TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

İBN ZEKRI et-TiLiMSANI
r
İBN ZEKRİ et- TİLİMSANI
(.dL.....cJ;jf ı.SÇj 0/f)
Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed
b. Zekrl et-Tilimsani
(ö. 900/1494)
L
Maliki fakihi.
_j
Cezayir'in Oran (Vehran) bölgesindeki Tilimsan şehrinde doğdu. Zekrl adı Zekeriyya'nın Mağrib'deki kullanımı olup Zikrl
şeklinde de telaffuz edilir. Küçükyaşta babasını kaybeden İbn Zekrl, ailesinin geçimini sağlamak için bir dokumacının yanında çalışmaya başladı. Zekasını ve kabiliyetini farkeden devrin tanınmış alimlerinden İbn Zagü'nun yönlendirmesi ve
ailesinin geçimini sağlayacağını belirtmesi üzerine onun ders halkasına katıldı. Ayrıca Kasım b. Said el-Ukbanl ve Muhammed b. Abbas el-Ubbadl'nin derslerine
devam etti. Başta fıkıh ve fıkıh usulü olmak üzere kelam. tefsir ve Arap dili alanlarında yetişerek devri n önde gelen alimlerinden biri oldu. Aralarında Ahmed Zerrük el-Fasl. İbn MerzQk Hafidü'l-Hafid,
İbnü'l-Hac el-Mennavl ve Ahmed b. Etaallah gibi alimierin de bulunduğu birçok
ta! ebe yetiştirdi. Kelam alimi Ebu Abdullah Muhammed b. Yusuf es-Senüsl ile kelam konularında çeşitli tartışmalar yapan
İbn Zekrl. Maliki mezhebinde kendine has
tercih ve ictihadlarda bulunmuş. fetvalarından bir kısmı Venşerlsl'nin e1-Mi'ydrü'1-mu'rib (1-XIII, Beyrut 1401/1981) adlı
eseri içinde günümüze ulaşmıştır.
İbn Zekrl Safer 900'de (Kasım 1494) Tilimsan'da vefat etti ve Ubbad köyünde
defnedil di. Venşerlsl ve İbnü'I-Kadl ölüm
tarihini 899, İbn Asker 906 (1500) olarak
vermekle birlikte talebesi Ahmed b. Etaallah onun 900 yılında öldüğünü belirtmiş (Ahmed Baba ei-Tinbüktl, s. ı 30), C.
Brosselard da TIIimsan'daki Arapça kitabeler üzerine yaptığı çalışmalar sırasında
İbn Zekrl'nin bu tarihi taşıyan mezar kitabesini bularak fotoğrafını yayımiarnıştır
(Ef2 Suppl.[ing.]. s. 402-403). Mezarı meş­
hur bir ziyaretgah olup TIIimsan'da ona
nisbetle anılan Cami u Sldl Zekrl adlı bir
cami bulunmaktadır.
Eserleri . 1. Bugyetü'Hd1ib ii şer]J.i
'A]fideti İbni'1-Ifdcib. Cemaleddin İb­
nü'I-Hacib'in eserinin şerhi olup muhtelif nüshaları günümüze ulaşmıştır
(Brockelmann, ı. 539; M. Abid el-Fas!,
Il. 373-374). Z. Mu]J.aşşı1ü (Mükemmilü)'l-ma]fiişıd mimmd bihi tu'teberü '1-
460
'alfii'id. Kelama dair 1500 beyitlik bir eser
olup eserin şerhedilmesi için EbQ Abdullah es-SenQsl'ye götürüldüğü, onun da
bunu müellifinden başkasının şerhede­
meyeceğini söylediği rivayet edilir (İbn
Asker, s. 120). Çeşitli yazma nüshaları bulunan esere (Derenbourg,III, 137; Brockelmann, Il. 357) Ahmed b. Ali ei-MencQr
Na?:mü'1-ferd'id ve mübdi'1-fevd'id
ii şer]J.i Mu]J.aşşı1i'1-ma]fiişıd adıyla bir
şerh yazmış. daha sonra da bunu ihtisar
etmiştir. Mu]]taşaru Na?:mi'1-ferd'id'in
Fas Hizanetü'I-Karaviyyln'de bazı nüshaları mevcuttur (M. Abi d el-Fas!, II. 326327, 345) . 3. Şer]J.u'1- Vara]fiit. İmamü'I­
Haremeyn ei-Cüveynl'nin fıkıh usulüne
dair eserinin şerhi olup Brockelmann tarafından Giiyetü'1-merdm bi-şer]J.i mu]faddimeti'1-imdm şeklinde kaydedilmiş ­
tir (GAL Suppl., I, 672).
