Untitled

MüSLOMANLARIN HmtsTİvANLIGA
BAKıŞ AÇILARI*
Prof., Dr. İbrahim Agah ÇUBUKÇU
Arabistan'da
Hz. Muhammed'in peygamberliğinden
önce sosyal
düzen bozuktu. Ceha-Iet yaygınlaşmış, kölelik nonnal oı~y olarak anlaşılmış, kadın ve kızlar haklarından yok~un bırakılniışlardı.
l
Mekke, eskiden beri kutsal bir şehir kabul ediliyor ve ticaret merkezi sayılıyordu. Hz. İbrahim ve oğlu H:ı. İsmail'in- kurduğu rivayet
edilen Kabe'nin sorumluluğunu Hz. Muhammed'in kabiIesinin önde
gelenleri üstlenmişti.
:H~.Muhanınied, Amcası Ebu Talib'in yanında Suriye taraflannaticaret kervanıyla gittiğinde baiı hıristiyan papazlarla tamşmıştı.
Hz.' Muhammed'ten 15 yaş daha büyük olan Hatice, zengin bir' ka~ ,
dmdı. Genç Muhammed'le iş ortaklığı yaptı. Hz. Muh;mmed kervanla _
yeniden Şani'a gitti. Yine papazlarla tanıştı ve sattığı mallardan çok kar
ederek Mekke'ye döndü. Neticede Hatice ile evlendi.
Hz. Muhammed 40 yaşlarında vahiy alınca, durum Hıristiyanlığı
bilen ve Hz. Hatice'nin akrabası bulunan Varaka b. Nevfel'eanlatı1'dı.
- O da Muhammed'in peygamber alametleri taşıdığına işaret eden sözler
söyledi. "
Putperest Araplar biiyük çoğu9-lukla Hz. Muhammed'in peygamberliğine karşı direndiler. Ona işkence ettiler. Bu işkenceden müslüman
olan Araplar da nasibini aldı!.
Bu işkencelerden kurt'ulmak Üzere Müslümanlar, gidecekleri bir
,yer aradılar. Onlar, bir Hıristiyan olan Necaşi'nin ülkesi Habeşistan'~
gitmeye karar verdiler. İlkin llerkek
ve 4 kadı'iıdan ibaret bir kafile./'
vahyin tebliğinin V. yılında gizlice Habeşi~tan'a gittiler. Bu kafilenin
içinde Hz. Osman ve Eşi Rukiye (Hz. Muhammed'in kızı), Zübeyr b~
Avvam, Abdurrahman b. Avf da vardı. Bu kafile Habeşistan'dıi çokiyi
• Bu konu, Aİıkara Üniversitesinde 1991 yılında konferans olarak anlatılniışttr.
1 Bak. OSUlan Keskoğlu, Hazreti Peygamber'in Hayatı, s. 19-20, ~nkai-a 1974.
İBRAHiM
222
AGAH' ÇUBUKÇU
kar~ılandı. Bu, duyulunca biryıl sonra 80 kişilik bir hfilc daha Haneşistan'a göçetti. Kafilenin başkanı Hz. Muhammed'in amcasının oğlu Cafer-i Tayyar idi.
Ancak, Putperest Araplar Habeş Kralına iki elçi yollayarak gidenlerin iadesini istediler. Bol hediyelerle Kral Necaşi'yİ kandırmak istediler. Necaşi, yapılan kışkırtmaların
doğruluğunu tahkik için müslüman
kafilenin başkanı Cafer-i Tayyar'ı çağırttı ve yeni dini n esasını anlamak
istedi.' Cafer-i Tayyar, İslamiyet'i şöyle anlattı:
"Ey Hükümdar! Biz eah~iyet üzere yaşayan bir kavim idik. Putlara tapardık. Leş yerdik. Fuhıiş işlerdik. Akrabaya kiiser, komşuluk
. hakkını gözetmezdik. Kuvvetliler zayıfları ezerdi. Biz bu haliçinde iken
,/"Allah içimizden birini peygamber gÖnderdi. Soyu yüksek, doğruluğu belli, şerefi meydandadır; O bizi Alliıh'a ibadete çağırıyor ve atalarımızın
taptıkları putları bırakmamızı istiyor. Bize doğru söylemeyi; emaneti
gözetmeyi,. akrabalık haklarını korumayı, komşularla güzelgeçınmeyi,
haramdan ve kan dökmekten kaçınmayı bildiriyor. Fuhuştan, yalandan,
yetim malı yemekt.en, namuslu kadınlara ift.ira etmekten sakınma tavsiye ediyor. Allah'a ibadet etmeye, namaza, oruca, başkalarına yardım
yapIiIağa çağırıyor. Biz O'na inandık . .onun hak çağrısına uyduk. Onun
gösterdiği biçimde Allah'a ibadet ettik. Haram dediğini haram bildik.
Helal dediğini helal tanıdık. Bundan dolayı kavmimiz bize düşman oldu.
