DEHB tanısı konmuş çocukların anne babalarında DEHB sıklığı
advertisement
212 DEHB tanısı konmuş çocukların anne babalarında DEHB sıklığı _____________________________________________________________________________________________________ Araştırma / Original article DEHB tanısı konmuş çocukların anne babalarında DEHB sıklığı* Tuğba CAMCIOĞLU,1 Özlem YILDIZ,2 Belma AĞAOĞLU3 _____________________________________________________________________________________________________ ÖZET Amaç: DEHB olan çocukların anne-babalarında DEHB belirti sıklığının araştırılması, DEHB belirtileri olan annebabaların çocuklarında bozukluğun belirti şiddeti ve eş hastalanma düzeyinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Yöntem: DEHB tanısı konmuş 7-16 yaşları arasındaki 81 çocuk ve kontrol grubu olarak, DEHB tanısı konmayan, yaş, cinsiyet, zeka düzeyi açısından eşleştirilen 60 çocuk ile toplam 282 anne-baba çalışmaya alınmıştır. Çocuklar Okul Çağı Çocukları için Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi Şimdi ve Yaşam Boyu Şekli-Türkçe Uyarlaması ve DSM-IV’e dayalı görüşmelerle değerlendirilmiştir. Çocuklardaki DEHB belirtileri Conners Anababa Derecelendirme Ölçeği (CADÖ-48) ve Çocuk ve Ergenlerde Davranış Bozuklukları için DSM-IV’e Dayalı Tarama ve Değerlendirme Ölçeği (ÇEDBÖ) ile, Anne-Babalar Wender-Utah Derecelendirme Ölçeği (WUDÖ) ve Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Ölçeği ile (DEHÖ-E) değerlendirilmiştir. Bulgular: DEHB olan çocukların anne-babalarının WUDÖ ve DEHÖ-E puan ortalamaları kontrol grubundan anlamlı oranda yüksektir. WUDÖ ve DEHÖ-E puanları ile çocukların ÇEDBÖ ve CADÖ-48 puanları arasında pozitif korelasyon olduğu saptanmıştır. Yaşam boyu DEHB belirtileri gösteren anne-babaların çocuklarında ek tanı sıklığı, yaşam boyu DEHB belirtisi olmayan anne-babaların çocuklarından anlamlı oranda yüksek bulunmuştur. Sonuç: DEHB olan çocukların anne-babalarında kontrol grubuna göre DEHB belirti düzeyinin daha yüksek olduğu, DEHB’li annebabaların çocuklarında DEHB belirti şiddeti ve eş hastalanma oranının DEHB’si olmayan anne-babaların çocuklarına göre yüksek olduğu saptanmıştır. (Anadolu Psikiyatri Dergisi 2011; 12:212-220) Anahtar sözcükler: DEHB, çocuk, erişkin ADHD rate in parents of children with ADHD ABSTRACT Objective: The purpose of this study was to investigate the rate of ADHD symptoms of the parents of children with ADHD, and the severity of symptoms and comorbidity in children with parental ADHD. Methods: Eighty-one children between ages of 7-16 with a diagnosis of ADHD and their parents who were referred to the outpatient clinic and as the control group 60 children who did not have a diagnosis of ADHD and with similar features such as age, sex and mental status with the patient group were enrolled in the study. All children were assessed with K-SADS-PL-T and with interviews based on DSM-IV. The symptoms of children were evaluated by the Conners Rating Scale for Parents (CPRS) and the Turgay DSM-IV-Based Child and Adolescent Behavior Disorders Screening and Rating Scale (T-DSM-IV-S). Parents were assessed with the Wender-Utah Rating Scale (WURS) and with the Adult Attention Deficit Hyperactivity Scale (ADHS-A). Results: The parents of the ADHD group had statistically higher scores of WURS and ADHS-A compared with the control group. Positive correlations were found between WURS and ADHS-A scores of the parents and T-DSM-IV-S and CPRS scores of the children. Prevalence of comorbidity in children with parental ADHD according to WURS and ADHS-A was higher than _____________________________________________________________________________________________________ * 20. Ulusal Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kongresi’nde sunulmuştur. Uzm.Dr., Atatürk Devlet Hastanesi Çocuk Psikiyatrisi, Balıkesir 2 3 Yrd.Doç.Dr., Prof.Dr., Kocaeli Üniv. Tıp Fak. Çocuk Psikiyatrisi ABD, İzmit Yazışma adresi/Address for correspondence: Yrd.Doç.Dr. Özlem YILDIZ, Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Psikiyatrisi ABD, Umuttepe Kampüsü İzmit/Kocaeli E-mail: [email protected] Geliş tarihi: 14.06.2010, Kabul tarihi: 25.04.2011 1 Anatolian Journal of Psychiatry 2011; 12:212-220 Camcıoğlu ve ark. 213 _____________________________________________________________________________________________________ children with no parental ADHD. Discussion: It was concluded that ADHD symptom levels was increased in the parents of children with ADHD in comparison to the control group. And also the severity and the comorbidity of ADHD was higher in children with parental ADHD. (Anatolian Journal of Psychiatry 2011; 