ORTA KARADENøZ`DE DAöILIM GÖSTEREN

ORTA KARADENøZ’DE DAöILIM GÖSTEREN KARAGÖZ øSTAVRøT’øN, Trachurus
trachurus L., 1758 (PøSCES: CARANGøDAE), MEVSøMSEL BESLENME REJøMø
ÜZERøNE øLK GÖZLEMLER
BAHAR BAYHAN1 FERHAT KALAYCI2 TUNCAY MURAT SEVER1 NECATø SAMSUN2
1
E.Ü. Su Ürünleri Fakültesi Temel Bilimler Bölümü,
Balıkçılık Temel Bilimleri Anabilim Dalı
35100 Bornova-øZMøR
2
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sinop Su Ürünleri Fakültesi
57000 Akliman - Sinop
[email protected]
ÖZET
Bu çalıúmada, Orta Karadeniz’de da÷ılım gösteren Carangidae familyasına ait Karagöz istavrit balı÷ı (Trachurus
trachurus)’nın mevsimsel beslenme rejimi incelenmiútir. Materyal; ùubat 2003 – Aralık 2003 tarihleri arasında Sinop
ve Samsun çevresinde avlanan balıkçılardan temin edilmiútir. Elde edilen toplam 157 adet balık örne÷inin mide içeri÷i
de÷erlendirilmiútir. Mide içeriklerini oluúturan besin grupları mümkün oldu÷unca familya yada ordo düzeyinde
verilmiútir. De÷erlendirmelerde, mevsimlere göre tespit edilen besin gruplarının sayısal varlık, bulunuú frekansı ve nispi
önemlilik indeksleri hesaplanmıútır. Sonuçta, araútırma bölgesindeki Karagöz istavrit bireylerinin baúta Copepoda
olmak üzere on beú farklı besin grubuyla beslendi÷i tespit edilmiútir.
Anahtar Sözcükler: Trachurus trachurus, Karagöz istavrit, Beslenme rejimi, Orta Karadeniz.
GøRøù
ølk ça÷lardan itibaren balıklarla ilgilenen ve balıkçılık faaliyetlerinde bulunan insano÷lu, bu faaliyetini günümüzde de
sürdürmektedir. Balıkların ticari yönü dıúında dünya okyanus ve denizlerinde gözardı edilen en büyük iúlevi ise besin
zincirindeki önemleridir. Besin ve beslenme ekosistem içindeki enerji akıúının temelini oluúturmaktadır. Di÷er canlılar
gibi balıklarında, yaúamak, büyümek ve ço÷almak için elveriúli bir biçimde beslenmeye ihtiyaç duyarlar. Denizel
ekosistemde de di÷er ekosistemlerde oldu÷u gibi primer, sekonder ve tersiyer prodüktiviteden sorumlu canlı grupları
mevcuttur. Balıklar bu ortamda tersiyer prodüktiviteyi oluúturan önemli bir gruptur. Birçok balık türü insan gıdası
oldu÷u kadar, di÷er balıkların ve daha üst düzeydeki canlıların da besini konumundadır.
Dünya denizlerinde da÷ılım gösteren balıklar arasında pelajik türler, miktar ve ticari açıdan di÷er balıklara göre oldukça
önemlidirler. Özellikle Hamsi, Sardalya, Kolyoz, Palamut ve østavrit gibi pelajikte büyük sürüler oluúturan balıklar,
yakalanma miktarları açısından ve parasal getirileri yönünden dünya balıkçılı÷ında çok önemli bir yere sahiptirler.
Türkiye deniz balıkları içerisinde de pelajik balıkların büyük bir önemi mevcuttur. Her ne kadar ülkemizi çevreleyen
denizler ekolojik, oseanografik ve topo÷rafik açıdan farklı olsalar da içerdikleri pelajik türler açısından daima ön plana
çıkmıúlardır. Özellikle Karadeniz; Hamsi, østavrit, Palamut, Çinekop ve Çaça gibi balık türleriyle di÷er denizlerimiz
arasında ilk sırada yer almaktadır.