Bize işkence yapmağa kalkıştılar. Bize zulmettiler. Dinimizden çcvir~
~
meğe çalıştılar. Biz onlardan kaçarak sizin ülkcnize sığındık. Sizi başkalarında';' daha iyi bildiğimiz için burayı tercih ettik. Burada haksızlığa
uğramayacağımızı um duk" .
•
.
. Bunun üzere Necaşı, Hz. Muhammed'e
duymak istedi. Cafer de şu ayetleri okudu:
i
inen ayetlerden
örnekler
"Hz. Meryem, İsa'ya işaret etti. Onlar beşikte olan bir çocukla nasıl
konuşabiliriz, dediler? İsa dedi ki: Ben Allah'ın kuluyum. O bana kitap
verdi, beni peygamber yaptı. Her nerede olursan olayım beni mübarek
kıldı. Sağ olduğum müddetçe bana namazı vezekatı tavsiye etti. Anama
karşı hayırlı davranmarnı emretti. Beni taşkın ve betba~t kılmadı. Doğduğum gün, öleceğim gün ve tekrar. diriltileceğim gün benim üzerimde
____seIamet va;dır"f.
Bu ayetler, ]\eeaşi'de
olumlu etki bıraktı ve sığınmacıları iade et-
meyeceğini. bildirdi.
2 Bak. Meryem Suresi, ayet: 29-33.'
MÜSLÜMANLARıN
HlRİSTİYANLIGA
BAKıŞ AÇıLARı
223'
Gece olunca elçiİcrden zeki bir insan olan Amr b. al-As, slğınmaeıIar
Hz. İsa hakkında aeaip şeyler söylüyor diyerek Nceaşi'yi tahrik etmeğe
çalıştı. Neeaşi yine Cafer'i çağırıp Hz. İsa hakkında ne düşünürsünüz,
dedi? Cafer-i Tayyar şu karşılığı verdi:
"Biz, Müslü~aplara gcire Hz. İsa Allah'ın kulu ve peygambeı'idir.
Ruhuilahtır. Allah'ın Meıyem'e sunduğu kelimesidir". Bu sözleri işi6nce
Nceaşİ "bizimle sizin aranızda şu çizgi kadar fark vardır" dedi. Müslümanları daha çok korumağa karar verdP.
Hz. Muhammed, Neeaşi öldüğünde, ona sempatisi dolayısıyla arkasından İslam törelerine göre Medine'de cenaze töreni yaptırmıştı4.
'.
Islamın yayılmağa başladığı sıralarda Arabistan'da
çeşitli Hıris- /
tiyan mezhepler;ııin mensupları vardı. Hira ve Güney Arabistan'da
Nesturü~r, Gassan ve Şam taraflarında Ya'kubi'ler ve öteki hölgelerde
'Melkider cemaatlerini kurmuşlardı. Bunlar içinde Kuzey ve Güney Arabistan arasında yaygın mezhep salikleri Nasturüer'di5.
Kuran, mezhep ayrılıkları ne olursa olsun, Hz,. İsa'ya ve İncil'e
sıcak bakmıştır. Esasen İslam, daha önceki semavi dinleı:i doğrulamıştı.
Bu nedenle islami va'z kitapJarında Hz. Musa'nın ve Hz. İsa'nın hayatından bir çok örnekler ve ibretli olaylar nakledilir. Kuran'da semavi
dinler hakkında bulunan ayetlerden bazı örnekler sunarak sorunu daha
iyi anlatabiliriz:
"Önceki kitapları doğrulayan Kitabı sana indirdi. Önceden insanlara y6l gösterici olarak Tevrat ve İncil'i de indirmiştir"6. "Rabbi,
.
Meryem'i güzel bir kabüIIe karşıladı. Güzel bir bitki gibi onu yetiştirdi.
OnuZekeıiya'nın
kefaletine bıraktı. Zekeriya mabette onun yanına her
girişinde orada bir yiyecek bulunurdu. Ey Meryem! Bu sana nereden,
demişti? O: "Bu Allahın katındandır", demişti. Doğrusu Allah dilediğini
hesapsız rızıklandırır")7. "Ey Meryem! Allah seni seçip temizledi. Dünyaların kadınlarından seni üstün tuttu. Ey Meryem! Rabbına boyun eğ,
seede et, rüku edenlerle rüku' ct ... Ey Meryem! Allah sana ke,ndinden
bir sözü, adı Meryem oğlu İsa Mesih'i, dünya ve A,hirette şerefli ve Allaha yakın kılınanlardan olarak müjdeler. İyilerden olarak insanla;la -"
3 B:ık. Osman Keskioğlu, anılan eser, s. 27-28.
4 Bak. Ebu İsa Muhammed b. lsa b. Sevre, Sunen ut-Tırmız;, e. III, s. 3,1,6, Kahire 1938.
5 Bak. Prof. Dr. Melımet Aydın, Müslümanlann
ve Tartışma Konulan, s. 20, Konya 1989.
