTROLLED GROWTH MERCURY ELECTRODE) alınmış ve bu deneylerin
gerçekleştirilmesinde kullanılmıştır.
Geliştirilen yöntemler daha sonra farmasötik preparatlardan bu maddelerin duyarlı analizler için
uygulanmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu yöntemlerin vücut sıvılarına (tam kan, insan serumu ve
idrarı vb.) uygulanması çalışmaları da gerçekleştirilmiştir. Bu deneyler sırasında da adsorptif
sıyırma, diferansiyel puls ve kare dalga tekniklerinden yararlanılmıştır. Özellikle adsorptif
sıyırma deneylerinde civa elektrot sisteminden sıklıkla yararlanılmıştır.
Araştırma Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Analitik Kimya Anabilim Dalı ve Merkez
Laboratuvarında bulunan cihaz, madde ve malzeme desteği ile yürütülmüştür.
Kullanılan temel ekipmanlar: Bu proje kapsamında satın alınan ve mevcut olanlar dahil:
-
BAS 100W Elektrokimyasal Analizör ve Katı ; Döner ve Civa Elektrot üniteleri
-
Hücreler ve elektrotlar
-
WTW marka pH metre
-
Ultrasonik banyo
-
UV-Vis Spektrofotometre (Shimadzu 1601)
IV. Analiz ve Bulgular
- Bu proje kapsamındaki maddelerden nükleozid grubu ve nükleozid ters transkriptaz
inhibitörü antiviral ilaçların hem elektrooksidasyonu hem de elektroredüksiyonu
incelenmiştir. Bu maddelerden üzerinde hemen hemen hiç çalışma bulunmayan Abakavir
etken maddesi ile çalışmalara başlanmış ve kısa süre içerisinde sonuçlandırılarak SCI
tarafından indekslenen “A” gurubu dergiler arasında yer alan impact faktörü yüksek bir
dergi olan ELECTROCHIMICA ACTA’da yayınlanmıştır. Bu çalışmada Abakavir’in
elektrooksidasyonu üzerine pH, tarama hızı, destek elektroliti cinsi, tampon çeşitleri gibi
faktörlerin etkisi incelenmiş, maddenin yükseltgenme mekanizması açıklanmaya çalışılmış
ve bir mekanizma önerilmiştir. Ayrıca maddenin kısa sürede, duyarlı ve doğru bir şekilde
analizlenebilmesi için analiz yöntemleri geliştirilmiş ve bu yöntemler ilaç dozaj formlarına
ve maddenin biyolojik sıvılardan analizine uygulanmıştır.
- Daha sonraki aşamada proje kapsamındaki maddelerden nükleozid grubu antiviral
ilaçlardan Gansiklovir’in elektrooksidasyonu incelenmiştir. Bu madde üzerinde hemen
hemen hiç çalışma olmadığı için hızla çalışmalara başlanmış ve kısa süre içerisinde
sonuçlandırılarak SCI tarafından indekslenen “A” gurubu dergiler arasında yer alan impact
faktörü yüksek bir dergi olan ANALYTICA CHIMICA ACTA’da yayına kabul edilmiş ve
düzeltilmiş prova halinde sciencedirect veri tabanında okumaya açık halde sunulmuştur. Bu
çalışmanın düzeltilmiş provası ayrı baskı halinde ekte de sunulmuştur. Bu çalışmada
Gansiklovir’in elektrooksidasyonu üzerine pH, tarama hızı, destek elektroliti cinsi, tampon
çeşitleri gibi faktörlerin etkisi incelenmiştir. Ayrıca maddenin kısa sürede, duyarlı ve doğru
bir şekilde analizlenebilmesi için analiz yöntemleri geliştirilmiş ve bu yöntemler ilaç dozaj
formlarına ve maddenin biyolojik sıvılardan analizine uygulanmıştır.
- Bir sonraki aşamada proje kapsamındaki maddelerden nükleozid ters transkriptaz
inhibitörü antiviral ilaçlardan Lamivudın ve Zalsitabin’in elektroredüksiyonu incelenmiştir.