Kaynaklarda müellifin Mesd'ilü '1-]fazd'
ve'1-fütyd adlı bir eserinden de söz edilir.
Brockelmann ve M . Hac -SadOk'un İbn
Zekrl'nin eserleri arasında gösterdiği
(a.g.e., II, 357; Ef2 Suppl. [ing.]. s. 403),
klasik kaynaklarda adı geçmeyen e1-Mesd'ilü'1- 'aşr'ın (Bugyetü '1-mai):aşıd ve l].ulaşatü'l·meraşıd) Muhammed b. Ali esSenüsl'ye ait olduğu anlaşılmaktadır (Ay ide İbrahim Nusayr, s. 1 12; Saur, IV, 2227;
Vikor, s. 167).
BİBLİYOGRAFYA :
Venşerlsl, Vefeyat(nşr.
Muhammed Hacd),
Ra bat ı 396/1976, s. ı 53; İbn Asker eı-Mağribi,
Deu!;ıatü'n-naşir(nşr. Muhammed Hacd). Rabat
ı397/1977, s . ı ı9-ı2ı; İbnü ' I-Kadl. Lal):tü'l-fera'id (nşr. Muhammed Hacd), Rabat ı396/1976,
s. 274; a.mlf., Dür re tü '1-/;ıical, I, 90; Ahmed Baba et-Tinbüktl. Neylü'l-ibtihac, Trablus ı408/
ı989, I, ı29-ı30; Keşfü'?·?Unün, ll, ı ı57; Versilanl. Nüzhetü'l-en?ar {1 fcıZli 'ilmi't-tar11} ue 'lal}bar(nşr. İbn EbG Şeneb). Cezayir ı908, s. 2ı,
2 ı O; H. Derenbourg, Les manuscrits arabes de
l'Escurial, Paris ı928 , 111, ı25, ı37 ; Hifnavl. Ta'ri{ü'l-l}alef bi-ricali's·selef, Beyrut ı402/ı982, 1,
42-45; Mahluf, Şeceretü'n-nür, s. 267; Brockelmann, GAL Suppl., I, 539, 672; ll, 357; Abbas b.
İbrahim, el-İ'lam, ll, 239; Adil Nüveyhiz. Mu'cemü a'lami'l-Ceza'ir, Beyrut ı400/1980, s. ı59;
a.mlf .. Mu'cemü'l-mü{essir1n, I, 72; M. Abid elFas!. Fihrisü mal}tütati ljizaneti'l-J)arauiyyin,
Darülbeyza ı400/1980, II, 326-327, 345, 373375;Ayide İbrahim Nusayr, el-Kütübü'l-'Arabiyyetü'llet1 nüşiret {1 Mışr beyne 'amey 19001925, Kahire ı 983,s. ı ı2; Zirikli, el·A'lam (Fethullah). 1, 23 ı; K. G. Sa ur. Catalogue collectif
des ouurages en la~gue arabe, Paris ı 984, IV,
2227; Knut S. Vikor. "The Saniisiyya Tradition",
Arabic Literature of Africa 1: The Writings of
Eastern Sudanic A{rica to c. I 900 (nşr. R. S.
O"Fahey). Leiden ı994, s . ı67; M. Hadj-Sadok,
"Ibn Zakri", Ef2 Suppl. (İng . ). s. 402-403.
Iii
AHMET ÖZEL
r
İBN ZEKVAN
(..:ıf~.:,0/ f)
Kurtubalı
L
Beni Zekvan ailesinde yetişen
bazı kadı ve vezirler.
_j
Ailenin kökeni hususunda farklı görüş­
ler vardır. İbnü'I-Faradl, bu aile mensuplarının Kurtuba'ya (Cordoba) Endülüs'ün
Ceyyan (Jaen) şehrinden geldiğini kaydeder (Tarf/].u 'ulema'i'l-Endelüs, ı. 405). İbn
Said ei-Mağribl ise İbn Hayyan'a atfen
Kurtuba civarındaki FahsülbellQt (Los Pedroches) Berberlleri'nden olduklarının söylendiğini, ancak onların kendilerini Beni
Süleym'den (Mudarl Arap kabilelerinden
Kays Aylan'ın bir kolu [İbn Hazm , s. 263,
4681) saydıklarını belirtir ( el-Mugrib, ı.
