TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

iBN BERRECAN
BİBLİYOGRAFYA :
ibnü'z-Zeyyat. et-Teşeuuüf ila ricali't-taşau­
uuf(nşr. Ahmed et·Tevflk). Rahat 1404/1984, s.
156, 170; ibnü'I-Arabi. el-Füta/:ıfıt, 1, 268, 502;
IV, 369; ibnü'I-Ebbar. et-Tekmile (nşr. F. Codera).
Madrid 1887-89, If, 645; ibn Hallikan. Ve{eyat,
IV, 229-230; Abdülbakl b. Abdülmecld ei-Yemani. İşaretü't-ta'yinfi teracimi'n-nü/:ıfıt ve'l-luga·
viyyin (nşr. Abdülmedd Diyab). Riyad 1986, s.
187; Zehebi. A'lamü 'n-nübela', XX, 72; XXII,
334; a.mlf.• el-'İber, IV, 100; Kütübl. Fevatü'lVefeyat, ll, 323; ibnü'I-Hatib, Ravzatü't-ta'rif
(nşr. M. ihrahim el-Kettanl). Beyrut 1970, ll, 584,
637; ibn Haldun . Şifa'ü's-sa'il, s. 58, 110; İbn
Hacer. Lisanü:t-Mizan, IV, 13; ibn Tağriberdi,
en-NücCımü'z-zahire, V, 270;Süyfıti. Taba~atü'l­
mü{essirin (nşr. A. Moursinge). Leiden 1839, s.
20; Davfıdi, Taba~atü'l-müfessirin (Lecne).l,
306; Taşköprizade . Mifta/:ıu's-sa'ade, ll, 111112, 537; Münavi. el-Kevakib,ll, 91; Ahmed Baba et-Tinbükti, Neylü'l-ibtihfıc, Trablus 1408/
1989, s. 238; Keşfü'?·?Uniın, 1, 69-70; ll , 1031 1032; İ bnü ' l-imad. Şe;;:erat, IV, 113; Makbili. el'Alemü 'ş-şamil] {1 lşari'l-l:ıa~ 'ale'l-abtı' ve'l-meşayil], Beyrut 1405/1985, s. 324; Zebidi, 'İ~d.
iSAM Ktp., nr. 11496, s. 82; Selavi. el-İsti~şa, ll,
76; ibnü'I-M uvakklt. es-Sa'adetü'l-ebediyye fi'tta'rif bi 'l-/:ıazreti'l-Merraküşiyye, Fas 1918, 1,
106; Brockelmann, GAL, 1, 559; Suppl., 1, 775776; Hediyyetü 'l-'ari{in,l, 570; Nebhani. Keramatü 'l-euliya', ll, 69; Süleyman Ateş. İşar1 Tefsir Okulu, Ankara 197 4, s. 130, 320; Nüveyhiz.
Mu 'cemü '1-müfessirin, 1, 282; 1. Goldziher, "Ib n
Barrağan", ZDMG, LXVlll ( ı9ı4). s. 544-546; P.
Nwyia, "Note sur quelques fragınents inedits de
la correspondence d'Ibn al-Arif avec Ibn Barrajan", Hesperis,XLVIII, Paris 1956, s. 217-221;
A. Faure, "Ibn Barrağjan", EJ2(ing.), lll, 732; Muhammed Züneybir. "Berredl.n (ibn)", Ma'lemetü'l-Magrib, Rabat 1411/1991, VI, 1158-1160;
Şevki Ali ömer. "İbn Berrecan", MevsCı'atü '1-l:ıa­
çlareti 'l-İslamiyye, Arnman 1993, s. 164-170;
"İbn Berrecan", DMBİ, lll, 97 -98.
li!
ÜSMAN
KARADENİZ
İBN BERRİ
(.ş.i. w-ı' )
Ebu Muhammed Abdullah
b. Berri b. Abdilcebbar
b. Berri el-Makdisi el-Mısri
(ö. 582/1187)
L
Lugat ve nahiv alimi.