6 Bak. Al.; lmran Suresi, ayet: 2.
7 Ali lmran Suresi, Ayei 32.
35~,
Hıristiy~nlığa Karşı Yazdığı Reddiyeler
İBRAHiM
224
AGAH
ÇUBUKÇU
beşikte iken de, yetişkin iken de konuşacaktu. Meryem: "Rabbim! Bana
bir insan yaklaşmamış iken nasıl çocuğum olabilir? demişti. Melekler
şöyle dediler: Allah böylece dilediğini yaratır. Bir işin olmasını dilerse
ona "ol" der ve olur. Ona kitabı, hikmeti, Tevratı ve İncil'i öğretecck"8
Ayrıca Meryem suresinde Hz. İsa'nın nitelikleriyle ilgili bir çok ayet
vardır9•
Kur'an Hz. İsa'yı kutsallaştırmakla
birlikte onu bir Peygamber
olarak kabul etmektedir. Çarmıha gerilenin Hz. İsa'nın benzerinin olduğu bildirilmiştir. İslam inancına göre Hz. İsa Tanrı katına yüceltilerek
kaldırılmıştır. Hz. İsa'nın adaletine övgüyle yerveren hadisler ve nakiller vardırlO. Her ne kadar Hıristiyanlar tarafından kabul cdilmese de
İslam inancına göre ıncil'de Ahmed adında bir peygamberin geleceği
bildirilmiştir. Buna işaret eden "tesellici" deyiminin farklı yorumu 'veya
İnciller arasındaki farklar dolayısıyla Hıristiyanlar bunu muteber saymamışlardır. Müslümanlar bu tesellicinin Hz. Muhammed olduğuna
inamrlar. Hz. Muhammed son Peygamberdirll."
Ancak, Tevhid dini olan' İslamiyet, öteki Kitap eWiyle ortak hususlan vurgulayarak -barışı tavsiye eder. Nitekim Kur'an şöyle buyurmuştur: "Ey Kitap Ehli! Bizimle sizin aranızda eşit olan kelimeye gelin.
Allah'tan başkasına tapmayalım, O'na hiç hir şeyi ortak koşmayalım;'12.
Kuran, Kitap chli içinde HıristiyanIığı Müslümanlığa en yakın
olarak belirtmektedir.
Bu hususu şu ayet açıkça vurgulamaktadır.
" ... İnananlara scvgice en yakınları da biz hıristiyanlarız diyenleri bulursun. Çünkü onların içlerinde keşişler ve rahipler vardır ve onlar büyüklük taslamazlar"Q. Kuran, Hıristiyan olan Bizanshların İran Mecusilerine yenilmeleri üzerine ümit ışıkları vermiş ve Hıristiyanların yakında Mecusilere üstün geleceğini "bu mağlubiyetlerinden sonra yeneceklerdir" ayetiyle haber vermiştirl4. Böylece İslamiyet, iki güce inanan
MecusiIiğe karşı kitap ehli olan Hıristiyanlığı tercih etmiştir.
ıslamiyet, bir Hıristiyan kadınla müslüman bir erkeğin evleneceğine
cevazvermiş ve onların kesip sattıkları hayvanların yeneceğini uygun
görmüştür.
8 Ali lmran Suresi, 37-44.
9 Meryem Suresi, ayet 21-28.
LO Bak: Süleyman Ateş, İslnm'a İtirazlar,
II Po rf. Dr. Mulısmpıed Hamiduııah,
12 Bak: A.I-i tmran
Suresi, ayet 60-61.
13 Bak. nı-Maide Suresi, ayet: 85.
i4 Bak. ar-Rum Suresi, ayet: 1-4.
-
i
iı
Kur'an-ı Kerimden Cevaplar, s. 329-331 Ank.
İslôm Peygamberi, C. I, s. 692-694 İstanbul
1980.
MÜSLÜMANLARıN
HIRİSTlYANLlGA
BAKıŞ AÇıLARı
225
Ayr'ca, cihat sonucunda alınan esirler eğer kitap eWi değilse ölümle müslüman olmak arasında tereih yapmak zorunda idiler. Kitap' eWi
olanlar ise farklı işleme tabi tutulmuşlardır. Bunlar ei~ye denilen. bir
vergiyi vermek suretiyl'e ailelerini ve mallarını koruma ve inançlarını
sürdiirme hürriyetine sahip olurlardı. Kadınlar, çoeuklar ve ihtiyarlardan böyle bir vergi almamak esastır. Aynea kitap ehli olanlardan yoksul
bulunanlardan da eizye alınmaması öngörülmüştür. Bilindiği üzer~ bu
tür vergiler Bizans ve iranlılarda da yaygın idi. Cizye verenlerin güvenliğini İslam devleti sağlamakla yükümlü kılınmıştır..
Islam aleminde, kitap eWi olup toprağı bulunanlardan haraç adı
altında arazi vergisi alma usulü konmuştur. Bu tür vergiler daha önee
Romalılarda, Bizans'da ve İranda yaygındı. İslam'da bu vergi sonralan
Müslümanlardan da alınmıştır. Zamanla müslümanlara vergi olarak öşür
ve zekat yükletilmiştir15•
İslam Devleti genişleyinee, Hz. Muhammed çevresindeki Hıristiyan'
kabilelerin başkanlarına mektuplar yollayarak onları İslam'a davet
etmiştir. Mısır'daki ve Gassan'daki Hıristiyanları İslam'a çağırdı. Ayrıca
rekabet ve siyası çekişme de 01du16•
Hz. Muhammed'ten sonra Hz. Ebu Bekr halife olarak Necranlı
Hıristiyanlarla ahitlerini sürdürmüştür. Hz. Ömer de halife olunca eizye
karşılığında onların ean ve mal güvenliğini korumuş, ibadethanelerinin
yıkılınamasını s'ağlamıştır. Onları dinı inançlarında serbest bırakmıştır.