2 ı 5). İbn Beşküval ve Nübahl de bu vela
bağını dikkate alarak Beni Zekvan mensuplarını Ümevl nisbesiyle zikretmişler­
dir. Beni Zekvan, Kurtuba'ya yerleştik­
ten sonra şehrin önemli aileleri arasına
girmiş . halifelik döneminin son safhası
ve mülükü't-tavaif döneminin ilkyılların ­
da birkaç kadı ve devlet adamı yetiştir­
miştiL
Ebu Bekir (Ebu Muhammed) Abdullah
b. Herseme b . Zekvan ei-Ümevi (ö . 370/
980). Kaynaklarda Beni Zekvan ailesinden tanıtılan ilk şahıstır. Tahsilini Kurtuba'da Hasan b. Sa'd, Kasım b. Asbağ. Ahmed b. Ubade ve diğer bazı alimlerden
Arap dili, hadis ve fıkıh okuyarakyapmış.
ilmi kadar cesaretiyle de meşhur olmuş­
tur. 370'te (980) Abdülmelik b. Münzir'in
vefatı üzerine onun yerine Hacib İbn Ebu
Amir ei-MansQr tarafından "huttatü'rred" kadılığına (normal kadıların çözmekte güçlük çektikleri veya tereddüde düş­
tükleri meselelere bakma işi) tayin edildi
ve bundan dolayı "sahibü'r-red" unvanını
aldı; ancak aynı yıl içinde vefat etti (ibnü'l-Faradl. ı. 405; ibn Beşküval, ı. 37; E.
Levi- Provençal, lll. 145). İki oğlu ve iki torunu da onun gibi devlet hizmetinde bulundu.
Ebü'l-Abbas Ahmed b. Abdullah b. Herseme b. Zekvan (ö. 413/1022). 342 (953)
yılında doğdu; ailenin en meşhur ferdidir. Babası Abdullah ile Endülüs'ün önde
gelen fakihlerinden Kadı Muhammed b.
Zerb ve diğer bazı alimlerden ders alarak
yetişti; genç yaşta kadılar şurasına dahil
edildi. Bilinen ilk resmi görevi FahsülbeiIQt kadılığıdır. Babasının ölümünden sonra onun yerine ll. Hişam'ın hacibi İbn EbQ
iBN ZEKVAN
Amir ei-Mansur tarafından sahibü'r-red
olarak tayin edildi ve yirmi iki yıl bu görevde kaldı. Kadı İbn Bertal'in azlinden
sonra ise Muharrem 392'de (Aral ı k 1001)
Kurtuba kadılcemaalığına ve arkasın ­
dan ayrıca Kurtuba Ulucamii imamhatipliğine getirildi. O yıllarda Mansur'un
Ebü'I-Abbas'a büyük itibar gösterd i ği ve
vezirlerden daha üstün tuttuğu, sarayın­
da ona özel bir oda ayırıp kendisiyle önemli devlet işlerini müşavere ettiği, hatta savaşa çıktığında da kendisini yanında götürdüğü bilinmektedir. Mansur'un ölümünden sonra hacibliğe gelen oğlu Abdülmelik el-Muzaffer de Ebü'I-Abbas Ahmed'e itibar gösterdi. Vezir Isa b. Said
ise aklı ermeyen bir kişiden aldığı bir arazinin satışını geçersiz saydığı için ona düş­
man oldu ve hakkındaki suçlamaları sonunda kadılıktan ve kardeşi Ebu Hatim'i
de Divan - ı Mezalim başkanlığından azlettirdi. Ancak yerine getirilen kadı başarılı
alamayınca Ebü'I-Abbas dokuz ay sonra
görevine iade edildi. Abdülmelik el-Muzaffer devlet işlerinde yine ona danışmayı
sürdürdü; özellikle Vezir Isa b. Sald'i öldürttükten sonra kendisiyle istişare etmeden iş yapmadı. Abdülmelik el-M uzaffer'in yerine geçen kardeşi Abdurrahman
ei-Me'mun ise Ebü'I-Abbas'ı, ismi kadıl­
kudatlığa dönüştürülen başkadılığa ve
ayrıca vezirliğe tayin etti. Böylece Ebü'IAbbas. Endülüs tarihinde ilk defa bu iki
görevi birl ikte yürüten kişi oldu . Ancak
Ebü'I-Abbas. 399 (1009) yılında kendisi ni bu mevkiye getiren Hacib Abdurrah man'ın Halife ll. Hişam'ın veliahdı olduğu­