_j
S Receb 499 ( 13 Mart 11 06) tarihinde
Kahire'de doğdu. Aslen Kudüslü olduğu
için Makdisi, Mısır'da doğup büyüdüğü
için Mısri. temayüz ettiği ilmi sahalar dolayısıyla da Lugavi ve Nahvi nisbeleriyle
anılır. İbn Berri küçük yaşta Kur'an'ı ezberledi. Ailenin adını yaşatacak büyük bir
alim olmasını isteyen babası gördüğü bir
rüya üzerine (Safedi, XVII. 83-84) onu nahiv tahsiline yönlendirdi. Mısır ve Suriye
(Dımaşk) uleması ile Endülüs'ten Mısır'a
göç eden alimlerden başta lugat ve nahiv
olmak üzere edebiyat, şiir, ah bar. hadis,
tefsir ve fıkıh okuyan İbn Berri, Divan-ı
372
İnşa'da görev yapabilecek seviyede ilmi ve edebi kültüre sahip oldu. İbnü'I­
Katta' es-Sıkılli ve Muhammed b. Abdülmelik eş-Şenterini'den nahiv, lugat ve
edebiyat öğrenimi gördü. et-Tenbih ve'li:d'ıl:ı adlı eserinde İbnü'I-Katta'ın etkisi
açıkça görülür. Nahiv, lugat ve edebiyat
alimi Muhammed b. Berekat es-Saidi ile
nahiv ve edebiyat alimi Abdülcebbar b.
Muhammed ei-Meafiri de hocaları arasın­
da yer alır. Ebu Sadık ei-Medini. Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed er-Razi, Ali
b. Abdurrahman ei-Hadrami. İbnü'I-Mu­
faddal ei-Makdisi gibi alimlerden hadis
dinleyen İbn Berri (İbn Hallikan. lll, 108;
Zehebi, s. 140). ayrıca kitapçı olan babasının dükkanından aldığı kitapları okuyarak kendini yetiştirdi. Hacası Muhammed
b. Berekat es-Saidi'nin ölümü üzerine yirmi bir yaşlarında iken Divan -ı İnşa'ya baş­
katip ve "mutasaffıh" olarak tayin edildi.
Burada diğer katipler tarafından hazırla­
nan her türlü resmi yazı ve mektuptaki
yazım hatalarını düzelten İbn Berri'nin
(İbn Hallikan. III, 108; İbnü ' I-Kıfti, ll, 110ııı) bu görevinin ne kadar sürdüğü konusunda kaynaklarda bilgi yoktur. Bir süre
Kahire'deAmr b. As Camii'nde lugat, nahiv, kıraat ve hadis dersleri veren, Fustat'taki ei-Camiu'l-atik'te hadis hocalığı da
yapan İbn Berri 27 Şewal 582 (10 Ocak
1187) tarihinde Kahire'de vefat etti.
İbn Berri özellikle lugat ve nahiv sahalarında, hataların
tesbit ve tashihinde yota'lik ve
şerhler kaleme almıştır. Şerh ve haşiye
ile tenkidi birleştirmek onun üslübunun
temel özelliğidir. Nah iv alanında Sibeveyhi'ye özel sevgisi ve Basra mektebine temayülü bulunmakla birlikte kendine has
görüşleri de mevcuttur. Eleştirilerinde
gerçek bir alime yakışır tarzda nazik davranmış. kendisinden önceki alimiere saygıda kusur etmemiştir. Onun edep, terbiye ve tevazuuna hayran olan Tôcü'l'arus müellifi Zebidi. Firuzabadi'nin Cevheri'nin eş-ŞıJ:ıôJ:ı'ını eleştirirken kullandığı. "Cevheri hata etti" ifadesindeki kabalığa dikkat çekerek İbn Berri'nin Cevheri'nin hatalarını açıklarken kullandığı .
"Durum zikredildiği gibi değildir" sözündeki nezaketi övmektedir.
İbn Berri'nin en ünlü öğrencisi nahiv
alimi lsa b. Abdülaziz ei-Cezuli'dir. Cezuli'nin el-Kanun (el-Mu~addimetü'l-Ceza­
liyye) adıyla tanınan nahiv muhtasarı İbn
Berri'nin derslerinde tuttuğu notlardan
meydana gelmiştir (İbn Hallikan,lll, 108).
Cezuli'nin öğrencisi İbn Mu'ti'de İbn Serri'nin tesiri görülür. Kıraat ve nahiv alimi
ğunlaşan eleştiri ağırlıklı Mşiye.
Ebu Tahir İsmail b. Zafir ei-Ukayli, Ebü'IHüseyin (Seltü'I-Fil) en-Nahvi, nahiv, lugat
ve edebiyat alimi Süleyman b. Benin b.
Halef ed-Dakiki, hadis hafızı Abdülgani eiCemaili, nahiv alimi Abdülmün'im b. Salih et-Teymi, nahiv alimi Mühezzebüddin
Mühelleb b. Hasan ei-Mühellebi, muhaddis Ebu Ömer Muhammed b. Ahmed b.