Bu maddeler benzer karakter gösterdikleri için her iki çalışma birleştirilerek tek makale
haline getirilmiş ve elde edilen sonuçlar SCI tarafından indekslenen “B” gurubu dergiler
arasında yer alan impact faktörü yüksek bir dergi olan ELECTROANALYSIS’de yayına
gönderilmiştir. Bu çalışmaya ait hakem incelenmesi elimize geçmiş gerekli düzeltmeler
yapılarak makale tekrar dergiye yollanmıştır. Son cevap beklenmektedir. Bu çalışmada
Lamivudin ve Zalsitabin’in elektroredüksiyonu üzerine pH, tarama hızı, destek elektroliti
cinsi, tampon çeşitleri gibi faktörlerin etkisi incelenmiş, maddelerin indirgenme
mekanizması açıklanmaya çalışılmış ve bir mekanizma önerilmiştir. Ayrıca Lamivudin’in
kısa sürede, duyarlı ve doğru bir şekilde analizlenebilmesi için analiz yöntemleri
geliştirilmiş ve bu yöntemler ilaç dozaj formlarına ve maddenin biyolojik sıvılardan
analizine uygulanmıştır.
- Proje kapsamındaki maddelerden nükleozid grubu antiviral ilaçlardan Valasiklovir’in
elektrooksidasyonu incelenmiştir. Bu madde üzerinde hemen hemen hiç çalışma olmadığı
için çalışmalar sonuçlandırılarak SCI tarafından indekslenen “A” gurubu dergiler arasında
yer alan impact faktörü yüksek bir dergi olan ANALYTICA CHIMICA ACTA’da
yayınlanmak üzere sunulmuş ve gelen hakem eleştirileri doğrultusunda yayın düzeltilerek
tekrar dergiye gönderilmiştir. Son cevap beklenmektedir. Bu çalışmada Valasiklovir’in
elektrooksidasyonu üzerine pH, tarama hızı, destek elektroliti cinsi, tampon çeşitleri gibi
faktörlerin etkisi incelenmiştir. Ayrıca maddenin kısa sürede, duyarlı ve doğru bir şekilde
analizlenebilmesi için analiz yöntemleri geliştirilmiş ve bu yöntemler ilaç dozaj formlarına
ve maddenin biyolojik sıvılardan analizine uygulanmıştır.
- Bu proje kapsamında yer alan ve floro kinolon grubu antibakteryel etkili ilaçlardan
Pefloksasin üzerindeki çalışmalar hala deney aşamasında devam etmektedir. Çalışma
sonuçlanınca derhal toparlanıp, yayın haline getirildikten sonra uygun bir dergiye
gönderilecek ve souçlanınca da BAP’a bildirilecektir.
- Bu dönem içerisinde bu proje kapsamında alınan cihazlarla proje kapsamı dışında yer alan
maddelerle de çalışmalar gerçekleştirilmiş ve sonuçlananlar aşağıda yayın listesi kısmında
sunulmuştur.
Bu çalışmalar :
- Sefalosporin gurubu antibiyotiklerden Cefiksim’in elektrooksidatif davranışlarının
incelenmesi ve ilaç dozaj formları ile biyolojik sıvılardan analizi. Bu çalışma SCI tarafından
indekslenen ve “B” gurubu dergiler arasında yer alan impact faktörü yüksek bir dergi olan
TALANTA’da yayınlanmak üzere kabul edilmiş ve
teşekkür kısmında BAP’a atıfta
bulunulmuştur (Kabul yazısı eklendi).
- Bir diğer çalışmada ise Flupentiksol etken maddesinin elektrooksidasyonu üzerinde
çalışılmış ve hızlı analiz teknikleri geliştirlmeye çalışılmıştır. Bu çalışma da SCI tarafından
indekslenen “B” gurubu dergiler arasında yer alan ANALYTICAL LETTERS dergisinde
yayınlanmak üzere kabul edilmiştir. (Kabul yazısı eklendi).
- Bu proje kapsamında alınan cihazla gerçekleştirilen ve künyesi “yayınlar ve tezler”
bölümünde verilen Yüksek Lisans tezinden üretilen bir çalışma da değerlendirilmek üzere
ilgili dergiye yollanmış ve ilk cevap beklenmektedir.