nu gösteren veliahtnarneyi tasdik etmiş
ve Emevl ailesinden olmadığı halde tehditle kendisini veliaht ilan ettiren hacibi
desteklediği için devletin ileri gelenlerini
çok kızdırmıştı. İbn Ebu Amir ei-Mansur
ve iki oğluna yakınlığı sebebiyle ona husumet duyan ll. Muhammed el- Meh di
tahta çıkınca ( 399/ ı 008) kadılkudat unvanını kactılcemaaya indirdi. Mehdi'nin
öldürülmesinden sonra tekrar hilafete
gelen ll. Hişam'ın hacibi Vazıh ve taraftarları. barış istemesi yüzünden onu isyancı Berberller'in tarafını tutmakla suçlayınca kardeşi Ebu Hatim'le birlikte Meriye'ye (Almeria) ve ardından Cezayir'in
Vehran (Oran) şehrine sürgüne gönderildi; Cebelitarık Bağazı'nı geçerken de parası ve yanındaki bütün eşyası elinden
alındı. Ebü'I-Abbas ' ın sürgüne gönderilmesi Kurtuba'da bazı olayların çıkımasına
yol açtı. Bu karışıklıklar sırasında hacibin
öldürülmesi üzerine geri çağrıld ı ve tekrar kad ı lığa getirilmek istendiyse de bu
teklifi kabul etmedi. Ebü'I-Abbas. 403
( 1O13) yılında ikinci defa tahta çı kan Süleyman ei-Müstaln ve onu destekleyen
Serberiler Kurtuba'ya saldırdıklarında halifeyle görüşerek halka eman verilmesi
için aracı oldu. Süleyman onun isteğini
yerine getirdiği gibi kendisine de kadılık
önerdi; ancak yeniden görev almayı reddetti. Hayatının sonuna kadar idarecilerden ve halktan büyük saygı gören Ebü'IAbbas Kurtuba'da vefat etti ve Beni Abbas Kabristanı'nda toprağa verildi. Alim,
fazı! ve mürüwet sahibi bir kimse olan
Ebü'I-Abbas Ahmed hakkında Endülüs'ün
meşhur şa i ri Ahmed b. Zeydun methiyel er ve bir mersiye yazmıştır; İbn Şü­
heyd'in de onun için kaleme aldığ ı uzun
bir mersiyesi vardır.
Ebu Hati m Muhammed b . Abdullah b.
Zekvan (ö. 414/1023). 344 (955) yılında
doğdu. Ağabeyi Ebü'I-Abbas Ahmed ile
beraber aynı hocalardan ders alarak yetişti. Çeşitli şehirlerde kadılık görevinde
bulunduktan sonra Hacib Abdülmelik elMuzaffer tarafından Kurtuba'da Divan - ı
Mezalim başkanlığına getirildi. Abdülmelik el-Muzaffer. bazan Ebü'I-Abbas Ahmed gibi onu da çıktığı savaşlara beraberinde götürür. bazan da yanına aldığı
ağabeyine vekaleten kadıleemaa olarak
görevlendirirdi. Ancak Vezir Isa b. Said'in
itharn ve kışkırtmasından do l ayı Ebü'IAbbas Ahmed görevden aziedilince Ebu
Hatim de Divan-ı Mezalim başkanlığından
alındı; 401'de de (1010) isyancılara arka
çıktıkları gerekçesiyle ağabeyi ile birlikte
ll. Hişam tarafından sürgüne gönderildi.
Fakat bu sürgün hayatı fazla sürmedi ve
iki kardeş . hasımları Vezir Isa b. Said'in
öldürülmesinden dokuz ay sonra Kurtuta'ya döndü. Ancak Ebü'I-Abbas gibi Ebu
Hatim de kendisine önerilen görevleri kabul etmedi. Kurtuba'da vefat etti ve oraya gömüldü.
Eb u Ali H a san b . Ebu Hatim b . Zekvan (ö. 451/1059) . 370 (980) yılında doğ­
du; Ebu Hatim'in oğludur. Mülükü't-tavaif döneminde Kurtuba Emlri Ebü'I-Velld b. Cehver tarafından muhtesib olarak
görevlendirildi; daha sonra da kadı tayin
edildi. Beş yıl sürdürdüğü kadılık görevinden bazı şikayetler sebebiyle aziedildL
Daha sonra Kurtuba'da vefat etti.