Kudame, fıkıh ve hadis alimi İbn Şas da
İbn Berri'nin seçkin öğrencileri arasında
yer alır. Selahaddin-i Eyyubi, ei-Melikü'IKamil ve ei-Melikü'I-Aziz İmadüddin gibi
Eyyubi melik ve emirlerinin birçoğu ve
Mısır'ın ileri gelen devlet ricali onun ders
halkalarına katılmış ve aralarından kendisinden icazet alanlar da olmuştur (İb­
nü'l-Kıfti,ll, 110; İbn Tağrtberdi, VI, 127,
227-228). İbn Hallikanda Mısır'da İbn Ser-
ri'nin öğrencilerinden okuyup icazet aldı­
kaydeder (Ve{eyatü'l-a'yan, lll, 109).
ğını
Eserlerinden keskin bir zekaya sahip
titiz bir araştırmacı olduğu anlaşılan İbn
Berri'nin son derece saf ve temiz kalp li
o lması gafil ve dalgın olduğuna dair bir
hikayenin (Yaküt. XII, 56-57; İbnü ' I-İmad,
VI, 449) uydurulmasına yol açmış olmalı­
dır. Eserlerinde dalgınlık izi göremeyenler bu hikayeyi günlük hayatında dalgın
olduğu şeklinde yorumlamışlardır. Divan-ı
İnşa gibi son derece dikkat isteyen bir görevde bulunması, derslerini melik ve emirlerin ilgiyle takip etmiş olması ve eserlerinde gaflet ve dalgınlık izi bulunmaması bu fıkranın uydurma olduğunu göstermektedir.
Eserleri. 1. et-Tenbih ve'l-izôJ:ı (ifşaf:ı)
'amma va]fa'a (mine'l-vehm) ii (Kitiibi)'ş­
ŞıJ:ıôJ:ı. Cevheri'nin eş-ŞıJ:ıôJ:ı'ı üzerine
kaleme alınmış en mükemmel Mşiye ve
eleştiridir. İbn Berri. 576'da (1180) yazmaya başladığı eserde eş-ŞıJ:ıôJ:ı'taki eksik kelimeleri tamamlamış. nahiv ve sarfla ilgili bilgileri değerlendirmiş. kökü yanlış veya ihtilaflı kelimelerin köklerini tesbit etmiş, anlam ve yorum hatalarını düzeltmiş, örnek eksikliğini gidermiştir. Eser
Lisônü '1- 'Arab'ın beş temel kaynağından
biri olup özeti Emôli İbn Berri adıyla Lisônü'l-'Arab'da nakledilmiştir. İbnü'I-K.ıf­
ti, İbn Berri'nin eş-Şı}J.QJ:ı üzerine düştü­
ğü notların başkaları tarafından düzenlenerek buna et-Tenbih ve 'l -izô]J. adının
verildiğini kaydeder (İnbahü'r-ruvat, ll,
110). Safedi ise eserin ilk iki cildini İbn
Berri'nin yazdığım, onun vefatı üzerine
Abdullah b. Muhammed ei-Endelüsi tarafından tamamlandığını ve toplam sekiz cilt olduğunu söyler(ei-Vafi, XVII. 82).
Diğer bir rivayete göre de İbn Berri. eserini hacası İbnü'I-Katta'ın yazmaya başla-
iBN BERRI
şiyesi dir. Çeşitli
~,;.w J;J(~~~-~~:~VI~~~·~I.t-;~.wı~~.l!'l~.lJ~
.A..-J~>ıf"J.t.ı..r:.
'''-'vt J)-UI}t.- ) ~,.ıli~.J ~_;'.J ,..,!.J<.;.ı~_,
....,.,._,.._,.. ı. ;..,y~'"""y;.:,_,.,, ı?~ ;;..w,,y.,.ı;:;,J< ·'U..J
'
r.
-rr:t.!JW
ı..if"'i~ ı:;~j';, . J ı~~l
: ~:
,;yJ;. :uj.,;.•J!. JU-~1; ı:r·~ 1;;.u,viJj...JJ~J,!J ı;...· c)o)i_,..~JJLi
;.,....,l ~jJi;~f~ :i:JJr :ii~(> J c;;iJ- :.v;J;i .:ı..,J'"ji 1 ;T;AJJ,.<
-';f-"'d.'~.JJ !L.:-:. 1 ı..ıı. 1''-:-'~ ~ ı.:.;.o;;.._ .:.:,~.,.;v.;.ı,J,
c-~!J ,~J ~J;- 'L V!_r, ~2.J"".J-4 '' i,.~ »,lc-"'; ...)