Araútıma konumuzu oluúturan østavrit balı÷ı da Türkiye denizlerinin önemli pelajik balıklarındandır. Özellikle
Karadeniz, Marmara ve Ege sahillerimizde ticari açıdan yüksek miktarlarda gırgır, ortasu trolü ve sade a÷larla
avlanmaktadır. Aynı zamanda østavrit halkımız tarafından oldukça iyi bilinen ve ço÷unlukla taze olarak tüketilen bir
balıktır.
Ülkemizde østavrit balıkları ile ilgili olarak daha çok sistematik ve biyolojik çalıúmalar yapılmakla birlikte türün
beslenme ekolojisi üzerine yapılmıú sınırlı sayıda çalıúma bulunmaktadır. Bunlara örnek olarak; Slastanenko (19551956), Geldiay (1969), Akúiray (1987), Düzgüneú ve Karaçam (1991), Seyhan ve ark. (1997), Bayhan ve Mater (2000),
Ünlüo÷lu ve Benli (2004) isimli araútırıcılar verilebilir.
Ülkemiz dıúında türün beslenme rejimi üzerine yapılan çalıúmalardan ise baúlıcaları;
Ben Salem ve Ktari (1980),
Dahl ve Kirkegaard (1987), Cabral and Murta (2002) ve Santic et al. (2005)’e aittir.
Yapılan bu çalıúma ile, Karadeniz balıkçılı÷ında önemli bir yeri olan østavrit balıklarından Karagöz istavrit balı÷ı olarak
da bilinen Trachurus trachurus’un mide içerikleri incelenerek beslenme rejiminin saptanması amaçlanmıútır.
MATERYAL VE METOD
Karadeniz, 40˚-46˚ kuzey enlemleri, 27˚-41˚ do÷u boylamları arasında uzanan, kuzeyde Kerçenski Bo÷azı ile Azak
Denizi’ne, güneyde ise østanbul ve Çanakkale Bo÷azı ile Akdeniz’e ba÷lantısı olan, 432.488 km2 alana, yaklaúık
537.000 km3 su hacmine sahip, ortalama derinli÷i 1271 m, en derin yeri 2245 m, yılda 400 km3 tatlısu girdisi olan,
tuzlulu÷u az, üst suyu kuzeydeki Kerç Bo÷azı ile kuzeydo÷uya, østanbul Bo÷azı ile güneye akan, koyları çok az,
111
özellikle güney sınırları sarp kıyılarla çevrilmiú bir iç denizdir (Demirsoy, 1999). Karadeniz yaklaúık olarak 1000 km
uzunlu÷a ve 400 km geniúli÷e sahip, Asya ile Avrupa kıtaları arasında bulunan yarı-kapalı bir iç deniz olup østanbul
Bo÷azı, Marmara Denizi ve Çanakkale Bo÷azı yoluyla Ege Denizi’ne ba÷lanmaktadır (O÷uz ve ark., 1992).
Bir zamanlar zengin biyolojik çeúitlilik ve balık potansiyeline sahip olarak bilinen Karadeniz ekosistemi son 20-30
yıldaki ortaya çıkan bir dizi iklimsel ve insan kaynaklı etkenlerden dolayı günümüzde son derece sa÷lıksız bir
ekosistem yapısına dönüúmüútür (Kıdeyú, 1994).
Bu çalıúma ùubat 2003 – Aralık 2003 tarihleri arasında Sinop ve Samsun çevresinde de÷iúik úekillerde avcılık yapan
(gırgır, ortasu trolü, uzatma a÷ları) balıkçılardan temin edilmiútir (ùekil 1).
ùekil 1: Araútırma sahası.
Figure 1: Research area.