Kudüs'ü alınca da aynı hoşgörü yü göstermiştir. Ancak yeni kilise yapılmasını yasaklamış, Hıristiyanların bellerine kalın kemerler bağlayarak
dolaşmalarını istem.iş, vergi şartlarını daha ağır uygulamıştır. Bununla
birlikte ölmeden önce yaptığı tavsiyelerde Hıristiy~nların haklarının verilmesini, can' ve mal güvenliklerinin korunmasını istemiştir.
Emeviler döneminde Hristiyan-Müslüman ilişkisigclişmiş, Muaviye'nin sarayında bir çok Hıristiyan görevalmıştır. Enievi halifelerinin
saraylarında Hıristiyan-İslam iletişimi bilimselolarak da başlatılmış ve
tartışmalar yapılmıştır. Yuhanna Dımeşki Hıristiyanlığı cesaretle savunmuştur. Müslüman yetkililer bu tartışmaları hoşgörüyle karşılamışlardır. Ömer b. Abdulaziz (707-720), önceki yönetimlere göre kıyafet
konusunda sert davranmağa başlamışsa da can, mal, mabet ve ibadet
hürriyetine saygıyı sürdürmüştür.
i
15 Bak. Prof, Dr. Coşkun Üçok v~ Prof. Dr. Ahmet Mumcu, Türk Hukuk Tarihi; s. 66-67,
Ankara ı98 ı.
16 Bak. Prof. Dr, Mehmet Aydm, anılan eser,s.
24-27.
\'
226
İBRAHiM
AGAH
ÇUBUKÇU
Abbas! döne nindı.~ özellikle al-Mii.tevekkil zamanında (847-861)
Hıristiyanlara
kıı ıtlama hareketlerinin
arttığını görmekteyiz. Aneak
Abbasi hükümda -lardaıı Memun (813-833) zamanında Hıristiyan-İs!ilm iletişiminin
ilimfiel ürünler verdiğini görmekteyiz. Mem.u"n,akılcı
bir mezhep olan 1\ uteziJc' taraftarlarını tutmuş ve bilime önem vermiştir.
Daha önce M. 75 ~ Y'lırda halife Mansur, Bizans'tan 'eI yazmalar' isteyerek bilimsel ilet !şimi başlatmıştı. Memun iseBeyt ul-Hikme denen bilim kurumunu k rarak çeviri faaliyetlerine önem verdi. Başka kültürlerle iletişime gir i. Bu ~:eviri faaliyetlerinde Arap, Suryani ve öteki Hıristiyan mütercü ıler hizmetler verdiler, Pehleviceden, Yunancadan,
Suryancadan bir çok e,erler Arapçaya çevrildi. Böylece müslümanlar,
daha önce zengi eşmi!?kültÜl'le karşı karşıya geldilert7,. Bunun sonucu
olarak İslam'da fı aliyetler, hem müspet bilim ve hem de felsefe alanında
arttı. Adeta bir t lam rönesansı doğdu. İslam'da ~amanla Kind!, Farah!,
İbni Sina ve İbn i Rüşd gibi büyük filozofların yetişmesinde bu bilim
hareketinin büyü,;: katkısı91du. 12. yüzyıldan itibaren bu' İsliimdüşünürlerinin önemli eserlerinin latinceye çevrildiğini ve böylece Hıristiyanlık-~!üslümanlık 1,~tişİIrıİninbilimsel olarak geIiştiğini görüyoruz .. ") ~
Türkler, hen iz Enevilcr döneminde İslam'la temasa geçmişlerdi.
Kuteybe b. Musl r.:: 70S yılında Horasan valiliğine atanmış ve zalim ünvaniyle bilinen i [accae da genel vali olmuştu. Türkler bunlardan çok
zulüm ve işkence görmi.işlerdi. Ancak kolay kolay teslim olmıtillışlardır.
Emeviler 715 Y'l arınıla l\laveraünelıir'e hakim duruma geldilcr. Yöneticilerin eziei ve ~şit olmayan bir siyaset izlemeleri Türklerin İslamIaşmasıIlI zorlaştırn .Iştır.
Ancak Eme .rİ-Ahbas! çekişmesinde Türklerin Abbasilere yardım
etm.esi ve Abbas! erin iSO yılında iktidara gelmes; Türklerin hlama daha
sıcak bakmaları i sağlamıştır. Ayrıca, Çinlilerin de Batı'ya yönelmeleri
Türkleri Araplara iuifak yapmağa yöneltti. 751 yılında cereyan eden
Talas savaşında Karkk Türkle~i Araplara yardım etti. Sonunda Çin
yenildi. Busava ;tan wnra Türkler gruplar halinde İsIa.mlaşmağa baş~
ladılar. X. YÜ;ı;ylda kitle halinde İslamIaşma çoğaldı. Abbas! hükümdarlar saraylarında 1 ürk biirevlilere yer verdiği gibi, Türklefden oluşan hassa
orduları da kur ula!'.