12:212-220) Key words: ADHD, children, adult _____________________________________________________________________________________________________ GİRİŞ Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) yedi yaşından önce başlayan ve kendini dikkat eksikliği, aşırı hareketlilik ve dürtüsellikle gösteren nöropsikiyatrik bir bozukluktur.1 Okul çağı çocuklarının yaklaşık %3-9’unu etkileyen bu bozukluk, %30-70 oranında erişkinlik döneminde de sürerek işlev kayıplarına neden olmaktadır.2,3 Bozukluğun erişkin formunun çocuklardaki formundan daha güçlü ailesel etiyolojik risk taşıdığı öne sürülmektedir.4,5 Ailesel yüklülük çalışmaları incelendiğinde, DEHB’nin kalıtsallığı yaklaşık olarak 0.8 olarak bildirilmiş, DEHB’li olguların birinci dereceden akrabalarındaki DEHB görülme olasılığı %13-18 arasında bulunmuştur.6-9 DEHB’li çocukların birinci derece akrabalarıyla yapılan çalışmalarda antisosyal kişilik bozukluğu, duygudurum bozuklukları ile alkol ve madde kullanımının daha sık olduğu bildirilmektedir.10,11 Ancak DEHB’li çocukların anne-babalarında DEHB sıklığı ile ilgili oldukça az çalışma yapılmıştır.4,8 Erişkin DEHB tanısının konması karmaşıktır. DEHB’li erişkinlerde eşlik eden psikiyatrik bozukluklar klinik görünümü karmaşık hale getirebilir. Erken döneme ait kayıtların elde edilmesi ve hastanın çocukluk dönemi belirtilerini anımsaması zordur.12 Bu nedenle erişkin hastaların değerlendirilmesi için çeşitli ölçekler geliştirilmiştir. Çocukluk dönemini değerlendirmek için geliştirilen ölçeklerden biri Wender Utah Derecelendirme Ölçeğidir.13 Halen süren belirtileri değerlendirmek amacı ile Turgay Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Ölçeği,14 Brown Dikkat Eksikliği Bozukluğu Ölçeği,15 Young DEHB Özbildirim Ölçeği16 kullanılabilmektedir. DEHB’li çocukların anne-babalarında DEHB sıklığının araştırıldığı çalışma sayısının az olması nedeniyle çalışmamızda bu çocukların annebabalarında DEHB sıklığının, DEHB olmayan çocuklardan oluşturulan kontrol grubunun annebabaları ile karşılaştırılarak incelenmesi amaçlanmıştır. Anne-babalarda DEHB varlığının DEHB’li çocuklarda belirti şiddeti ve eş tanılar üzerindeki etkilerinin araştırılması çalışmamızın ikinci amacını oluşturmuştur. YÖNTEM Çalışma ve kontrol grupları Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Polikliniği’ne başvuran çocuk ve ergenler arasından seçilmiştir. Araştırma Aralık 2008-Mayıs 2009 tarihleri arasında yürütülmüştür. Çalışma grubu, Okul Çağı Çocukları için Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi Şimdi ve Yaşam Boyu Şekli-Türkçe Uyarlaması (ÇDŞG-ŞY-T) ve DSM-IV’e dayalı görüşmelerle DEHB tanısı konan, 7-16 yaşları arasında, zeka bölümü 80’nin üzerinde olan, eş zamanlı olarak yaygın gelişimsel bozukluk, şizofreni, epilepsi ve diğer tıbbi hastalık tanısı konmayan çocuk ve anne-babalarından seçilmiştir. Kontrol grubu DSM-IV’e dayalı ve ÇDŞGŞŞY-T ile yapılan görüşmelerle yıkıcı davranış bozukluğu tanısı konmayan, yaş, cinsiyet, zeka düzeyi açısından benzer özelliklere sahip olan çocuklar ve anne-babalarından oluşturulmuştur. DEHB’li çocukların belirtilerinin şiddetini değerlendirebilmek için anne-babalarına Conners Anababa Derecelendirme Ölçeği ve Çocuk ve Ergenlerde Davranış Bozuklukları için DSM-IV’e Dayalı Tarama ve Değerlendirme Ölçeği verilmiştir. Çalışmaya alınan çocukların anne-babalarının çocukluktaki DEHB belirtileri Wender Utah Derecelendirme Ölçeği, halen sürmekte olan DEHB belirtileri ve şiddeti Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Ölçeği ile değerlendirilmiştir. Araştırmaya katılan 141 çocuğun 81’i çalışma, 60’ı kontrol grubu olup, her iki gruptaki çocuklar ve anne-babalarına çalışma ile ilgili bilgi verilerek onam formları imzalatılmış ve etik kurul onayı alınmıştır. Değerlendirme araçları Okul Çağı Çocukları için Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi Şimdi ve Yaşam Boyu Şekli-Türkçe Uyarlaması (ÇDŞG-ŞY-T): Çocuk ve ergenlerde kullanılan yapılandırılmış veya yarı yapılandırılmış görüşme ölçeklerinden biri olan Okul Çağı Çocukları için Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi’nin iki farklı şekli vardır. ÇDŞG-Ş (şimdiki dönem şekli) Erişkin Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizel17 gesi kullanılarak geliştirilmiştir. ÇDŞG-E (epidemiyolojik şekli) ise şimdi ve yaşam boyu ruhsal bozukluk nöbetlerini değerlendirmek için Anadolu Psikiyatri Dergisi 2011; 12:212-220 214 DEHB tanısı konmuş çocukların anne babalarında DEHB sıklığı _____________________________________________________________________________________________________ geliştirilmiştir.18 ÇDŞG’nin bütün şekilleri DSMIII, DSM-III-R ile uyum içinde güncellenmiştir. 