Elde edilen toplam 157 adet balık örne÷inin mide içeri÷i de÷erlendirilmiútir. Laboratuara getirilen örneklerin boy ve
a÷ırlık vb. ölçümleri yapıldıktan sonra bir makas yardımıyla sindirim sistemi çıkarılmıú ve bu iúlem sırasında yemek
borusu ve ba÷ırsaklar kesilerek sadece mideler alınmıútır. Daha sonra bu mideler incelenmek üzere % 4’lük formaldehit
solüsyonu içerisinde muhafaza edilmiútir. % 4’lük formaldehit solüsyonda tespit edilmiú olan midelerin içerikleri daha
sonra petrilere boúaltılarak binoküler altında incelenmiú ve midelerden çıkan besin grupları Classis, Ordo, Familia
düzeyinde tayin edilmiú ve bu grupların a÷ırlıkları 0.0001 g hassasiyetli terazi ile ölçülmüútür. Beslenme durumu
mevsimlere göre sayısal olarak incelenmiútir.
Mide doluluk indeksi (% FI) (Sartor and Ranieri,1996) ve mevsimlere göre bireylerin beslenme de÷iúimlerini tespit
etmek için Beslenme øndeksi (% IN) hesaplanmıútır. Mide içeriklerinin mevsimlere göre de÷erlendirilmesinde; Holden
and Raitt (1974) ve Hyslop (1980) tarafından önerilen ve bu çalıúmada kullanılan bulunuú frekansı (% F), sayısal miktar
(% N) ve a÷ırlık (% W) ile Sayısal miktar ve bulunuú frekansı de÷erlerinin bir arada yorumlanarak, dominant besin
gruplarının tespiti ile beslenme stratejisini ortaya koyan ve Costello (1990) tarafından önerilen analiz kullanılmıútır
(ùekil 2).
Mide içeriklerinin mevsimlere göre yorumlanmasında nispi önemlilik indeksi (IRI) kullanılmıútır (Hyslop, 1980).
Ayrıca bir balı÷ın beslenmesinde, nispi önemlilik indeks sonuçlarına göre önemli olan besin gruplarının tercih edilme
kategorilerini; birincil (MIP), ikincil (SP), rastlantısal (OP) olarak de÷erlendiren ve Gomes et al. (1998)’e ait
eúitliklerden yararlanılmıútır. Son olarak da mide içeri÷inde tespit edilen besin gruplarının mevsimlere göre
benzerli÷inin belirlemek amacıyla BioDiversity Professional programı kullanılarak Cluster analizi yapılmıútır.
BULGULAR
Araútırma periyodunda tespit edilen en yüksek mide doluluk yüzdesi yaz (% 95.46) mevsimine ait olup bunu sırasıyla
kıú (% 94.12), sonbahar (% 84.48) ve ilkbahar (% 52.00) mevsimleri izlemektedir. ùekil 2’ den de görüldü÷ü gibi tüm
112
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
30
20
10
K›
½
r
Costello grafi÷i sonucuna göre, tüm bireylere ait
besin grupları içerisinde balık yumurta ve larvası
dominant olarak tüketilmektedir. Copepoda ve
isopoda ise genel besin konumundadır. Buna
karúılık brachyura ve di÷er besin grupları ise
nadir olarak tercih edilmektedir.
nb
ah
a
ùekil 2: Trachurus
trachurus bireylerinin
beslenme indeksi.
Figure 2: Nutrition index of Trachurus
trachurus.
So
‹lk
ba
h
Ya
z
0
Bo½ mide say›s› (%)
60
50
40
ar
Ortalama beslenme
indeksi (%)
bireyler için hesaplanan ortalama beslenme indeksi en yüksek kıú (% 46.93) mevsiminde en düúük ise yaz (2.42)
mevsimindedir.
ùekil 3: Trachurus trachurus bireylerinin mide içeri÷indeki besin grupları (Costello analizi).