....,.....i-<;).'0-,;J/l;, :_.;, ı ;;.:.ıJjl_ı.J;:.wı.,ı, ı; j_,<lı;..pl ı.;, ı; i
~ vı),1..-' ,1,:& ,-;-4.'.!.~ w!Jt);l·f.~;.r. !AJ!J=k4.Y,""""""'
L.:.>~)d,o .ı.ı;,.ı· &HIDJ~c(;- .OJI,L?-ıı,~'<•-i!.!r ®
_J,:; ;_j+iW,;>~(!.J-'.t}IJ.ı.Fr"&- l~il"'l~•/~ li'f;,ıi.;- '&,.;, '
• ~~ >IJ &. /;}.!+' ~1 .,r.),.;.;ı:;;,. ~,_.l ı~l-'
<;7- Gjj..ı. ~..u,..,,~~J)/...-.Ô t. lf.r.i;:..c J..ı. i?:-, }.
_,,.,.j.;hi-<J/i;-""''-.!r!'.,.;,>~~.~ l.; l ;;;jHr-i~;,~~
!r-.r'~!J>;.._, i!!,.,:;.;Y' /J.iA;~ vı:;;iJ.Ji~,! ~ i ı.;, ı ı.,
r;;-"''~·,,...._, ıi:+~'J~ 'H ı ı -vJf& t i-<.J/JY p;;,·,/i.ıJ~"
· J;J.~·;.;JJ ..Jl.ıi{/'~.':~)-A ;.j.J!J)itjr.~ ~ if'VJ;'I ~~·~~
~:~~~~1?-; ~ .;.._,;.f..,f~}AJ& ~)~~~l!JU ~~ ~·
~d~;~. ~:;;ıı;:;z~;d:;;:
· ~;,~ U,r[;..u,~r ;;ıı::"vi,;..J.o.!i!f<J>';JII•(t ~,o;._,; ~~~ .
,J.
i..
·r
L
lbn Berri'nin et·Tenb1h ve'J.izii/:ı adlı eserinin ilk iki sayfası {Süleymaniye Ktp. , Fatih, nr. 5234)
dığı h aş iye üzerine kurmuştur (Keşfü '??Unun, II. ı 072). Ancak eserdeki üsiCıp
birliği bu rivayetin doğru olmadığını göstermektedir. İbnü'l-Katta'ın da eş-ŞıJ:ıaJ:ı
üzerine bir haşiyesi bulunması böyle bir
karışıklığa yol açmış olabilir. Ayrıca Lisanü'J-):\rab'da eserden yap ıl an nakillerin
son maddelere kadar gelmiş olması eserin tamamının İbn Berrl tarafından yazıldığını ortaya koymaktadır. et-Tenbih
ve'l-izaJ:ı'ın Süleymaniye Kütüphanesi'nde (Fatih, nr. 5234) tam bir nüshasının bulunduğu (Şeşen, ı , 40). Konya Yusuf Ağa
Kütüphanesi'nde ise (nr. 214 veya 6813)
üçüncü cüzünün mevcut olduğu (Sezgin,
I, 29) şeklindekitesbitler de bu durumu
teyit etmektedir. öte yandan Kati b Çelebi
et-Tenbih ile el-izaJ:ı'ı iki ayrı eser olarak
gösterir (Keşfü '?·?unun , I, 214; II, 1072).
eJ-!zaJ:ı'ın İbn Berrl'ye ait olması. et-Tenbih'in İbnü'l-Katta', İbn Berrl ve Bestrnin haşiyelerinden meydana gelmiş olması da mümkündür. Eserin "vl5ş" maddesine kadar olan iki cildi yayımlanmıştır (1,
nşr. Mustafa Hicaz!, Kahire 1980; II, nşr.
Abdülalim et-Tahavl, Kahire 1981) z. Feva 'id mülte~ata mul]tare min Kitabi
ljavaşi'ş-ŞıJ:ıaJ:ı. Önceki eserden yapılmış
seçmeler olup yirmi üçvaraklık bir nüshası Köprülü Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Fazı! Ahmed Paşa, nr. 1521) 3.ljaşiye
(ljavasin) 'ala Dürreti'l-gavvaş . Har!rl'nin, alimlerle edip ve yazarların dil hata-
dair Dürretü '1-gavvaş ii evhaeserine haşiye olarak yazılmıştır. Eseri Ahmed Taha Hasanin Sultan, İbn Zafer'in haşiyesiyle birlikte ljavaşi İbn Beni ve 'b n ~afer 'ala D ürreti'l-gavvaş ii evhami'l -l]avdş li'l-ljariri (Ka hi re ı 4 ı 1/1990). Abdülhafız Fergall
Ali el- Karani de asıl Dürretü'l-gavvaş'ın
metniyle birlikte Dürretü'l-gavvaş ve
şerJ:ıuha ve J:ıavaşiha ve tekmiletühô.
adıyla neşretmişlerdir ( Beyrut ı 4 ı 7/1996) .