V. Sonuç ve Öneriler
İncelenen maddelerle ilgili elektrooksidasyon ve elektroredüksiyon çalışmalarına literatürde
rastlanmamıştır. Bu çalışmada elde edilen analitik sonuçlar yanında mekanistik incelemeler
de yapılarak maddenin elektrooksidasyonu ve/veya elektroredüksiyon mekanizmasına ışık
tutmuştur. Ayrıca bu maddeler için duyarlı, seçici, tamamen valide edilmiş analiz yöntemleri
geliştirilmiş ve bu yöntemlerin uygulanabilirliği ilaç dozaj formlarına ve biyolojik sıvılara
uygulanabilirlik deneyleri ile kanıtlanmıştır.
Sonuç olarak bulgular kısmından da görüldüğü gibi bu proje kapsamında alınan ekipman ve
sarf malzemeleri ile oldukça yüksek impact faktörü olan ve SCI tarafından indekslenen
dergilerde yayınlar yapılmış bu yayınların teşekkür kısmında BAP’a atıf yapılmıştır.
Çalışmaların bir kısmı (özellikle DNA ile ilgili çalışmalar) halen sürmektedir ve sonuçlandıkça BAP’a gönderilecektir.
Bu proje kapsamında aldığımız BAS 100 W elektrokimyasal Analizörü ve Döner elektrot ve
Civa elektrot modülleri sayesinde modern elektrokimyasal yöntemleri uygulayabilme fırsatı
bulduk. Bu cihaz ayrıca projede yer alan ve almayan pek çok araştırmacıya da çalışma
olanağı sağlamış ve sağlamaya devam edecektir.
Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Müdürlüğüne bu olanağı sağladığı
bize sağladığı için teşekkür ederiz.
VI. Kaynaklar
İlgili çalışmalar projenin amacı kısmında anlatılmış ve ilgili literatürler aşağıda verilmiştir.
1-Rasyonel Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji. Prof.Dr. S. Oğuz Kayaalp. Hacettepe TAŞ
Kitapçılık, Ankara, 1.Cilt. 9. Baskı, s. 276, 347, 2000.
2-Goodman and Gilman’s. The Pharmacological Basis of Therapeutics. J.G.Hardman,
L.E.Limbird, A.Goodman Gilman. 10. Baskı, Mc Graw-Hill Medical Publishing Division,
New York, pp. 1179, 1349, 2001.
3- Rizk, M., Belal, F., Aly, F.A., El-Enany, N.M., Talanta, 46, 83-89, 1998.
4- Zhang, Z.Q., Yan-Fei, L., Xiao-Mei, H., Zhang, H., Talanta, 43, 635-641, 1996.
5- Warowna-Grzeskiewicz, M., Chodkowski, J., Fijalek, Z., Acta Polon. Pharm., 52, 441, 1995.
6- Warowna-Grzeskiewicz, M., Chodkowski, J., Fijalek, Z., Acta Polon. Pharm., 52, 187, 1995.
7- Kapetanovic, V., Milovanovic, Lj., Erceg, M., Talanta, 43, 2123, 1996.
8- Zhang, Z.Q., He, X.M., Li,Y.F., Qin, S., Acta Pharm. Sinica, 31, 695, 1996.
9- Zhou,G., Pan, J., Anal. Chim.Acta, 307, 49, 1995.
10-Tamer, A., Anal. Chim.Acta, 231, 129, 1990.
11- Navalon, A., Blanc, R., Reyes, L., Navas, N., Vilchez, J.L, Anal. Chim.Acta, 454, 83, 2002.
12- Rizk, M.S., Belal, F., Ibrahim, F.A., Ahmed, S.M., Sheribah, Z.A., Electroanalysis, 12, 531,
2000.
13- Zhang, Z.Q., Li,Y.F., He, X.M., Zhang, H., Talanta, 43, 635, 1996.
14- Gratteri, P., Cruciano, G., Analyst, 124, 1683, 1999.
15- Hernandez, M., Borrull, F., Calull, M., J. Chromatogr. B., 742, 255, 2000.
16- Hamel, B., Audran, M., Costa, P., Bressole, F., J.Chromatogr.A, 812, 369, 1998.
17- Macek, J., Ptacek, P., J. Chromatogr.B, 673, 316, 1995.