1994 yılında DSM-IV yayınlandıktan sonra ÇDŞG-ŞY, ÇDŞG-Ş'den uyarlanmıştır.19 ÇDŞGŞY-T’nin Türkçe geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Gökler ve ark. tarafından yapılmıştır.20 luğu (KOKGB) için sekiz maddenin en az dördünün iki veya üç olarak puanlanması; davranım bozukluğu (DB) tanısı için ise 25 maddenin en az ikisinin altı ay veya bir yıl süreyle olması gerekmektedir. Türkiye’de geçerlilik güvenilirlik 24 çalışması Ercan ve ark. tarafından yapılmıştır. Wender-Utah Derecelendirme Ölçeği (WUDÖ): Erişkinlerde DEHB tanısı konabilmesi için geliştirilen Utah ölçütleri temel alınarak oluşturulmuştur.13 DEHB hastalarını kontrol grubundan ayırabildiği saptanan 25 maddeden oluşmaktadır. Bu maddelerden elde edilen 0-100 arasındaki puanlar WUDÖ puanını vermektedir. Ölçeğin Türkçe uyarlamasının geçerlilik ve güvenilirliği yapılmış, kesme değeri 36 olarak belirlenmiştir. Bu kesme noktası alındığında, duyarlılık %82.5, özgüllük %90.8 saptanmıştır.21 Bu ölçeğe göre, 36 ve üzerinde puan alan annebabaların çocuklukta DEHB’nin olduğu kabul edilmektedir. Conners Anababa Derecelendirme Ölçeği (CADÖ-48): Conners25 tarafından geliştirilen ve 48 maddeden oluşan ölçeğin Türkçe uyarlaması Dereboy ve ark. tarafından yapılmıştır.26 Dikkat eksikliğini tarayan beş, aşırı hareketlilik belirtilerini tarayan dört, KOKGB belirtilerini tarayan beş, DB belirtilerini tarayan 11 madde bulunmaktadır. Ölçekte sorular anne-babalar tarafından dörtlü Likert skalası üzerinden yanıtlanmaktadır. ‘Hiçbir zaman’, ‘nadiren’, ‘sıklıkla’ ve ‘her zaman’ seçenekleri sırayla ‘0’, ‘1’, ‘2’ ve ‘3’ olarak puanlanmaktadır. Önerilen kesme değerlerine göre dikkat eksikliği alt ölçeği için beş, aşırı hareketlilik alt ölçeği için altı, KOKGB alt ölçeği için yedi, DB alt ölçeği için 18 puan ve üstünü alan çocukların sorunlu alanda yer aldık26 ları kabul edilmektedir. Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Ölçeği (DEHÖ-E): Turgay tarafından geliştirilen ölçeğin geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Günay tarafından yapılmıştır.14,22 Beşli Likert tipi derecelendirme ölçeği olup dokuzu dikkat eksikliğini, dokuzu aşırı hareketlilik ve dürtüselliği, 30’u DEHB ile ilgili özellikleri sorgulayan 58 maddeden oluşmuştur. Dikkat eksikliği ve aşırı hareketlilik/dürtüsellik bölümlerinden üçten düşük puan alanların düşük düzeyde, 3.01-10.99 arasında puan alanların orta düzeyde ve 11’in üstünde puan alanların yüksek düzeyde dikkat eksikliği ve aşırı hareketlilik/dürtüsellik belirtilerine sahip oldukları kabul edilmektedir. Sorun (S) bölümünden 0-12.99 arasında puan alanlar düşük, 13-35 arasında puan alanlar orta, 35-75 arasında puan alanlar yüksek düzeyde belirtilen özellikleri taşımaktadır. Toplamda ise 20’nin altında puan alanlar düşük, 20-59 arasında puan alanlar orta, 59’un üstünde puan alanlar yüksek 22 düzeyde DEHB belirtileri göstermektedir. Çocuk ve Ergenlerde Davranış Bozuklukları için DSM-IV’e Dayalı Tarama ve Değerlendirme Ölçeği (ÇEDBÖ): Turgay23 tarafından DSM-IV tanı ölçütleri temel alınarak geliştirilmiştir. Dokuzu dikkat eksikliğini, dokuzu aşırı hareketlilik ve dürtüselliği, sekizi KOKGB’nu, 15’i DB’nu sorgulayan 41 sorudan oluşmuştur. Her madde 0-hiç yok, 1-biraz, 2-oldukça fazla, 3-çok fazla biçiminde puanlanmaktadır. DEHB tanısı için dikkat eksikliğini sorgulayan dokuz maddenin en az altısının iki veya üç, aşırı hareketlilik ve dürtüselliği sorgulayan dokuz maddenin en az altısının iki veya üç olarak puanlanması gerekmektedir. Karşı olma-karşı gelme bozukAnatolian Journal of Psychiatry 2011; 12:212-220 Verilerin değerlendirilmesi Çalışmanın verileri Windows için SPSS (Statistical Package for Social Sciences) 13.0 bilgisayar programı kullanılarak değerlendirilmiştir. Tanımlayıcı istatistiksel yöntemlerin (ortalama, standart sapma) yanı sıra, niteliksel verilerden ikili grupların karşılaştırılmasında t testi ve Mann Whitney U testi kullanılmıştır. Niceliksel değişkenler ki-kare testi ile karşılaştırılmıştır. WUDÖ ve DEHÖ-E ile CADÖ-48 ve ÇEDBÖ arasındaki ilişkinin yönü ve düzeyinin belirlenmesi amacıyla Pearson korelasyon testi kullanılmıştır. Sonuçlar %95’lik güven aralığında, anlamlılık p<0.05 düzeyinde değerlendirilmiştir. BULGULAR Çalışmaya 7-16 yaşları arasında, 81 DEHB’li, 60 kontrol grubu olmak üzere toplam 141 çocuk ve 282 biyolojik anne-baba alınmıştır. DEHB grubunun yaş ortalaması 9.96±2.12, kontrol grubunun 10.42±2.06’dır. Yaş ve cinsiyet dağılımı açısından gruplar arasında istatistiksel fark yoktur (Tablo 1). DEHB grubunun alt grup dağılımı %93.8’i (s=76) bileşik tip, %6.2’si (s=5) dikkat eksikliğinin