4. ljaşiye 'ale'l-Mu'arreb li'bni'l-Cevali~i. İbnü'I-Cevallkl diye de anılan MevhCıb
el-Cevallki'nin Arapça'ya başka dillerden
girmiş (muarreb) kelimelere dair eserine
yapılmış bir haşiyedir. Eleştiri ağırlıklı olan
eserde ilgili kelimeler alfabetik olarak dizilmiş, kök, iştikak ve anlam hataları düzeltilmiş , eksik olan muarreb keıimeler
tamamlanmıştı r. Eser Arapçalaştırma,
yabancı kelimeleri Arapça kalıplara uydurma usulüne dair bir ır ukaddim2 ;ıe
başladığından Fi'tJTa' :iJ v "'1-ı.ıu'arreb
adıyla yayımlanriııŞt·ı (nşr. iurd.nim es-Samerra!, Beyrut' 14~5; ı985). Hatirı ..>alih edDamin . MülaJ:ıa?dt ·alfı K;tdb; S[dşiyeti
İbn Berri 'ald h.itabi'l-Mu',.rreb adıyla
eseri değerlendiren oi çaL,;oma yapmış­
tır (Küveyt I 986). S.ljdş~ye 'ald Tekmileti'l-CevdliM Ta'~ibatü İbn Berri adıyla
da anılan eser (Brnckelmann , GAL Suppl.,
I, 492). Harlrl'. iin ;Jürretü'l-gavvaş'ına
Cevallki taraf ı dan yazılan tekmilenin ha!arına
mi'l-l]avdş adlı
yazmalarda et-Tekmile
(ffma yell:ıamü fihi'l-'amme), Tekmil e ve
z;eyl ('ala Dürreti'l-gavutış), (Tekmiletü) Jş­
laJ:ıı ma tagletu fihi'l-'amme, ljata'ü'l'avam adlarıyla anılan eser (Brockelmann,
GAL, I. 332; Suppl., I, 488, 492). ha l kın
yaptığı dil yaniışiarına dair olup alimierin
dil hatalarıyla ilgili Dürretü'l- gavvaş'ın
zeylidir. Tekmil e'deki hataların tashihi,
eksiklerin tam aml anması ile eserin tenkidinde yoğunlaşan İbn Berrl'nin haşiye­
si, İzzeddin et-TenCıhi tarafından lfavaşi 'ala Tekmileti ışlaJ:ıı ma tagletu fihi'l-'amme adıyla yayımlanmıştır ( Dımaşk
I 35511936) 6. el-Lübab fi'r-red 'ala İb ­
ni'l- ljaşşab. İ bn ü'I - Haşşab ' ın Hariri'nin
el - Ma ~ama t'ı üzerine yazdığı eleştiriye
reddiyedir. Bu eleştiri ve ka rş ı eleşti ri yazma nüshalarda değişik adlarla ve birlikte
geçmekted ir (a .g .e., I. 493-494) İbnü 'l­
Haşşab'ın reddiyesi müstakil olarak yayımlanmış (Kah i re ı 326 ). daha sonr a her
iki reddiye birlikte (istanbul 1328/191 O) eJMa~amdt'ın zeyli olarak (Kahire 1329)
ve ŞerJ:ıu Ma~amati ljaririiçinde (Beyrut 138811968) basılmıştır. Ay rı ca Hakim
Malik, İbn Berrl'nin reddiyesini doktora
çalışması olarak tahkik edip neşretmiştir
( Bağdad 1981) Eserin, İbnü'l-Haşşab tarafından yazılan Dürretü '1- gavvaş (li'lljarfrf) adlı reddiyeye cevap ol duğuna dair
bilgi ise yanlıştır (krş SüyOt!, Bugyetü'lvu'at, II , 34 ). Abdüllatif el- Bağdadl, İbnü'l­
Haşşab ve İ bn Berrl'nin reddiyelerini değerlendiren el-İntişat beyne İbn Berri
ve İbni 'l-ljaşşa b ii kelamihima 'ale'lMa~amdt (el-ljaşiyetü 'l-Latffe) adıyla bir
eser yazmıştır. 7. Galatü (Aglatü)'cj-cju'ata' mine'l-fu~ahô.' (min eh li 'l-fıkh). Fukaha ta r afında n yanlış olarak kullanılan
100 kadar kelimeyle ilgili olan eser ilk
defa Ch . C. Torrey tarafından Orientu lische Studien'de (Th. Nöldeke gewidmet
ı ı I 906 ı. s. 21 ı- 2 24) yayımlanm ı ş . d aha
sonr a Nasır b. Sa'd er-Reşid ( Mecelletü '1Baf:ışi'l-ilmf ve 't-türaşi 'l-İslamf, mı Mekke
1980). s. 353-365), Hatim Salihed-Damin
(MMİ!r., XXXVI/3 ı sağdad 19651. s. 168206) ve Tyd Mustafa Derviş ('A lemü'l- kütüb, X IIIII ıRi yad 1412)) tarafından neş­
redil mi ştir. Eser ayrıca Erba'atü kütüb
fi't-taşJ:ıiJ:ıi'l-l ugavi içinde de yayımlan ­
mıştır (Beyrut 1407/1987, s. 96-142). 8.