18- Carlucci,G., Cilli, A., Liberato, M., Mazzeo, P., J.Pharm.Biomed.Anal., 11, 1105, 1993.
19- Hopkala, H., Kowalczuck, D., Die Pharmazie, 55, 432, 2000.
20- Hopkala, H., Kowalczuck, D., Acta Polon. Pharm., 57, 3, 2000.
21- Novakovic,J., Nesmerak, K., Nova, H., Filka, K., J.Pharm.Biomed.Anal., 25, 957, 2001.
22- Sun, S.W., Wu, A.-C., J.Liq.Chromatogr.Rel.Tech., 22, 281, 1999.
23- Kenley, R.A., Jackson, S.E., Martin, J.C., Visor, G.C., J.Pharm.Sci., 74, 1082, 1985.
24- Visor, G.C., Jackson, S.E., Kenley, R.A., Lee, G.C., J.Pharm.Sci., 74, 1078, 1985.
25- Kusmierek, J.T., Czochralska, B., Johansson, N.G., Shugar, D., Acta Chem. Scan., Ser B.,
41, 701, 1987.
26- Merido, M., Campanero, M.A., Mirshahi, T., Mirshahi, M., Irache, J.M., J. Chromatogr.A., 870,
159, 2000.
27- Bangaru, R.A., Bansal, Y.K., Rao, A.R.M., Gandhi, T.P., J.Chromatogr. B., 739, 231, 2000.
28- Tsuchie, M., Hara, S., Kimura, M., Fuji, M., Ona, N., Kai, M., Anal.Sci., 17, 811, 2001.
29- Pham-huy, C., Stathoulopoulou, F., Sandouk, P., Scherrmann, J.-M., Palombo, S., Girre, C.,
J. Chromatogr. B, 732, 47, 1999.
30- Brown, S.D., White, C.A., Chu, C.K., Bartlett, M.G., J. Chromatogr. B, 772, 327, 2002.
31- Chu, F., Kiang, C.H., Sung, M.L., Huang, B., Reeve, R.L., Tarnowski, T., J.Pharm.
Biomed.Anal., 21, 657, 1999.
32-Campanero, M.A., Sadaba, B., Garcia-Quetglas, ., Azanza, J.R., J.Chromatogr. B, 706, 311-317,
1998.
33- Boulieu, R., Gallant, C., Silberstein, N., J.Chromatogr. B, 693, 233, 1997.
34- Volpato, N.M., Santi, P., Laureri, C., Colombo, P., J.Pharm.Biomed.Anal., 16, 515, 1997.
35- Peh, K.K., Yuen, K.H., J.Chromatogr. B, 693, 241, 1997.
36- Zhang, S.S., Yuan, Z.B., Liu, H.X., Zou, H., Xiong, H., Wu, Y., Electrophoresis, 21, 2995,
2000.
37- Zhang, S.S., Liu, H.X., Chen, Y., Yuan, Z.B., Biomed.Chromatogr., 10, 256, 1996.
38- Badavaiah, K., Prameela, H.C., Farmaco, 2002.
39- Barone, G.C.,3rd, Pesce, a.J., Halsall, H.B., Heineman, W.R., Anal. Biochem., 198, 6, 1991.
40- Kawczynski, W., Czochralska, B., Shugar, D., Acta Biochim. Polon., 40, 213, 1993.
41- Fan, B., Stewart, J.T., J.Liq.Chrom.Rel.Tech., 24, 3017, 2001.
42- Marchei, E., Pacifici, R., Tossini, G., Di Fava, R., Valvo, L., Zuccaro, P., J.Liq.Chrom.Rel.
Tech., 24, 2325, 2001.
43- Clarck, T.N., White, C.A., Chu, C.K., Bartlett, M.G., J.Chrom.B., 755, 165, 2001.
44- Aymard, G., Legrand, M., Trichereau, N., Diquet, B., J.Chrom.B., 744, 227, 2000.
45- Sparidans, R.W., Hoetelmans, R.M.W., Beijnen, J.H., J.Chromatogr., 742, 185, 2000.
46- Pereira, A.S., Kenney, K.B., Cohen, M.S., Hall, J.E., Eron, J.J., Tidwell, R.R., Dunn, J.A.,
J.Chromatogr. B, 742, 173, 2000.