Türkler, İslm'da'J
önce Budizm, Maniheizm, Şamanizm ve Hıristiyanlıkla iletişi te geçmişlerdi. Ancak daima kendikişiIiklerini
ve kültürlerini korum ;ını hilm}şlerdir. Din konusunda asla bağnaz olmamışlardır. Kadınlar ~ kar~ı da taassup gütmemişlerdir.
17 Bak. İbrahi
Agah Çubukçu, Gazznli ve Şüplıecilik, s. 8-9, Ankara 1964,.
MÜSLÜMANLARıN
H1RİSTİYANLIGA
BAKıŞ AÇıLARı
227
1071 Malazgirt savaşından sonra Türklerin Anadolu'ya geldiklerini
giirüyoruz. Başlayan ve Anadolu'da üzüeü izler bırakanlS na'çlı seferlerine rağmen, Türklerin m.üslüman olmayan halka karşı hoşgörülü davrandıkları bilinmektedir. Er~eni Tarihçisi Mateos, Selçuklu hükümdal'ı
Melikşah'ın yüreğinin Hıristiyanlara karşı iyilikle dolu olduğunu, bu,
sebeple bir çok kent ve kasabanın kendiliklerinden onun yönetimine
girdiğini vurgulamıştır. Ayrıea aynı tarihçi, Türk Sultanı Melikşah Suriye'den geçerken halkın onu baba olarak gördüğünü yazmıştır.
II. ızzettin Kılıçaslan (1155-1192) Malatya'da Süryanı' patriğin~
ziyard etmiş ve zaferi için yaptığı duadan ötürü ona şükranını bildirm:iştir. Huzurunda din ve felsefeyle ilgili tartışmalara izin vermiştir .•.•..
>
n. Gıyasettin Keyhusrev, Hıristiyan olan eşi için rahat ibadet etsin
diye papaz getirtmiştir. Bizanstan kaçıp sığınan siyaset veiş adam1arma
da Selçuklular kueak açmışlar, bazılarına görev vermişlerdir.
Türklerin uyruğuna girenler din, dil ve sanatlarını sürdürme hürriyetini koruduklarından gayrimüslimler kendilerini güvende hissetmişlerdir. Hatta meşhur tarihçi Claude Cahen, Türk yönetimlerinde ırk
ve din kavgası olmadığı için Müslümanlarla Hıristiyanların yakın ;!işkileriçine girebildiklerini vurgulamıştırl9•
i •
Osmanlılar dönem.İnde 1453'de İstanbul alındıktan sonra da Hıristİyap. ve Yahudilere karşı hoşgörü. devam etmiştir. Osmanlı yönetimi
Yahudi, Ermeni ve RumIara dini özgürlük tanıdı. Hatta Heybeliada
Ortodoks Manastırında katoliklerle müslümimları cehennemde gösteren
resimleri hoşgörüyle karşıladı. Genç Padişah, 1463'de Galata'daki Floransalıların eğlencelerine katılarak onları şereflendirdi. Hümanist, bir
p-;'pa sayılan II. Piu's (1458-1464) Fatih';) dostça mektup yazdı20• Daha
sonra Ispanya'da. zulme uğrayan Yahudiler de 1492'de Türkiye'ye gelip
yecleşmişlerdir21.Fatih Sultan Mehmet, İslam Hukukundaki yeni kilise
yapılması yasağına rağmen, yeni biı kilise yapılmasına izin verdi. Yeni
bir Ermeni Patrikhanesi kurdu~du.
Sert mizaçlı olan Yavuz Sultan Selim 'in de Hıristiyanlara karşı
hoşgörülü ve yumuşak davrandığı bilinmektedir. 31 Aralık 1516'da Kudüs'e gelen padişaİı, Kudüs Ermeni Patrik'(III.
Serkis ve Kudüs Rum
IS Bak. Işın Demirkent,
Frfa Haçlı Kontluğu Tarihi, s. 1-7, Ankara 1987.
19 Bak. Şerafcltin Turan, Türk Kültür Tarihi, s. 141-142, Ankara 1990.
20 II. Pius, Fatih'in hoşgörüsüne güvenerek onu Hıristiyanlığa davet etmiş, rakat mektup
Fatilı'in'.cline geçrnemi<,ıir.
21 Bak. Şcrafettin Turan,
amlan eser, s. 142.