önde geldiği tip şeklindedir. DEHB grubunun ek tanı dağılımına bakıldığında 21 (%26.0) KOKGB, bir (%1.2) DB, beş (%6.2) anksiyete bozukluğu, beş (%6.2) duygudurum bozukluğu, üç (%3.7) özgül öğrenme güçlüğü (ÖÖG), iki (%2.5) artikülasyon bozukluğu, iki Camcıoğlu ve ark. 215 _____________________________________________________________________________________________________ Tablo 1. Demografik özellikler ____________________________________________________________________________________ Özellikler DEHB grubu Sayı % Kontrol grubu Sayı % Test p _____________________________________________________________________________________ Yaş 9.96±2.12 10.42±2.06 t=-1.27 0.205 Cinsiyet Kız Erkek 15 66 16 44 26.7 73.3 χ2=1.33 0.248 Anne yaş 34.68±4.68 33.97±3.90 t=-0.96 0.340 Baba yaş 38.78±5.25 37.17±4.31 t=1.94 0.054 χ =0.72 0.396 χ2=0.36 0.546 χ2=3.44 0.064 χ2=0.11 0.744 Anne eğitimi İlköğretim Lise/üniversite Baba eğitimi İlköğretim Lise/üniversite 18.5 81.5 2 45 36 55.6 44.4 29 20 48.3 33.3 31 50 38.3 61.7 20 40 33.3 66.7 Anne meslek durumu Ev hanımı Çalışıyor 64 17 79.0 21.0 39 21 65.0 35.0 Baba meslek durumu İşsiz İşçi Memur Esnaf 2 37 23 19 2.5 47.7 28.4 23.5 1 24 23 18 1.7 40.0 28.4 30.0 ______________________________________________________________________________________ (%2.5) tik bozukluğu, bir (%1.2) dışa atım bozukluğu saptanmıştır. Kontrol grubunun tanı dağılımı ise 26 (%43.3) dışa atım bozukluğu, 13 (%21.6) anksiyete bozukluğu, yedi (%11.7) tik bozukluğu, altı (%10.0) artikülasyon bozukluğu, beş (%8.3) duygudurum bozukluğu, iki (%3.3) ÖÖG, bir (%1.7) gece terörü şeklindedir. Gruplar arasında anne-babaların yaş ortalamaları ve eğitim durumları açısından istatistiksel fark yoktur (Tablo 1). Deneklerin ve anne-babaların diğer demografik özellikleri Tablo 1’de gösterilmiştir. Çocukların DEHB belirti düzeyini gösteren CADÖ-48 ve ÇEDBÖ’nün tüm alt ölçek ve toplam puan ortalamaları DEHB grubundaki çocuklarda kontrol grubundaki çocuklardan istatistiksel olarak anlamlı oranda yüksektir (Tablo 2). DEHB grubundaki çocukların hem anne, hem de babalarının WUDÖ puan ortalamaları kontrol grubundaki anne-babaların puan ortalamalarından anlamlı oranda yüksektir (Tablo 3). DEHB’li çocukların hem annelerinin, hem de babalarının %19.8’inde, kontrol grubundaki çocukların annelerinin %5.0’ında, babalarının %8.3’ünde WUDÖ puanı, kesme değeri olan 36 puanın üzerindedir. WUDÖ kesme değerine göre annelerin çocukluk döneminde DEHB olma oranları gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı oranda farklıyken, babalarda istatistiksel fark saptanmamıştır (Tablo 3). DEHÖ-E ölçeğine göre DEHB grubundaki annelerin %74.1’i, babaların %70.4’ü DEHÖ-E’ye göre halen orta-yüksek düzeyde DEHB belirtileri gösterirken, bu oran kontrol grubundaki annelerde %18.3, babalarda %38.3 olarak bulunmuş olup aradaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (Tablo 3). WUDÖ ve DEHÖ-E ölçekleri birlikte değerlendirildiğinde, DEHB grubundaki çocukların annelerinin %19.8’inin (s=16) hem çocukluk hem de erişkinlik döneminde, %54.3’ünün (s=44) sadece erişkinlik döneminde DEHB belirtileri gösterdiği, %25.9’unda (s=21) hem çocukluk hem de erişkinlik döneminde DEHB belirtilerine rastlanmadığı görülmüştür. DEHB grubundaki çocukların babalarının %19.8’i (s=16) hem çocukluk hem de erişkinlik döneminde, %50.6’sı (s=41) sadece erişkinlik döneminde DEHB belirtileri gösterirken, %29.6’sında (s=24) hem çocukluk hem de erişkinlik döneminde DEHB WUDÖ ve DEHÖ-E ölçeklerine göre yaşam boyu DEHB belirtilerine rastlanmamıştır. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2011; 12:212-220 216 DEHB tanısı konmuş çocukların anne babalarında DEHB sıklığı _____________________________________________________________________________________________________ Tablo 2. Çocukların CADÖ-48 ve ÇEDBÖ puan ortalamaları ___________________________________________________________________________________ DEHB grubu (s= 81) Kontrol grubu (s=60) t p ___________________________________________________________________________________ CADÖ-48 ANNE Dikkat eksikliği Hiperaktivite KOKG DB Toplam 7.28±3.18 6.70±2.37 2.98±2.39 2.02±2.85 18.95±6.86 2.57±1.33 1.60±1.03 2.13±1.20 0.48±0.93 6.78±3.17 10.78 15.62 2.50 4.03 32.88 0.000 0.000 0.014 0.000 0.000 7.01±3.28 6.41±2.08 2.99±2.51 1.85±2.78 18.26±7.17 2.33±1.24 1.68±1.27 2.05±1.46 0.77±1.03 6.83±3.35 10.48 15.58 2.59 2.88 23.67 0.000 0.000 0.011 0.005 0.000 14.95±5.40 14.74±6.40 9.54±5.73 2.58±3.71 41.91±15.21 4.83±2.92 2.75±1.87 2.93±2.64 0.53±0.91 10.95±5.53 13.14 14.06 8.30 4.18 5.04 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 14.17±5.41 13.89±2.78 