Cevabü'l-mesd'ili'l- 'aşr el-müt'ıbe li
(ile) '1-J:ıaşr. Melikü'n-nühat lakabıyl a tanınan Ebu Nizar Hasan b. Safi el-Bağda­
dl'nin bazı ayet, hadis, şiir ve sözler deki
gramer ve i' rab meselelerinde eski nahiv
alimlerine, özellikle Sibeveyhi'ye m uhalefet ettiği on meseleye İbn Berri tarafından
373
iBN BERRT
verilmiş cevaplardan oluşur. Alemüddin
es-Sehavi Sifrü's-sa'ôde'sinde (Il, 779846) on meseleyi ve cevaplarını. cevap verenin adını belirtıneden zikretmiş, Süyuti
ise bu eserden yaptığı nakilde cevap verenin İbn Berri olduğunu açıklamıştır (elEşbah, III, 381-386). Bu on meseleyi ve ce-
vaplarını Te?;kiretü'n-nüJ:ıôt'ında kısmen
nakleden (s. 164-17 ı. 596-599) Ebu Hayyan ei-Endelüsi cevap sahibinin Ahmed
b. Muhammed İbnü 'I-Cebbab ei-Celis (ö.
648/1250) olduğunu söylemiştir. İbn Serri'nin öğrencisi olanbuzatın muhtemelen
eserin ravisi olması Ebu Hayyan'ı yanılt­
mış olmalıdır. Eser Muhammed Ahmed
ed-Dali tarafından neşredilmiştir (Dımaşk
ı 41811997) 9. ŞerJ:ıu şevôhidi'1-fzôJ:ı.
Konulara göre düzenlenen eser, Ebu Ali
ei-Farisi'nin Arap gramerine dair e1-izaJ:ı
ile et-Tekmile adlı eserlerinde geçen şiir
örneklerinin şerhi olup lyd Mustafa Derviş
tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1985).
1 O. Mesô'il menşi'ıre fi't-tefsir ve '1'Arabiyye ve'1-me'ôni. Bazı ayet ve şiir­
lerdeki anlam ve gramer meselelerinin
izahına dair olan eseri Hatim Salih ed-Damin neşretmiştir (MMilr., XLI/1 [Bağdad
ı 9901. s. 1-36). 11. e1-Emşô1ü'1-'Arabiyye
(Dımaşk 1988). 12. en-NaşiJ:ıa fi'1-ed'iyeti'ş-şaJ:ıiJ:ıa. Hz. Peygamber'den nakledilen dua niteliğindeki sahih hadisleri toplayan bir kitaptır (Beyrut ı 985) .
Muhammed Ahmed ed-Dali. İbn Berri'nin Risô1e fi "1ev" 1i'1-imtinô', Faş1un
fi şuri'ıti'1-J:ıô1 ve aJ:ıkômihô ve a]fsômihô, Mesô'il sü'ile 'anhô adlı risalelerini
tahkik ettiğini , ancak henüz neşredeme­
diğini söyler ( Cevabü '1-mesa'ili'l-'aşr, neş­
redenin giri ş , s. 29-30) . Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki bir mecmuada (Şehid Ali
Paşa, nr. 2740). İbn Berri'nin çeşitli gramer meseleleriyle bazı müşkil ayetlerin
nahiv ve i'rab bakımından açıklanmasına
dair birkaç risalesi yer almaktadır. Bu risalelerin bir kısmı Sehavi'nin Sifrü 's-sa'ade'siyle (ll, 747-752) Süyuti'nin e1-Eş­
bôh'ında da (IV, 2 ı 7-227) nakledilmiştir.
Müellifin ayrıca Tôcü'1- 'ari'ıs'ta kendisinden nakillerin yer aldığı e1-Furi'ı]f ile e1İl].tiyôr (el-ii].Mr) fi'l].ti1ôfi e'immeti'1emşôr (lzaf:ıu'l-meknun, ı. 49; Hediyyetü'l-'arifin, ı. 457). ŞerJ:ıu Edebi'1-kôtib
(li'bn ~uteybe) ve Ijôşiye ' a1e'1-Mü'te1if ve'1-mu]].te1if (li'l-'Amidi) adlı eserlerinin bulunduğu kaydedilmektedir.
Hartwig Derenbourg ile Cari Brockelmann, Muhammed İbnü's-Sakkat'a (VI.!