Figure 3: Prey groups in stomach contents of Trachurus trachurus (Costello analysis)
80
Balık yumurta ve larvası
70
60
50
40
30
Copepoda
20
Isopoda
10
0
0
20
40
%F
60
Tüm bireylerce tüketilen besin miktarının nispi önemlilik
indeks (IRI) sonuçlarına göre; ølkbahar’da tüketilen
besinlerden balık yumurta ve larvası (4584.54) ile copepoda
birincil (3418.93) besin grubu iken di÷erleri rastlantısal
besin gruplarıdır; yaz periyodunda balık yumurta ve larvası
(5112.26), decapod crustacea (1947.61) ve brachyura
(1153.64) birincil, polychaeta (263.09) ikincil, di÷erleri
rastlantısal besinlerdir, sonbahar’da isopoda (3307.76), ve
copepoda (2141.04) birincil, balık yumurta ve larvası
(794.54) ile amphipoda (254.37) ikincil, di÷erleri ise
rastlantısal besinlerdir, kıú mevsiminde ise copepoda
(19439.71) birincil besin grubu iken balık yumurta ve
larvaları (35.18) rastlantısal besin grubunu oluúturur (Tablo
1).
Tespit edilen besin gruplarının mevsimlere göre benzerli÷ini belirlemek için yapılan Cluster kümelenme analizi
sonucunda sadece kıú mevsiminin di÷erlerinden farklı oldu÷u buna karúılık, yaz ve sonbahar mevsimlerinin ilkbahar
mevsimi ile benzerlik gösterdi÷i saptanmıútır (Tablo 2).
Tablo 2: Trachurus trachurus bireylerinin mide içeriklerindeki besin gruplarının benzerli÷i (Cluster analizi).
Table 2: Similarities of prey groups in the Trachurus trachurus stomach contents
(Cluster analysis).
Mevsimler
ølkbahar
Yaz
Sonbahar Kıú
TARTIùMA VE SONUÇ
Karadeniz’de da÷ılım gösteren Karagöz istavrit’in
*
55.56 62.50
57.14
ølkbahar
beslenme
rejimini belirlemek amacıyla gerçekleútirilen
*
*
91.67
26.67
Yaz
bu
çalıúmada,
araútırma bölgesinden temin edilen 157
*
*
*
30.77
Sonbahar
adet
örnek
incelenmiútir.
øncelenen
örneklerin
*
*
*
*
Kıú
minimum 12.1 cm ile maksimum 18.5 cm arasında
da÷ılım gösterdi÷i tespit edilmiútir.
Türün beslenme alıúkanlı÷ını belirlemek amacıyla yapılan mide analizleri sonucunda kıú mevsimi hariç di÷er tüm
mevsimlerde türün beslenmesinde nispi önemlilik indeks bakımından en büyük grubu balık yumurta ve larvası’nın
oluúturdu÷u tespit edilmiútir. Kıú periyodunda tespit edilen iki besin grubundan copepoda’nın yüksek de÷erde olması o
döneme ait balık boylarının di÷er mevsimlere göre daha küçük boy grubuna sahip olmasındandır.
113
Polychaeta
Gastropoda
Bivalvia
Balık yumurta ve
larvası
Copepoda
Mysidacea
Amphipoda
Isopoda
Appendicularia
Thaliacea
Decapod
crustacea
Brachyura
Cirripedia
Cladocera
Ostracoda
BESøN
GRUPLARI
1.61
0.60
0.20
0.20
-
97.39
-
%N
-
7.69
15.3
9
7.69
53.8
5
%F
30.7
7
-
83.54
2.64
0.02
0.08
-
13.73
-
%W
-
øLKBAHAR
49.80
1.71
4584.5
4
2.18
-
IRI
3418.9
3
-
2.57
3.40
0.17
34.94
43.90
0.25
1.41
0.33
0.50
0.66
0.17
0.08
%N
0.08
-
54.76
26.19
4.76
54.76
26.19
7.14
16.67
7.14
9.52
11.91
2.38
2.38
%F
2.38
-
Tablo 1:Trachurus trachurus bireylerince tüketilen besinler.
Table 1: Prey groups in the diet composition of Atlantic horse mackerel.