8.96±5.58 2.05±2.40 38.86±16.30 4.50±2.78 2.75±2.25 2.90±2.65 0.52±0.85 10.67±6.15 12.66 12.06 7.79 4.77 12.73 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 BABA Dikkat eksikliği Hiperaktivite KOKG DB Toplam ÇEDBÖ ANNE Dikkat eksikliği Hiperaktivite KOKG DB Toplam BABA Dikkat eksikliği Hiperaktivite KOKG DB Toplam ___________________________________________________________________________________ CADÖ-48: Conners Anababa Derecelendirme Ölçeği, ÇEDBÖ: Çocuk ve Ergenlerde Davranış Bozuklukları için DSM-IV’e Dayalı Tarama ve Değerlendirme Ölçeği, KOKG: Karşıt Olma Karşı Gelme alt ölçeği, DB: Davranım Bozukluğu alt ölçeği gösteren annelerin çocuklarının %81.3’ünde, yaşam boyu DEHB belirtisi olmayan annelerin çocuklarının %42.9’unda ek tanıya rastlanmıştır (χ2=6.94, p=0.031). DEHB tanılı annelerin çocuklarının dördünde anksiyete bozukluğu, üçünde majör depresif bozukluk, altısında KOKGB; DEHB olmayan annelerin çocuklarının birinde anksiyete bozukluğu, dördünde KOKGB, ikisinde artikülasyon bozukluğu, ikisinde tik bozukluğu saptanmıştır. Yaşam boyu DEHB belirtileri gösteren babaların çocuklarının %81.3’ünde, yaşam boyu DEHB belirtisi olmayan babaların çocuklarının ise %37.5’inde ek tanı saptanmıştır (χ2=7.67, p=0.002). DEHB’li babaların çocuklarının sekizinde KOKGB, ikisinde majör depresif bozukluk, üçünde anksiyete bozukluğu; DEHB’si olmayan babaların çocuklarının üçünde KOKGB, ikisinde anksiyete bozukAnatolian Journal of Psychiatry 2011; 12:212-220 luğu, ikisinde artikülasyon bozukluğu, birinde majör depresif bozukluk, birinde enürezis nokturna ek tanısına rastlanmıştır. DEHB dışında diğer yıkıcı davranış bozukluğu ek tanı sıklığına bakıldığında, yaşam boyu DEHB belirtileri gösteren annelerin çocuklarının %37.5’inde, babaların çocuklarının %50.0’sinde; yaşam boyu DEHB belirtisi göstermeyen annelerin çocuklarının %19.0’ında, babaların çocuklarının ise %12.5’inde YDB ek tanısı saptanmıştır. Bu fark babalarda istatistiksel olarak 2 anlamlı bulunmuş (χ =6.83, p=0.033) ancak annelerde anlamlı bulunmamıştır (χ2=1.56, p=0.458). Anne-babaların WUDÖ ve DEHÖ-E puanları ile çocukların ÇEDBÖ ve CADÖ-48 puanları arasında pozitif korelasyon saptanmıştır (Anne Camcıoğlu ve ark. 217 _____________________________________________________________________________________________________ Tablo 3. Anne-babaların WUDÖ ve DEHÖ-E puanları ____________________________________________________________________________________ DEHB grubu Sayı % Kontrol grubu Sayı % Test p ____________________________________________________________________________________ Anne WUDÖ (Ort.±SS) Anne WUDÖ (+) Anne WUDÖ (-) 22.69±13.94 16 19.3 65 80.7 13.75±8.24 3 5.0 57 95.0 t=4.42 χ2=6.43 0.000 0.011 Baba WUDÖ (Ort.±SS) Baba WUDÖ (+) Baba WUDÖ (-) 22.32±14.67 16 19.3 65 80.7 16.83±10.30 5 8.3 55 91.7 t=2.48 2 χ =3.55 0.000 0.06 Anne DEHÖ-E (Ort.±SS) Anne DEHÖ-E düzeyi Düşük Orta/yüksek 34.74±18.34 15.30±8.82 t=7.58 0.000 21 60 49 11 χ2=42.84 0.000 Baba DEHÖ-E (Ort.±SS) Baba DEHÖ-E düzeyi Düşük Orta/yüksek 25.9 74.1 81.7 18.3 36.88±21.58 19.87±13.38 t=5.38 0.000 24 57 37 23 χ2=14.41 0.000 29.6 70.4 61.7 38.3 ____________________________________________________________________________________ WUDÖ: Wender-Utah Derecelendirme Ölçeği, DEHÖ-E: Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Ö. Tablo 4. Anne-babalardaki DEHB varlığına göre çocukların belirti şiddeti ____________________________________________________________________________________________________ Anne Baba Çocuk DEHB(+) (s=16) DEHB(-) (s=21) u p DEHB (+) (s=16) DEHB (-)(s=24) u p ____________________________________________________________________________________________________ ÇEDBÖ Dikkat eksikl. Hiperak./dürtüsel. KOKGB 18.63±5.92 18.56±3.89 13.00±5.63 12.30±5.00 11.29±7.00 7.24±6.08 -3.094 0.002 -2.934 0.003 -2.706 0.007 16.80±5.41 18.19±5.40 11.75±4.74 12.67±4.39 12.25±5.21 7.13±5.06 -2.094 0.036 -3.126 0.002 -2.589 0.010 3.38±2.89 53.56±12.60 1.43±1.88 32.52±14.34 -2.184 0.029 -3.715 0.000 4.25±4.86 51.81±12.69 2.38±4.79 34.42±11.44 -1.594 0.111 -3.884 0.000 9.19±4.27 8.13±1.92 3.63±2.63 1.88±2.06 22.87±7.10 6.81±2.88 5.62±2.61 2.00±1.97 1.86±2.00 16.14±5.60 -1.632 -2.885 -1.969 -0.016 -2.779 0.103 0.004 0.049 0.987 0.005 8.19±3.46 7.56±2.06 3.75±2.67 2.94±4.15 22.50±7.34 6.25±2.77 5.96±2.34 1.92±1.84 1.04±1.08 15.00±5.10 -2.092 -2.032 -2.509 -1.576 -3.264 17.00±6.60 16.94±5.44 11.88±5.85 12.05±4.85 10.52±5.90 5.36±3.00 -2.350 0.019 -3.209 0.001 -2.753 0.006 16.31±4.82 17.31±5.77 11.00±5.06 11.88±5.48 10.58±5.82 6.13±4.41 -2.84 0.022 -3.223 0.001 -2.687 0.007 2.44±2.15 48.25±15.64 1.24±1.54 30.62±14.13 -1.677 0.094 -3.071 0.002 3.38±3.09 47.56±12.54 1.58±1.88 30.17±12.93 -2.059 0.040 -3.578 0.000 ANNE Davranım boz. Toplam puan CADÖ-48 Dikkat eksikl. Hiperak./dürtüsel. KOKGB Davranım boz. Toplam puan 0.036 0.042 0.012 0.115 0.001 ÇEDBÖ Dikkat eksikl. Hiperak./dürtüsel. KOKGB BABA Davranım boz. Toplam puan CADÖ-48 Dikkat eksikl. 