Xl!. yüzyı I) ait İl].tişôrü '1-'ar uz ( el-Gumı1z
min mesa'ili'l-'aruz) adlı eser üzerine yazılmış şerhi İbn Berri'ye nisbet etmişler-
374
se de bu şerh İbn Berri er-Ribati et-Tazi'ye (ö 730/ 1330) aittir (krş . ibnü 'd-Demamini, s. 23 ı). Yine kendisinden iki beyit
dışında (İbn Tağriberdi. VI, 104) şiir nakledilmediği halde Lisônü '1-'Arab 'da "i) al"
ve "l)al" kelimelerinin çeşitli anlamlarını
açıklayan iki didaktik kasidenin İbn Serri'ye izfıfe edilmesi de yanlış olmalıdır. Nitekim Ebu Hilal el-Askeri "l)al" ile ilgili kasideyi Sa'leb'e nisbet etmiştir (Kitabü'ş­
Şına'ateyn,s. 475-476) .
BİBLİYOGRAFYA :
İbn Berrl, Galatü 'çl-çlu'afa' mine'l-fukaha'
(n ş r. Hatim Salih ed-Damin,
Erba'atü kütüb fi'tiçinde), Beyrut 1407/1987,
neşredenin g i rişi, s. 100-11 O; a.mlf., Cevabü '1mesa'ili 'l-'aşr (n ş r. M . Ahmed ed-Dali), Dımaşk
1418/1997, neşredenin girişi, s. 5-7, 24-45;
a.mlf.. Fi't-Ta'rfb ve'l-mu'arreb ve hüve 'l-ma'rCıf bi-fjaşiyeti ibn Berrf 'ala Kitabi'l-Mu'arreb
li'bni'l-Cevalfkl(n ş r. İbrahim es-Samerra1), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. 11-14; fjavaşf İbn Berrf ve İbn :{.afer 'ala Dürreti'l-gavvaş
{f ev hami '1-l].avaş li'l-fjarfrf ( n ş r. Ahmed Ta ha
Hasanın Sultan ), Kahire 1411/1990, neşredenin
girişi , s. 8-17, 31-64; Usanü'l-'Arab, "J:ıvl" , "by!"
md.leri; Ma'mer b . Müsenna, Mecazü'l-~ur'an
(nşr. Fuat Sezgin) , Kahire 1374/1955; Ebü Hilal
el-Askeri, Kitabü 'ş-Şına'ateyn (nşr. Müfld Kumeyha). Beyrut 1404/1984, s. 475-476; Yakut, Mu'cemü'l-üdeba', XII , 56-57; İbnü'I-Kıf­
tl. inbahü 'r-ruvat, ll , ll O-lll; İbn Hallikan, Ve{eyat, lll, 108-109; Ebü Hayyan el-Endelüs1. Te?kiretü'n-nüf:ıat (nşr. Aflf Abdurrahman). Beyrut
1986, s. 164-171 , 596-599; Zeheb1, Tari/] u'/islam: sene 581-590, s. 138-140; Abdülbakl b.
Abdülmecid el-Yeman1, İşaretü't-ta'yfn fi teracimi'n-nüf:ıat ve 'l-lugaviyyfn (nşr. Abdülmecid Diyab), Riyad 1986, s. 161 ; Safedl, el- Vafi, XVII, 80-84; İbnü'd-Demam1n1. el-'UyCınü'l­
gamize(nşr. Hassanı Hasan Abdullah). Kahire
1415/1994, s. 231 ; İbn Tağr1berd1, en-NücCı­
mü'z-zahire, VI, 103-104, 127, 227-228;Sehav1.
Sifrü's-sa'ade(n ş r. M. Ahmed ed-Dali), Dımaşk
1403/1983, ll, 747-752, 779-846; Süyüt1, el-Eş­
bah ve'n-ne?a'ir fi'n-naf:ıv (nşr. Abdülilah Nebhan v.dğr. ). Dımaşk 1985, lll, 381-386; IV, 217227; a.mlf., Bugyetü'l-vu'at, ll, 34; Keş{ü'?-?U­
nCın, ı, 214; ll, 1072; İbnü'I-İmad, Şe?erat (Arna Ot). VI, 449-450; lzaf:ıu'l-meknCın, I, 49; Hediyyetü 'l-'ari{in, ı, 457; Brockelmann. GAL, ı,
134, 332 ; Suppl., ı , 488,492-494, 529; Sezgin,
GAS, 1, 29; Ramazan Şeşen, Nevadirü'l-mal].tCı­
tati'l-'Arabiyye, Beyrut 1975, I, 40; Hakim Malik,
İbn Berrf ve cühCıdühü ' l-lugaviyye, Bağdad
1981 ; Ahmed AbdülgafQr Attar, Mukaddimetü 'ş-Şıf:ı[ı/:ı, Beyrut 1404/1984, s. 161-162; lyd
Mustafa Derviş, İbn Berrf ve cühCıdühCı fi'n naf:ıv ve'l-luga ve't-taşrff, Kahire 1405/1985;
Hatim Salih ed-Damin. Mülaf:ıa?at 'ala Kitabi
fjaşiyeti İbn Berrf 'ala Kitabi'l-Mu'arreb, Küveyt 1986; Kannevc1. el-Bülga fi uşCıli'l-luga,
Beyrut 1408/1988, s. 400; Abdül'al Salim Mekrem. el-Medresetü'n-naf:ıviyye, Küveyt 1410/
1990, s. 47-52; a.mlf. , "İbn Berri e1-Mışri" , ME,
XL/5 ( 1968), s. 376-381; Ahmed Muhtar ömer.