47- Kenney, K.B., Wring,S.A., Carr, R.M., Wells, G.N., Dunn, J.A., J.Pharm.Biomed.Anal., 22,
967, 2000.
48- Tan, X., Boudinot, F.D., J.Chromatogr. B, 740, 281, 2000.
49- Zheng, J.J., Wu, S.T., Emm, T.A., J.Chromatogr. B, 761, 195, 2001.
50- Simon, V.A., Thiam, M.D., Lipford, L.C., J.Chromatogr. A, 913, 447,2001.
51- Harker, A.J., Evans, G.L., Hawley, A.E., Morris, D.M., J.Chromatogr. B, 657, 227, 1994.
52- Hoetelmans, R.M.W., Profijt, M., Meenhorst, P.L., Mulder, J.W., Beijnen, J.H., J.Chromatogr.
B, 713, 387, 1998.
53- Langmann, P., Schirmer, D., Valdieth, T., Desch, S., Zilly, M., Klinker, H., J.Chromatogr. B,
767, 69, 2002.
54- Fan, B., Stewart, J.T., J.Liq.Chrom.Rel.Tech., 25, 241, 2002.
55- Cahours, X., Morin, P., Dessans, H., Agrofoglio, L.A., Electrophoresis, 23, 88, 2002.
56- Agrofoglio, L.A., Cahours, X., Tran, T.T., Dessans, H., Kieda, C., Morin, P., Nucleosides,
Nucleotides and Nucleic acids, 20, 375, 2001.
57- Baig, M.V., Kapse, G.S., Raju, S.A., Asian J. Chem., 13, 185, 2001.
58- Bersier, P.M., J.Pharm.Biomed.Anal., 1, 475, 1983.
59- Bersier, P.M., Bersier, J., Analyst, 114, 1531, 1989.
60- Kauffmann, J.M., Vire, J.C., Anal. Chim.Acta, 273, 329, 1993.
61- Tuzhi, P., Zhongping, Y., Rongshan, L., Talanta, 38, 741, 1991.
62- Vire, J.C., Zhang, H., Quarin, G., Patriarche, G.J., Şentürk, Z., Christian, G.D., Talanta, 40,
313,1993.
63- Farghaly, O.A.M., J.Pharm.Biomed.Anal., 23, 783, 2000.
64- Yılmaz, S., Uslu, B., Özkan, S.A., Talanta, 54, 351, 2001.
65- Özkan, S.A., Özkan, Y., Şentürk, Z., Anal.Chim.Acta, 453, 221, 2002.
66- Vilchez, J.L., Araujo, L., Prieto, A., Navalon, A., J.Pharm.Biomed.Anal., 26, 23, 2001.
67- Wang, J. (Ed.) Electroanalytical Techniques in Clinical Chemistry and Laboratory
Medicine, VCH Publishers, Inc., New York, 1988.
68- Özkan, S., Biryol, İ., Şentürk, Z., Turk.J.Chem., 18, 34, 1994.
69- Özkan, B., Biryol, İ., Şentürk, Z., FABAD, J. Pharm.Sci., 18, 95, 1993.
70- Biryol, İ., Uslu, B., Küçükyavuz, Z., J.Pharm.Biomed.Anal., 15, 371, 1996.
71- Chatten, L.G., J.Pharm.Biomed.Anal., 1, 491, 1983.
72-Palecek, E., Jelen, F., Crit. Rew. Anal.Chem., 32, 261-270, 2002.
73- La-Scalea, M.A., Serrano, S.H.P., Ferreira, E.I., Brett, A.M.O., J.Pharm.Biomed.Anal., 29,
561-568, 2002.
74- Kerman, K., Özkan, D., Kara, P., Meriç, B., Gooding, J.J., Özsöz, M., Anal.Chim.Acta,
462, 39-47, 2002.
75- Kerman, K., Meriç, B., Özkan, D., Kara, P., Erdem, A., Özsöz, M., Anal.Chim.Acta,
450, 45-52, 2001.
76- Ibrahim, M.S., Shehatta, I.S., Al-Nayeli, A.A., J.Pharm.Biomed.Anal., 28, 217-225, 2002.