8.81±4.63 6.00±2.93 -1.843 0.065 7.88±1.58 5.50±2.82 -2.868 0.004 Hiperakt./dürtüsel. 7.94±1.76 5.48±2.08 -3.245 0.001 7.38±1.58 5.46±1.93 -2.982 0.0 ____________________________________________________________________________________________________ Anadolu Psikiyatri Dergisi 2011; 12:212-220 218 DEHB tanısı konmuş çocukların anne babalarında DEHB sıklığı _____________________________________________________________________________________________________ WUDÖ-ÇEDBÖ korelasyonu r=0.438, p<0.05, WUDÖ-CADÖ-48 korelasyonu: r=0.289, p<0.05; baba WUDÖ-ÇEDBÖ korelasyonu r=0.313, p<0.05, WUDÖ-CADÖ-48 korelasyonu: r=0.369, p<0.05; anne DEHÖ-E-ÇEDBÖ korelasyonu r=0.406, p<0.05, DEHÖ-E-CADÖ-48 korelasyonu r=0.243, p<0.05; baba DEHÖ-E-ÇEDBÖ korelasyonu r=0.407, p<0.05, DEHÖ-E-CADÖ48 korelasyonu r=0.369, p<0.05). Yaşam boyu DEHB belirtileri gösteren anne-babaların çocuklarının CADÖ-48 ve ÇEDBÖ puanlarına göre DEHB belirti şiddeti yaşam boyu DEHB belirtisi olmayan anne babaların çocuklarından genel olarak anlamlı oranda yüksek bulunmuştur (Tablo 4). TARTIŞMA Çalışmamız DEHB’li çocukların anne-babalarında DEHB belirti sıklığı ve şiddetinin kontrol grubundaki çocukların anne-babalarına göre daha fazla olduğu görüşünü desteklemekte8,27 Ülkemizde yapılan konu ile ilgili tek dir. araştırmada DEHB’li çocukların anne-babaları sadece WUDÖ ölçeği ve yapılandırılmış tanı görüşmesi ile değerlendirilmiş, şimdiki DEHB belirtilerini sorgulayan bir ölçek kullanılmamıştır.27 Anne-babalarla tanıya yönelik klinik görüşme yapılmamış olması önemli bir kısıtlılık olsa da, DEHÖ-E’nin geçerlilik ve güvenilirlik çalışmasında, ölçeğin hasta olanları ayırt etme duyarlılığının yüksek olması; erişkinlerde DEHB’nin genel toplumda ve değişik klinik durumlarda ayırt edilmesinde yararlı bir araç olduğu sonucuna varılması; tanı, tedavi ve araştırmalarda kullanılabilecek bir ölçek olarak kullanımının önerilmesi, bizim çalışmamızın sonuçlarının gücünü artırmaktadır.22 WUDÖ kesme değerine göre çocukluk döneminde DEHB tanısı konma oranı DEHB’li çocukların annelerinde kontrol grubuna göre anlamlı oranda yüksekken, babalarda saptanan yükseklik istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Kendilerinde var olan çocukluk çağı belirtilerinin babalar tarafından sorun olarak algılanmaması veya erkek cinsiyette daha az sorun davranış olarak dile getiriliyor olması, babalarda WUDÖ puanlarının düşük çıkmasına neden olmuş olabilir. Anne-babaların çocukluk dönemi ile ilgili bilgilerinin kendi anne-babalarından alınması veya tıbbi dosyalarının geriye dönük incelenmesi çocukluk çağı belirtileri hakkında daha sağlıklı sonuçlar elde edilmesini sağlayacaktır. Çalışmamızda yaşam boyu DEHB belirtilerini belirgin olarak gösteren anne-babaların çocuklaAnatolian Journal of Psychiatry 2011; 12:212-220 rında, DEHB belirtilerinin ÇEDBÖ ve CADÖ-48’e göre daha şiddetli olduğu söylenebilir. Annebabalardaki ruhsal bozuklukların, çocuktaki DEHB belirti şiddetini artırdığını gösteren çalış4,10,28 Anne-babalardaki DEHB belirmalar vardır. ti şiddeti ve sıklığının, anne-baba ile çocuğun ilişkisini etkileyerek, bozukluğun gidişine olumsuz etki yapabileceği de öne sürülmüştür.29 Evans ve ark.nın30 bir olgu bildiriminde DEHB’li anneye uygulanan psikostimülan tedavisinin sadece kendi belirtilerini düzeltmekle kalmayıp çocuğun davranışlarını yönetme becerisini de artırdığı saptanmıştır. Çalışmamızda annebabalarda gerek DEHB, gerekse diğer psikiyatrik bozukluklar açısından DSM-IV’e dayalı klinik görüşme yapılmamış olması önemli bir kısıtlılıktır. Anne-babalara konan psikiyatrik tanıların varlığı ile çocuklarda DEHB ve eş tanı sıklığının araştırılacağı çalışmalara gereksinme vardır. Anne-babalarda DEHB ve diğer ruhsal bozuklukların varlığının incelenmesinin ve gerekli görüldüğünde tedavilerinin sağlanmasının, DEHB tanısıyla izlenen çocukların izleme ve tedavi yaklaşımına da olumlu katkı sağlayacağı söylenebilir. WUDÖ ve DEHÖ-E ölçeklerine göre yaşam boyu DEHB belirtileri gösteren annelerin çocuklarında özellikle anksiyete bozukluğu ve majör depresif bozukluk eş tanısına, yaşam boyu DEHB belirtileri gösteren babaların çocuklarında ise KOKGB gibi yıkıcı davranış bozukluğu eş tanısına daha sık rastlanmıştır. DEHB’li çocukların anneleriyle yapılan bir çalışmada, DEHB’li annelerin DEHB’si olmayan annelere