90.78
6.64
0.16
0.63
0.15
0.07
0.21
0.22
0.89
0.07
0.07
0.15
%W
0.07
-
YAZ
114
5112.26
263.09
1.56
1947.61
1153.64
1.83
27.08
3.95
13.18
8.78
0.41
0.55
IRI
0.37
-
0.36
0.28
0.16
0.56
1.82
0.04
-
46.71
0.16
2.46
47.43
-
%N
0.04
12.25
4.08
4.08
12.25
14.29
2.04
-
32.65
6.12
38.78
61.23
-
%F
2.04
64.53
3.48
0.02
0.17
2.16
0.01
-
18.86
0.07
4.10
6.60
-
%W
0.006
SONBAHAR
794.54
15.32
0.74
8.87
56.84
0.10
-
2141.04
1.38
254.37
3307.76
-
IRI
0.09
0.01
-
-
99.99
-
%N
-
6.25
-
-
100
-
%F
-
5.59
-
-
94.40
-
%W
-
KIù
35.18
-
-
IRI
19439.7
1
-
øzmir Körfezi’nde Karagöz istavrit balı÷ının aylık beslenme rejimini sayısal varlık yöntemi ile belirten Bayhan ve Mater
(2000)’e göre beslenmede tercih edilen ilk grup copepoda'dır. Bu grubu sırasıyla brachyura larvası, euphausiacea ile
balık yumurta ve larvası izlemektedir. Yine aynı bölgede yapılan bir di÷er çalıúmaya göre euphausiacea rastlanma
sıklı÷ı ve sayısal varlık de÷erleri ile temel besin olarak ilk sırada yer almıútır. Bu besin grubunu ise sırasıyla mysidacea,
balık larvaları, amphipoda ve copepoda izlemiútir (Ünlüo÷lu ve Benli, 2004).
Tunus kıyıları boyunca yaptıkları çalıúma ile Ben Salem and Ktari (1980), Karagöz istavrit balı÷ının beslenmedeki
tercih sıralamasını; crustacea, balık ve mollusca olarak vermiúlerdir. Portekiz’de yapılan bir di÷er çalıúma sonucuna
göre tür esas olarak crustacea’larla beslenmektedir, bu besin grubunu sırasıyla copepoda ve decapoda larvaları
izlemektedir (Cabral and Murta, 2002). Santic et al. (2005) ise, Adriatik’te yaptıkları çalıúma ile türün beslenmesinde
önemli olan besin gruplarını crustacea (euphausiacea, mysidacea, decapoda), cephalopoda ve balık olarak
bildirmiúlerdir.
Balıkların beslenme rejiminde tercih etti÷i besinlerin ortamda bulunan besin gruplarıyla de÷iúebilme durumuna karúılık,
konu ile ilgili olarak yapılan bilimsel çalıúmalar göstermiútir ki; Karagöz istavrit balı÷ının beslenmede tercih etti÷i besin
grupları; özellikle Crustacea (özellikle Copepoda) ve Balık yumurta ve larvaları’ na aittir.
KAYNAKLAR
Akúiray, F. 1987. Türkiye Deniz Balıkları ve Tayin Anahtarı. ø.Ü. Rektörlü÷ü Yayınları. No : 3490. 811 s.
Bayhan, B., Mater, S. 2000. A preliminary study on the comprison of the condition factor and food regime of the
Atlantic horse mackerel (Trachurus trachurus L., 1758) and Mediterranean horse mackerel (Trachurus
mediterraneus Stein., 1868) distributing at øzmir Bay (Aegean Sea) Vol.17, no.1-2 (69-76).
Ben Salem, M., Ktari, H.M. 1980. Presentation des especes du genre Trachurus Rafinesque, 1810 et Caranx Lacepede,
1801 (Poissons, Teleosteens, Carangidae) des cotes tunisiennes: Morphologie et Biologie. Bull. Off. Natn. Tunisie,
4 (1) : 155-168.