VII. Ekler
a)Mali Bilanço ve Açıklamaları
b) Makine ve Teçhizatın Konumu ve İlerideki Kullanımına Dair Açıklamalar (BAP
Demirbaş numaraları dahil )
Bu proje kapsamında analınan BAS 100W elektrokimyasal Analizörü ve Döner elektrot ve
Damlayan cive elektrot üniteleri Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Merkez I
Labaratuvarında bulunmaktadır. (Demirbaş No: 1060/1)
Cihaz ile proje kapsamındaki ve proje kapsamında yer almayan pek çok ilaç etkin maddesi ile
çalışmalar yapılmış ve yapılmaktadır. İleride de cihaz Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Merkez I Labaratuvarında yoğun bir şekilde kullanılmaya devam edecektir. Cihazla araştırmaların
yanı sıra tezler de gerçekleştirilmektedir. Yapılan bir tez bitmek üzeredir (tez aşağıda sunulmuştur).
Bu tezden yapılan çalışma da yayına gönderilmiştir ve yayın inceleme aşamasındadır.
c) Teknik ve Bilimsel Ayrıntılar (varsa Kesim III'de yer almayan analiz ayrıntıları)
Tüm ayrıntılar yukarıda verilmiştir.
d) Sunumlar (bildiriler ve teknik raporlar)
1- B.Uslu, S.A. Özkan “ Anodic voltammetry of abacavir and its determination in pharmaceuticals
and biological fluids” 10 th International Conference on Electroanalysis (ESEAC 2004), 6-10
June, 2004, Galway,Ireland, Abstract p.153, 2004.
2- P.Talay, B.Uslu, S.A.Özkan, Z.Şentürk “ Electrooxidation of the antiviral drug valacyclovir at
glassy carbon electrode in aqueous and micellar media10 th International Conference on
Electroanalysis (ESEAC 2004), 6-10 June, 2004, Galway,Ireland, Abstract p.154, 2004.
e) Yayınlar (hakemli bilimsel dergiler) ve tezler
1- Uslu, B., Özkan,S.A., Anodic Voltammetry of Abacavir and Its Determination in
Pharmaceuticals and Biological Fluids. Electrochimica Acta, 49, 4321-4329, 2004. (3. ara rapor ile
basılmış şekli gönderildi). Kesin rapora da 1 nüsha eklendi.
2- Uslu, B., Doğan, B., Özkan,S.A., Electrochemical studies of ganciclovir at glassy carbon
electrodes and its direct determination in serum and pharmaceutics by square wave and differential
pulse voltammetry. Analytica Chimica Acta, 537, 307-313, 2005.
3- Gölcü, A., Doğan, B., Özkan,S.A., Anodic Voltammetric Behavior and Determination of
Cefixime in Pharmaceutical Dosage Forms and Biological Fluids. Talanta (Baskıda). (Kabul yazısı
ve provası eklendi).
4- Doğan, B., Uslu, B., Özkan,S.A., Electrochemical Characterization of Flupenthixol and Rapid
Determination of the Drug in Human Serum and Pharmaceuticals by Voltammetry. Analytical
Letters, 38,641-656, 2005.
5- Doğan, B., Uslu, B., Süzen S., Özkan,S.A., Electrochemical evaluation of nucleoside analogue
lamivudine in pharmaceutical dosage forms and human serum. Electroanalysis (Kabul yazısı
eklendi).
6- Doğan, B., Özkan,S.A., Electrochemical Behavior of Carvedilol and its Adsorptive stripping
determination in dosage forms and biological fluids. (YAYINA YOLLANDI). (Bu proje
kapsamında alınan cihaz ile gerçekleştirilen aşağıda belirtilen Yüksek Lisans Tezinden oluşturulan
makale).
TEZLER:
Burcu DOGAN ; Karvedilol’ün Elektrokimyasal Yöntemlerle Miktar Tayini. YÜKSEK LİSANS
TEZİ, Haziran 2005’te bitirilecek (Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü).
NOT
:Verilen kesin rapor 2 nüsha olarak ciltsiz şekilde verilecek, kesin
rapor Komisyon onayından sonra ciltlenerek bir kopyasının yer aldığı CD veya
disket ile verilecektir.
Download