"Kitabü't-Tenbih .. . ", MMMA,XXVI/1 (1982), s.
395-405; M. Ben. Cheneb, "Ib n Barri " , El (Fr.).
ll, 390; H. Fleisch, "Ib n Barri", EF (Fr.). lll, 755756.
taşf:ıif:ıi'l-lugavf
li] İSMAİL DURMUŞ
İBN BESSAM el-BAGDADi
( .ş.:ıf~f r> L:".ı l)!f)
Ebü'lcHasen Ali b. Muhammed
b. Nasr b. Mansur
b. Bessam ei-Bağdadi ·
(ö. 302/914 [?])
S iyasi
hicivleriyıe tanınan
şair
L
ve edip.
_j
230 (845) yılı civarında Bağdat'ta dünyaya geldi. Bağdat ile Vasıt arasında Nehrevan yakınında bir köy olan Aberta'da
doğduğu da rivayet edilir. Zengin, kültürlü ve tanınmış bir aileye mensuptur. Aileye adını veren üçüncü kuşaktan dedesi
Bessam'a nisbetle Bessami nisbesi veya
İbn Bessam lakabıyla tanınır. Ayrıca Bağ­
dat'ta doğup büyüdüğü ve orada yaşadı­
ğı için Bağdadi nisbesiyle de anılır.
İbn Bessam'ın babasının dedesi Mansur ile kardeşi Hasan. Harünürreşid devrinin itibarlı kimselerindendi (Cehşiyari,
s. 264-265). Halife Me'mun'un nedimlerinden olan (Zemahşeri, ll, 440) dedesi Nasr,
Mu 'tasım- Billah döneminde Divanü'l-hfı­
tem. Divanü'n-nafakat ve Divanü'ı-ezim­
me'de görev yapmış başarılı ve nüfuzlu
bir katipti (Yaküt, xıv. 140) Babası Muhammed de zengin ve itibarlı bir kimse
idi. İbnü'r-Rumi, hakkında yazdığı m ersiyede onu fazilet sahibi, cömert ve dindar
bir kimse olduğunu söyleyerek över (Şe­
r1şi, Il ı, 226; Divan, s. 1961-1964). Buhtüri ise bir şiirinde ondan cimri bir kimse
olarak söz eder. Annesi Ümame (Ümeyme), Şii Hamduni ailesinden fazilet sahibi
bir kadındır. Anne tarafından dedesi Hamdun b. İsmail ile oğulları Ahmed ve Muhammed, Mu'tasım-Billah, Vasii5-Billah,
Mütevekkil- Alellah, Mu'tazıd- Billah gibi
bazı Abbasi halifelerine nedimlik yapm ı ş
itibarlı kimselerdi.
Eserlerinden. Arap dili ve edebiyatı ile
ve ahbara dair geniş bir kültüre sahip
şiir
olduğu anlaşılan İbn Bessam'ın öğrenim
hayatı
ve
hocaları hakkında
yeterli bilgi
Ancak kaynaklarda,
babası tarafından özel olarak tutulan Fazi
b. Muhammed el-Yezidi'den diğer kardeşleriyle birlikte edebiyat ve şiir sanatı
üzerine ders aldığı kaydedilmektedir. Ayrıca Al].bôru 'Ömer b. Ebi Rebi'a adlı
eserinde Muhammed b. Habib, Zübeyr b.
Bekkar, İbn Şebbe gibi ah bar, ensab alimleri ve şiir ravileriyle Maliki fakihi ve muhaddis Hammad b. İshak'tan rivayette
bulunması (Yaküt, XIV. 14 l) bu alimlerden
istifade ettiğini göstermektedir. Anne
tarafından dedesi Hamdün ile dayısı Ahbulunmamaktadır.