göre daha fazla depresyon ve anksiyete belirtileri gösterdiği, daha düşük benlik saygısına ve stresle daha zayıf başa çıkma becerilerine sahip olduğu 31 saptanmıştır. Çalışmamızda da DEHB’li annelerin bu özellikleri çocuklarında majör depresif bozukluk ve anksiyete bozukluğu gelişme riskini artırmış olabilir. DEHB’li anne-babaların annebabalık becerilerinin incelendiği çalışmalarda DEHB’li babaların anne-babalık işlevlerinde yetersizlik olduğu, daha fazla madde kötüye kullanımı ve antisosyal davranışlar gösterdiği bildirilmiştir.32-34 Yetersiz anne-babalık becerileri ve antisosyal davranışlar çocuklar üzerinde sağlıklı disiplin uygulama zorluğu ve olumsuz model alma nedeniyle KOKGB gibi bozuklukların gelişme riskini artırıyor olabilir. Çalışmamızın sonuçları literatür bilgilerini desteklese de, DEHB dışında anne-babalardaki psikopatolojilerin ve bu psikopatolojilerin çocuklar üzerine etkisinin araştırılmamış olması ve örneklem sayısının küçüklüğü nedeniyle sonuçlar genellenememektedir. Camcıoğlu ve ark. 219 _____________________________________________________________________________________________________ Sonuçlar ve öneriler Çalışmamızın sonuçları DEHB’li çocukların anne-babalarında kontrol grubuna göre çocukluk çağı ve şimdiki DEHB belirti düzeyinin daha yüksek olduğunu göstermektedir. Yaşam boyu DEHB belirtileri gösteren anne-babaların çocuklarında, DEHB belirti şiddetinin ve ek tanı sıklığının arttığı görülmüştür. Anne-babalarda DEHB tanısının doğrulanması ve diğer psikopatolojilerin saptanması için klinik görüşme yapılmamış olması, çocukluk çağına ait bilgilerin başka kaynaklarla desteklenmemesi çalışmamızın önemli kısıtlılıklarındandır. DEHB olan çocuklarda eş tanı riskini artıran anne-baba işlevselliği, anne- babalarda var olan DEHB dışı psikopatoloji, sosyodemografik özellikler gibi etkenlerin ele alınması bu konu ile ilgili yapılacak çalışmaların gücünü artıracaktır. Bu çalışmanın sonuçları DEHB’li çocukların izleme ve tedavi yaklaşımında, anne-babalarda DEHB ve diğer ruhsal bozuklukların varlığının incelenmesi, anne-babalık işlevleri ve tutumlarının aydınlatılmasına yönelik değerlendirme yapılmasının ve gerekli görüldüğünde annebabaların da tedavilerinin sağlanmasının, çocuğun DEHB belirtilerinin tedavisine ve gidişine olumlu katkı sağlayabileceğini düşündürmüştür. KAYNAKLAR 1. Amerikan Psikiyatri Birliği (APA). Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı, Gözden Geçirilmiş Dördüncü Baskı (DSM-IV-R). E Köroğlu (Çev. Ed.), Ankara, Hekimler Yayın Birliği, 2000. 2. Larsson JO, Larsson HMA, Lichtenstein P. Genetic and environmental contributions to stability and change of ADHD symptoms between 8 and 13 years of age: a longitidunal twin study. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2004; 43:1267-1275. 3. Mick E, Farone SV. Age-dependent decline of symptoms of attention deficit hyperactivity disorder: Impact of remission, definition and symptom type. Am J Psychiatry 2000; 157:1156-1160. 4. Biederman J, Farone SV, Keenan K, Benjamin J, Krifcher B, Moore C, et al. Further evidence for familygenetic risk factors in attention deficit hyperactivity disorder: patterns of comorbidity in probands and relatives psychiatrically and pediatrically referred samples. Arch Gen Psychiatry 1997; 49:728-738. 5. Faraone SV, Biederman J, Spencer T, Wilens T, Seidman LJ, Mick E, et al. Attention deficit hyperactivity disorder in adults: an overview. Biol Psychiatry 2000; 48:920. 6. Bradley JD, Golden CJ. Biological contributions to the presentation and understanding of attention-deficit/hyperactivity disorder: a review. Clin Psychol Rev 2001; 21:907-929. 7. Donelly CL. Adult attention deficit disorder: brain mechanisms and life outcomes. Am J Psychiatry 2002; 159:1951. 8. Sprich S, Biederman J, Crawford MH, Mundy E, Farone SV. Adoptive and biological families of children and adolescents with ADHD. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2000; 39:1432-1437. 9. Adler AL. Clinical presentations of adult patients with ADHD. J Clin Psychiatry 2004; 65:8-11. 10. Hirshfeld-Becker DR, Petty C, Micco JA, Henin A, Park J, Beilin A, et al. Disruptive behavior disorders in offspring of parents with major depression: associations with parental behavior disorders. J Affect Disord 2008; 111:176-184. 11. Monuteaux MC, Fitzaurice G, Blacker D, Buka SL, Biederman J. Specificity in the familial aggregation of overt and covert conduct disorder symptoms in a referred attention-deficit hyperactivity disorder sample. Psychol Med 2004; 34:1113-1127. 12. Murphy KR, Adler LA. Assessing attention-deficit/hyperactivity disorder in adults: Focus on rating scales. J Clin Psychiatry 2004; 65:12-17. 