Ebu Bekir Muhammed b . Ebü' I-Abb as Ahmed b . Zekvan (ö. 435/1043). 395
( 1004) yılında doğdu. Babası Ebü'I-Ab-
bas Ahmed ile Kadı Ebü'I-Mutarrif, Kadı
Yunus b. Abdullah ve devrin diğer alimlerinden ders alarak yetişti. Bölgede hüküm süren Yahya b. Ali Hammudl zamanında (ı 02 ı- ı 036) bir süre Maleka'da (Malaga) vezirlikyaptı. Daha sonra resmi hizmetten uzak kalmak arzusuyla babası ve
amcasının son zamanlarında yaptıkları
gibi kendisine önerilen Kurtuba kadılığını
kabul etmek istemediyse de halkın ısrarı
karşısında görevi almak zorunda kaldı ve
429 (1037) yılında Kurtuba Emlri Ebü'lHazm b. Cehver tarafından kadılığa tayin
edildi. Doğruluğu , hilmi ve mürüwetiyle
babasının yolundan gitti ve halkın övgüsünü kazandı. Ancak resmi hizmete karşı olan isteksizliğinden ve Emir İbn Cehver'in vakıf mallarının toplum yararına
harcanması hususundaki teklifine karşı
çıklmasından dolayı bir yıl sonra görevden
alındı (Kadi iyaz. vııı. 87); beş yı l sonra da
vefat etti ve Kurtuba'da babasının yanı­
na gömüldü. Yakın dostu şair Ahmed b.
Zeyd un onun hakkında bir mersiye ve çeşitli methiyeler yazmıştır.
Bİ BLİYOGRAFYA :
İbnü' J -Farad1, Tarii]u 'ulema'i'l-Endelüs (nşr.
İbrahim el-Ebyarl) . Kahire-Beyrut
1410/1989,
1, 405; İbn Hazm. Cemhere, s. 263, 268; Humeyd1, Ce? ve tü '1-muktebis (nşr. Muhammed Tav1t
et-Tand). Kahire 1372/1952, s. 121; Feth b. Hakan el-Kaysi, Matmaf:ıu'l-enfüs ue mesraf:ıu 't·
te'ennüs fi müle/:ıi ehli'l-Endelüs (nşr. M . Ali
Şevabike ). Beyrut 1403/1983, s. 196; Kad1 iyaz,
Tertfbü'l-medarik (nşr. Said Ahmed A' rab). Tıt­
van 1402/1982, VII, 166-176; VIII, 87-88; İbn
Bessam eş-Şenter1n1, e?·latıfre, 1/1, s. 126,222,
391-392, 421-422; İbn Beşküval, eş-Şıla, ı, 3738; ll, 497; Dabb1, Bugyetü'l-mültemis, Kahire
1967, s. 186; İbnü'J-Ebbar. el-f:lulletü 's-siyera'
(n ş r. Hüseyin Mun i s). Kahire 1985,1, 271; İbn
Sa1d ei-Mağrib1, el-Mugrib, ı, 122, 159-160,214216; İbn izarL el-Beyanü'l-mugrib, lll, 67-68,
82, 87 , 132; İbnü'J-Hat1b. A'malü 'l-a'lam (nşr. E.
Levi-Proven çal). Beyrut 1956, s. 49, 118, 126;
Nübah1, Tarfi]u kuçiati'l-Endelüs (nşr Meryem
Kas ım Tav11). Beyrut 1415/1995, s. 39 , 112-117;
İbn Haldun, el-'İber, VI, 153; MakkarL The History of the Mohammedan Dynasties in Spain
(tre. Pascual de Gayangos). Delhi 1984, ll, 221;
Mahlüf, Şeceretü'n-nur, 1, 106 , l l 1; E. LeviProvençal, Histoire de I'Espagne musulmane,
Paris 1950-53, 1, 295; lll, 120, 145; ZirikiL elA'lam, I, 149-150; Dozy, Spanish Islam, s. 490,
539, 552; İhsan Abbas, Dirasat fi'l-edebi 'l-Endelüsi, Libya- Tunus 1976; Abdü lvehhab b. Mansur. A'lamü'l-Magribi'l-'Arabf, Rabat 1403/
1983, lll, 20-25; M . Abdullah inan, Deuletü 'lislam fi'l-Endelüs, Kah ire 1408/1988, ll, 580,
625-628, 636, 645-647; Muhyiddin Dib, Diuanu İbn Şüheyd ve resa'ilüh, Beyrut 1417/1997,
s. 50-51 ; Ch. Pellat, " Ibn Dhakwan", EF (İng).
ııı, 746-747; Sadık Seccadl, "İbn Zekvan",
DMBİ, lll, 526-528.r;ı,:ı
~J
SüHA
ABBUD
H ACCAR
461