.:'~
228
İBRAHİM
AGAH
ÇUBUKÇU
Patrik'i Attalia tarafından karşılanmıştır. Yavuz III. Serkis'e verdiği
fermanla Hıristiyanlara tam dinı hürriyet tanımıştır~2. Ferman'da Habeş, Kıptıve ve Süryanı toplumlarına tanınan dinı ve örfi hürriyetler
belirtilmiştir. Rum Patriki Attalia da başka bir fermanla eskiden mevcut
olaıi her türlü hak v,e hürriyetini korumuştur23.' 18. yüzyılda Rum kiliBesi'nin yetkileri daha da genişletilmiştir.
t
Osmanlı Devleti, kendi sınırlan içindeki köylüye toprağı babadan
oğula geçmek üzere kiraladığından ve halkı Bizans kadar vergi açısından sıkıştırmadığından dolayı kolay genişlemiştir. Hatta 1536 yıllarında
yabancı uyruklu Hıristiyaulara ticarı imtiyazlar vermiştir. Fransa ile
yapılan anlaşma sonucunda Fransızlara bir çok ticarı kolaylıklar tanımıştır. On yıl Osmanlı toprağında oturan fransızdan vergi alınmayacağı
hükme bağlanmıştır:!4;
Osmanlı ülkesinde müslüman olmayanlar özel hukuk alanında kendi
dini ve örn anlayışlarına göre hayatlarını sürdürdüler. Ancak Devletin
kamu yönetimiyle ilgili hukuk kurallan genelde teokratik anlayış içinde
yürüt~ldü. 18. yüzyıldan itibaren Osmanlıların yenileşmeğe gayret ettiği-'
ni ve Batıyla sıkı kültürel ilişkiler içine girdiğini görmekteyiz. Henüz
Fatih Mehmet zamanmda İstanbul Rum ve ~rmeni patriklerine ve İstanbul Yahudi Hahambaşısına topluluklarını yönetmek için vergi toplama, yargılama ve eğitim özgürlüğÜ veıilmişti. 18. yüzyılda Osmanlıların askerlik düzeninin geliştirilmesi. İçin Batıdan uzmanlar getirtilmiş,
kültür insanları çağrılmış ve çağa uymanın zorunluluğu kavranmıştı.
Bu durum zamanla meyvesini verdi ve XIX. yüzyılda İnsan Hakları
'C'
alanında önemli adımlaı' atıldı. 1839 da yayınlanan Gülhane Hatt-ı
Humayun'u ile Devlet yönetiminde yenilikler yapıldı. Askerlik, vergi,
İşe alma ve yargılamada bütün Osmanlı yurttaşlarınm eşit tutulacağı
ilan edildi2S. Padişah tek taraflı olarak kendi yetkilerine sınır koydu.
Her. yerde eşitliğin sağlanacağı, Müslüman, Hıristiyan ve Musevi dini
liderlere duyuruldu. Sancak merkezlerinde Hıristiyan ve müslümanlardan oluşan meclisleı~ kuruldu (1840). Müslümanların halifesi olan Padişah 1846'dadin ve mezhep sorununun tebaanın şahsı işleri olduğunu, aynı
idarede, aynı ülkede yaşadığımız halde ayırım yapmanın yanlış olacağını
vurguladı. thkede yurttaşlar arasında din farkı gözetmeksizin herkesin
eşit tutulacağını belirtti.
22 Bak. Yavuz Ercan, Kudüs Ermeni Patriklıanesi,
23 Bak. Yavuz Ercan, amlan eser, s. 48.
5.
15-17, Ankara 1988.
24 Bak. Prof. Dr. Yaşar Yücel, Kanuni ile 'l6 Yıl, s. 59-60, Ankara 1987.
25 Bak. Gülnihai Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının
42-44, Ankara 1989.
Hukuki Durumu,
s.
MÜSLÜMANLARıN
HIRiSTİYANLIGA
BAKıŞ AÇıLARı
229
18 Şubat 1856'da kabul edilen İslahat Fermanı Şeyhulislam, patrikler ve Hahambaşı'nIn da hazır buluıı:duğu toplantıda okundu. Bu
ferman tebaa arasında daha önee itin edilen eşitliği doğrular ve kuvvetlendiril' mahıyetteydi. Aneak Fermım'ın t1ik ilkeler içerm.esi ve zımmılere verilen imtiyazların eşitlik esasına bağlanması, dinı liderleri memnun etmedi. Bunlar nüfuzlarlIlIn azalacağını düşünerek tepkilere neden
oldular. Bu tepkiler hem. müslümanlar, hem de zımmller arasında 01du26. Aneak bu tepkiler halktan çok dini liderler tarafından tahrik edildi. Bu yeniliklerden sonra geçen devrelerde Osmanlı yönetiminin Hıristiyan ve. oteki zımmilere iyi uavrandığına, onlara müslümanlara karşı
tutumlarından
daha kötü maurnde yapmadıklarına
ve hürriyetlerine
saygı gösterdiklerine dair batılı bazı elçi ve konsolosun raporlan vardır2?