Cabral, H.N., Murta A.G. 2002. The diet of blue whiting, hake, horse mackerel and mackerel off Portugal . Journal of
Applied Ichthyology 18 (1): 14-23.
Costello, M.J.,1990. Predator feeding strategy and prey importance: a new graphical analysis, Brief Comm., Journal
Fish. Biol., 36: 261-263 p.
Dahl, K., Kirkegaard E. 1987. The diet and Consumption of Horse Mackerel (Trachurus trachurus) in the Eastern North
Sea, august 1986. International Councilfor theexploration of the sea. C.M. 1987 / H : 43 Demersal Fish Cttee Ref.
Pelagic Fish Cttee., 23 p.
Demirsoy, A. 1999. Genel ve Türkiye Zooco÷rafyası “Hayvan Co÷rafyası” Meteksan A.ù. Ankara, 965 s.
Düzgüneú, E., Karaçam, H. 1991. Some population aspects, meat yield and biochemical composotion of Mediterranean
horse mackerel (Trachurus mediterraneus Steindachner, 1868) in the Black Sea. Do÷a Tr. J. of Zoolog 15 (1991),
195-201.
Geldiay, R. 1969. øzmir Körfezi nin Baúlıca Balıkları Muhtemel ønvasionları. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi
Monografiler Seri 11 : 1-135.
Gomes, T.M., Sola, E., Gros, M.P., Menezes, G. And Pinho, M. R. 1998. Trophic relationships and Feeding Habits of
demersal Fishes from the Azores: Importance to multispecies Assessment, International Coun for the Exp. Of the
Sea, ICES CM.
Holden, M.J., Raitt, D.F.S. 1974. Manual of Fisheries Science. Part2- Methods of Resource Investigation and Their
Application. FAO Fisheries Technical Rap., No: 115, Rev. 1 : 214 p. Hyslop, E. J., 1980. Stomach contents
analysis- a review of methods and their application, Journal Fish Biology, 17: 411-429 p.
Kıdeyú, A. 1994. Recent dramatic changes in the Black Sea ecosystem: The reason for the sharp decline in Turkish
anchovy fisheries. J. Mar. Sys., 5: 171-181
O÷uz T., La Violette, P.E. and Ünlüata, Ü. 1992. The upper layer circulation of the Black Sea: øt's variability as inferred
from hydrographic and satellite observation. Journal of Geophysical Research, Vol. 97, No. C8: 569-584.
Santic M, Jardas I, Pallaoro A. 2005. Feeding habits of horse mackerel, Trachurus trachurus (Linneaus, 1758), from the
central Adriatic Sea. Journal of Applied Ichthyology 21 (2):
Sartor, P.Ranieri, S.DE. 1996. Food and feeding habits of Lepidorhombus boscii (Pisces, Scophtalmidae) in the
southern Tuscan archipelago, Tyrrhenian Sea. Vie millieu, 46 : 57-64 p.
Seyhan, K., Kayalı, E., Tiftik, E.R. 1997. Do÷u Karadeniz Ekosistemindeki Hamsi (Engraulis encrasicolus, Linnea
1758) ve østavrit (Trachurus mediterraneus) 'lerin
Beslenme Ekolojisi ve Cinsi Olgunlu÷a Eriúme Boyu Üzerine Bir Ön Çalıúma. Akdeniz Balıkçılık Kongresi. 9-11 Nisan
: 639-647.
Slastanenko, E.P. 1955-1956. Karadeniz Havzası Balıkları. E.B.K. Yayınları, østanbul, 711s.
Ünlüo÷lu, A., Benli, H.A. 2004. øzmir Körfezi’nde yetiúkin hamsi (E. encrasicholus, Linnaeus, 1758), Sardalya (S.
pilchardus, Walbaum, 1792) ve østavrit (T. tachurus, Linnaeus, 1758) balıklarının diyet kompozisyonları üzerine
bir çalıúma. Türk Sucul Yaúam Dergisi.Ulusal Su Günleri. Yıl 2, Sayı 3 (202-210).
115