13. Ward MF, Wender PH, Reimherr FW. The Wender Utah Rating Scale: an aid in the retrospective diagnosis of childhood attention deficit hyperactivity disorder. Am J Psychiatry 1993; 150:885-890. 14. Turgay A. Adult ADD/ADHD DSM-IV Based Diagnostic Screening and Rating Scale, Ontario, Canada, 1995. 15. Brown TE. Brown Attention-Deficit Disorder Scales. San Antonio, Tex, The Psychological Corporation, 1996. 16. Young S. The YAQ-S and YAQ-I: Development of self and Informant Questionnaires Repoting on Current Adult ADHD Symptomalogy, Comorbidity and Associated Problems. Pers Individ Dif 2004; 36:1211-1223. 17. Endicott J, Spitzer RL. A diagnostic interview: the schedule for affective disorders and schizophrenia. Arch Gen Psychiatry 1978; 35:837-844. 18. Orvaschel H, Puig-Antich J, Chambers W, Tabrizi MA, Johnson R. Retrospective assessment of prepubertal major depression with the Kiddie-SADS-E. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1982; 21:392-397. 19. Kaufman J, Birmaher B, Brent D, Rao U, Flynn C, Moreci P, et al. Schedule for affective disorders and schizophrenia for schoolage children-present and lifetime version (K-SADS-PL): initial reliability and validity data. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1997; 36:980988. 20. Gökler B, Ünal F, Pehlivantürk B. Okul çağı çocukları için duygulanım bozuklukları ve şizofreni görüşme çizelgesişimdi ve yaşam boyu şekli-Türkçe uyarlaması’nın geçerlik ve güvenirliği. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi 2004; 11:109-116. 21. Öncü B, Ölmez Ş. Wender-Utah Derecelendirme Ölçeği Türkçe formunun erişkin dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu’nda geçerlik ve güvenilirlik çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi 2005; 16:252-259. 22. Günay Ş, Savran C, Aksoy UM, Maner F, Turgay A, Yargıç İ. Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Ölçeğinin dilsel eşdeğerlilik, geçerlik güvenirlik ve norm çalışması. Türkiye’de Psikiyatri 2006; 8:98-104. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2011; 12:212-220 220 DEHB tanısı konmuş çocukların anne babalarında DEHB sıklığı _____________________________________________________________________________________________________ 23. Turgay A. Çocuk ve Ergenlerde Davranım Bozuklukları için DSM-IV’e Dayalı Tarama ve Değerlendirme Ölçeği. Toronto, Integrative Therapy Institude, 1995. man JL. Parenting of children with attention-defecit/ hyperactivity disorder (ADHD): The role of parental ADHD symptomatology. J Atten Disord 2003; 7:31-42. 24. Ercan ES, Amado S, Somer O, Çıkoğlu S. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu ve yıkıcı davranım bozuklukları için bir test bataryası geliştirme çabası. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi 2001; 8:132-142. 30. Evans SW, Vallano G, Pelham W. Treatment of parenting behavior with psychostimulant: A case study of an adult with attention deficit hyperactivity disorder. J Child Adolesc Psycopharmachol 1994; 4:63-69. 25. Conners CK. Clinical use of Rating scales in diagnosis and treatment of attention-deficit/ hyperactivity disorder. Pediatr Clin North Am 1996; 46:857-870. 31. Rucklidge JJ, Kaplan BJ. Psychological functioning of women identified in adulthood with attention deficit hyperactivity disorder. J Atten Disord 1997; 2:167-176. 26. Dereboy Ç, Şenol S, Şener Ş, Dereboy F. Conners Kısa Form Öğretmen ve Ana Baba Derecelendirme Ölçeklerinin geçerliliği. Türk Psikiyatri Dergisi 2007; 18:48-58. 32. Loeber R, Burke JD, Lahey BB, Winters A, Zera M. Oppositional defiant and conduct disorder: a review of the past 10 years, Part I. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2000; 39:1468-1484. 27. Aydın H, Diler RS, Yurdagül E, Uğuz Ş, Şeydaoğlu G. DEHB tanılı çocukların ebeveynlerinde DEHB oranı. Klinik Psikiyatri Dergisi 2006; 9:70-74. 28. Biederman J, Faraone SV, Milberger S, Curtis S, Chen L, Marrs A, et al. Predictors of persistence and remission of ADHD: results from a four year prospective follow-up study of ADHD children. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1996; 35:343-351. 29. Harvey E, Danforth JS, McKee TE, Ulaszek WR, Fried- Anatolian Journal of Psychiatry 2011; 12:212-220 33. Kendziora KT, O’Leary SG. Dysfunctional parenting as a focus for prevention and treatment of child behavior problems. Advance Child Clin Psychol 1993; 15:175206. 34. Schachar RJ, Wachsmuth R. Family dysfunction and psychosocial adversity: Comparison of attention deficit disorder, conduct disorder, normal and clinical controls. Can J Behav Sci 1991; 23:332-348.