Osmanlılar, Devlette yaptıkları bu yenilikleri dinde yaptıkları yo-rum ve ietihatlarla da -kuvvetlendirrnek istediler. 18.69 yılında, Cevdet
Paşa başkanlığında kurulan bilimsel komisyon Kuran'a dayalı olarak
kabul ettiği ilke ve kuralları içeren Mecelle'yi hazırladı. Bu çalışmalarda
daha çok İslam HuKukunda tanınmış olan Hanefiyye kurallarına itibar
ettiler. Mecelle'nin baz' ilkeleri şöyledir:
"Zaruret
sakıncaları
ortadan
kilıdırı.",
"Örf ve adet dinin hükmii gibidir",
"Zaman
değiştikçe
hukuk
kuralları
değişir",
"Akıl ve nakil çatışırsa, akıl nakle yani dinı kurallara tercih edilir",
"Dinde zorlama yapılamaz".
Gerçekte Kuran'da bulunan bir çok ayet de vicdan hürriyetini işaret etmektedir. Bu ayetlerden bazıları şunlardır: "Dinde zorlama yoktur"28. "Sen inanmaları için insanları zorlamak nu istiyorşun "29, "Annmak istememesinden sana ne"30. -"Sen ancak bir hatırlatıcısın. Onlar
üzerine musaIlat ofueu değilsin"3!. "Eğer isteseydik her kişiyi hidayete
kavuştururduk"3z.
26 Bak. Gülnihai Bozkurt,
anılan eser, s. 62-64.
27 Bak. Güluihal Bozkurt,
anılan eser, s. 67-72.
28 Bak. Bakara Suresi, ayet: 256.
29 Bak. Yunus Suresi, ayet: 99.
30 Bak. Ahese Suresi, ayet: 7.
31 Bak. Gaşiye Sııresi, ayet: 21-22.
32 Bak. as.Secdc Suresi, ayet:
ı3.
\
L
)CJ
230
İBRAHİM
AGAH
ÇUBUKÇU
Osmanlı yönetimi kimsenin haşkasına dini baskı yapmaması ve
vicdan hürıiyetinin
sağlıtmlaşması için hu ayetlerden yararlandl33•
1876'da Birinci Me~Tutiyetin ilailiyle Osmanblar ilk parlemontaya
kavuştular. Batılılaşma hareketi hızlandı. 1908'de'İkinci Meşrutiyet iliııı
edildi. Demokratik imkanlar arttı. Hürriyet, adalet ve eşitlik devletin
kabul ettiği temel ilkeler oldu. Ancak Devletin yapısı teokratik idi. Mustafa Kemal Atatürk'ün öncülüğünde 29 Ekim 1923'de kurulan Türkiye
Cumhuriyeti bir çok in kıl ap yaparak Devleti çağdaşlaştırdı. Bu arada
3 Mart 1924'de halifdiği kaldırdı. Bütün gayrimüslimler için tam diıll
hürriyet ve eşitlik g,~rçekleşti34.
Müslümanlar yalnız idari alanda dinlerini yıırumİamak ve içtilıat
yapmakla yetinmeınişlerdir. Kültürel alanda da mni görüşlerini zengin"
leştirmişlerdir. Bir çok İslam düşünürü bunu başarmıştır. Özellikle Türk
düşünce tarihinde bunun insancıl ve hoşgörülü örn~klerini görmekteyiz:
Hacı Bektaş Veli (ölm. 1270) ırk ayrımınıı karşı olmuştur. İnsanlara
iyilik yapılmasını ve her j;ürhİ' duanın yararlı olduğunu vurgulayarak
Anadolu'da ve Tuna. hoylarında İslamiyetin sevilmesini sağlamıştır35•
)1:evlana (ölm. 1273) "Perge!. gihi hir ayağımı İslam'a dayayarak,
öteki ayağımla bütiııı din ve mezhepleri dolaşıyorum" sözüyle MevleviIerin sema denen dönüşlerini açıklamıştır. Yine Mevlana~'gel, gel her
ne isen gel; eğer küfirsen, putperestsen, ateşperestsen, yine gel; bizİIn dinimiz umutsuzluk dini değil; yüz kez tövhe hozduysan yine gel" demiştir. Nitekim Saint Pa.uI da "ne Yahudi; ne Yunan, ne köle, ne de hür adam
vardır. Kadın ve erkek de yoktur. Çünkü herkes ve siz Hz. İsa'dasınız"
demiştir36•
Meylana "ayırmak için gelmedik, birleştirmek için geldik" ifadesiyle insanları hirliğe çağ~rmıştır. Mevlana öldüğü zaman cenazesine
Hıristiyan din adamları da katılmıştır.
Yunus Emre (\ilm. 1320) "Sen sana ne sanırsan, ayrığa da onu san.
Dört kitabın ~anası, budu!' eğer var ise" demiştir. "yetmiş iki millete hir
:U Bak. tbrahinı Ag.lı Çubukçu, La Rcligion er Les Dmİts De L'homme, Acles de la i i i
eıııc Hencontrc Islanıo.Ct.rcı1enne, s. 123-135, Tunis 1985.
34. Bak. tbrahim Agiih Çubukçu, Türk:tsJiinı KülIiirii Üzerinde Araştırmalar ve Görüşler,
s. :\4.-40, Ankara 1987.
35 Bak. İbrahim AgiH, Çıılıııkçıı, Türk Düşünce Tarihinde Fcl~efe IIarcketleri,
s. 1 ııı,
Ankara 1991.
36 Bak. Professeur elaude Geffrı:,' L'Egli,e C"tbeli'lu" et Les Droits ı1e1.'Homme D"
l'AnaıheIlle Aıı Halliemın''''t, s. 150, lll. erne Rencoııtre İ,laıno.Chretienııe, Tunis 1985.
MÜSLÜMANLARIN
HIRiSTİYANLlGA
BAKIŞ AÇILARI
231
gözle hakmayan şeriatta veli de ı)lsa isyan ctmiş sayılır" ifadesiyle dini
inançlara saygısını açıklamıştır.
'
Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedrettin (iiIm. l120), "Osmanlı Ülkesindeki insanlar arasında din ayrımı kaldırılmalıdır YC vergi adaleti
sağlanmalıdır" gürüşüyle hareket etmiştir. Kendisini Sakız adası Hıristiyanları davet etmiş vc Balkanlarda
İslamiyeti sevdirmiştir37• Sayın
Dr. Thomas Mieherin "Tarih Boyunca Hıristiyanların
İslama Bakış
Açıları" adlı tehliğinde belirttiği gibi Macaristan'da Uniteriycnlcr ve
Romanya'd'a Kalvinistlcr Osmanl;lara hir kurtarıcı olarak.bak.ll1lşlardır.
Sonuç olarak diyehiliri/: ki, İsıamiyet Hıristiyanlığı tevhit dini olarak görmüştür. Nitekim, Kumn'da =?ijylchuymlmuştur:
"Allah'a, bize
indirilenc, İbrahime, İsmail'e, İshak 'a, Ya 'kul,'a ve torunlarına indiri1cne, Musa'ya ve İsa'ya verilenc ve diğer peygamberlere Rableri tarafın,dan verilene inandık. Onlar arasında bir ayrım yapmayız, hi/: de Allah'a
teslim olanlarız deyin"38. "Şüphesi/: (Hz. Mi.ıhammed'e) İman edenler,
Yahudiler, Hıristiyanlar ve Sahiller, 'hunlardan her kim, ,Allah'a ve'
. Ahİret Gününeinanı;, iyi iş yaparsa, dbettc onlara, Rahleri katında mükafat vardır. Onlara korku 'yoktur ve onlar üziilmeyeeeklerdir"39.
Sayın Prof. Dr. Thomas Michel'in anılan tebliğinde helirttiği gibi
piskopos Antakyalı yaulus'un,
henüz, XIII. asrın ilk yıllaıında yayınladığı risalesinde Müslümanları öğüp Hz. Muhammed'i putpaest. araplara gönderilmiş bir peygamber olarak kabul etmesi, bugün için hoşgörü
içinde Müslümanlık ve Hırist.iyanlık iletişimi açısından: nc kadar önemlidir.
'
Kuran'da buyuruluyor ki, "Sizden her biriniz için hir şcriat; Lir yol
belirledik. Allah istescydi, hepinizi hir tck ümrnet yaparclı, fakat. size
verdi~leriyle sizi sınamak ist.~di. öylcyse hayır işlerine koşun, hcpinizin
dönüşü A1lah'a~dır"40.
\
Kuran, insana ijzd bir önem vermiştir. "Biz insanı Cil güzel biçimde
yarat.tık"41 ve "andolsun ki biz Ademoğullarını şerefIendik"42 tıyetleri
insanın öncmini vurgulamaktadır.
O halde insanın ktıinattaki ycrini iyi
saptamak ve onun haklarına saygı gijstermek herkesin görevidir. Hıristiyanla Müslüman arasında hazı inanç farklarına rağmcn, ins~n olarak
37 Bak. İbrahim l\gah Çubukçu, Türk-ldam
Dü~ünürled, s. 86. Aukara, 1989.
311 Bak. Bakara Sure,i, ayet: 136.
39 Bak. Bakara Suresi, ayet: 62 ve Madie Sure,i, ayet: 69.
40 Bak. Maide Suı'esi, ayet: 'lll.
41 Bak. 'rin Suresi, ayet: 4.
42 Bak. İsra Suresi, ayet: 70.
Z32
İBRAHİM
AGAH
ÇUBUKÇU
ortak yönlerimiz çoktur. B<1rı~a;insan haklarına ve vicdanlara saygıya
riayet ettikçe yeryüzünde mutluluğun artacağı şüphesizdir. Papa Jean
XXIII ve Paul VI insan hakları ü.-;erinde durmuştur. Şimdi de Sayın
Papa Jean Paul II insan haklannın önemini nutuklarında vurgulamaktadır. Bu alicenap gayretler, Avrupa'da Müslüman Türk işçilerine
daha eşit davranılmasm' kolaylaıjtıraeaktır. Tarihin a~ılı sayfalarından
ders alarak dayanışmaya ve barışahizmet etmek ne kadar mutluluk vericidir. Bütün Müslümanlar ve insanlık için Kuran'daki "barış hayırlıdır"43. ayetinin rehber olmasını diliyorum.
13 Bak. !'iisa Suresi, ,ayet: 28.