Türkçe İlk Okuma Yazma Öğretimi

13. BASKI
Prof. Dr. Hayati AKYOL
TÜRKÇE İLK OKUMA YAZMA ÖĞRETİMİ
ISBN 975-8792-91-1
Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.
© 2013, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
13. Baskı: Ekim 2013, Ankara
Yayın-Proje Yönetmeni: Selcan Arslan
Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Tarcan Matbaacılık Yayın Sanayi
Zübeyde Hanım Mahallesi Samyeli Sokak No: 15
İSKİTLER/ANKARA
(0312-384 34 35)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 25744
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
E-ileti: [email protected]
Prof. Dr. Hayati AKYOL
1983 yılında Kırşehir Eğitim Yüksekokulu'nu bitirdi ve aynı yıl Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Programları ve Öğretim Bölümüne dikey geçiş yaparak, 1985 yılında buradan mezun oldu. 1986 yılında Artvin Đli Şavşat Đlçesi'nde bir dönem ilkokul öğretmenliği yaptıktan sonra 1987 yılında
Millî Eğitim Bakanlığı burslusu olarak Amerika Birleşik Devletleri'ne gitti. University of Pittsburgh'da "Okuma Eğitimi ve Öğretimi” dalında 1990
yılında yüksek lisansını, 1994'te “Okuma Öğretimi ve Programı” alanında
doktorasını başarıyla tamamladı.
1995 yılında Gazi Eğitim Fakültesi'nde öğretim üyesi olarak göreve başladı. 2000 yılında “Türkçe Eğitimi” alanında doçent, 2009 yılında profesör oldu. 2012 yılında Gazi Eğitim Fakültesi Dekanlık görevine atanan
Akyol halen görevini sürdürmektedir. 2004-2005 eğitim-öğretim yılında
Millî Eğitim Bakanlığınca yürütülen programların yeniden yapılandırılması sürecinde 1-5. Sınıflar Türkçe Öğretim Programının hazırlanmasında danışman olarak görev yapmıştır. Yazar, "okuma-yazma öğretimi ve programı, görsel okuryazarlık, soruların analizi, metinler arası
okuma, metinlerin sınıflandırılması, kelime dağarcığının geliştirilmesi,
okuma yazma güçlüklerinin tespiti ve giderilmesi" konularında çalışmaktadır.
iii
iv
ÖN SÖZ
!
" # $ # $
#"
$!
$ # ! %
!
" # " ! & '!#( '#)# #
( '
# !! # ( '*+,
#+-+( '$# ##( ' # #(#.
% #
##$
# $
$ #
# # !"
! $
# ! $ !#
+
#&
.
/#$$! ! $
$ # ! $$
v
Yukarıda söylenenlerin gerçekleşmesi çocuğun doğduğu ilk günden
itibaren nitelikli eğitim ve öğretim imkânlarına kavuşmasıyla mümkün olabilir. Bu eğitim imkânlarından ilki ve en önemlisi okuma ve yazmadır. Okuma
ve yazma sadece yazılı ve yazısız materyalleri seslendirme ve aktarma işi
değil; aynı zamanda anlama ve hissetme işidir. Öncelikle de biz yetişkinler
bunu anlamak ve hissetmek durumundayız. Çünkü “bir neslin kaderini, bir
evvelki nesil tayin eder” diyor Konfüçyüs.
Đlk okuma ve yazma çalışmalarının ne zaman ve nasıl sonuçlanacağı
kesin olarak bilinmediği için öğretmenlerimizde –bilhassa göreve yeni başlayanlarda- bir endişe oluşturmaktadır. Bu endişe, işin nasıl yapılacağına dair
bilgi ve beceri eksikliği de eklenince daha da rahatsız edici boyutlara ulaşabilmektedir. Bu sorunu gidermek için öğretmenlerimize ve diğer ilgililere
yardımcı olabileceği düşüncesiyle bu kitap hazırlanmıştır.
Kitap altı ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, önce okumanın tanımı verilerek, okuma prensipleri ele alınmıştır. Daha sonra okuma
yaklaşımları, okumaya hazır oluşluk, okumaya hazır oluşluğu etkileyen faktörler, ailenin okuma yazmadaki yeri, 6-10 yaş çocuklarının okuma yazma
açısından özellikleri, bireysel farklılıklar ve okuma yetersizlikleri üzerinde
durulmuştur.
Đkinci bölümde, yazma konusu tanıtılarak yazmayı etkileyen faktörler,
neden bitişik eğik yazıya geçildiği, bitişik eğik yazı harflerinin özellikleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde, okuma yazma yöntemleri üzerinde
durulmuş, sesten öğretim kısaca açıklanarak, iki tane sesten öğretim yöntemi
tanıtılmıştır. Daha sonra da 2005-2006 eğitim-öğretim yılından itibaren
uygulamaya konulan ve bitişik eğik yazıyı temel alan “Ses Temelli Cümle
Yöntemi” aşamalarıyla birlikte detaylıca ele alınmış, örnekler verilerek yazmada karşılaşılan sorunlar ve çözüm yolları dile getirilmiştir.
Dördüncü bölümde okuma yazma öğretimiyle ilgili uygulama örneklerine yer verilmiş, örnek bir metin işleme çalışması yapılmıştır.
Beşinci bölümde, okuma ve anlamanın temellerinden olan kelime tanıma ve kelime ayırt etme ele alınarak, kelime dağarcığını geliştirme yolları
üzerinde durulmuştur. Altıncı bölümde, ölçme ve değerlendirme üzerinde
durulmuş ve okumada anlamanın değerlendirilmesiyle ilgili örnek yöntemlere yer verilmiştir. Ekler de ise çok sayıda örnek gözlem ve değerlendirme
formları ile alfabemizdeki harfler ve bu harflerle başlayan resimler verilmiştir.
Saygılarımla.
Prof. Dr. Hayati AKYOL
Ankara – 2013
vi
øÇøNDEKøLER
Sayfa No
Ön söz ........................................................................................................................ v
øçindekiler ................................................................................................................ vii
ùekiller Listesi ......................................................................................................... xii
Tablolar Listesi ........................................................................................................ xii
Çizelgeler Listesi ..................................................................................................... xii
ùemalar Listesi ........................................................................................................ xii
1. BÖLÜM
OKUMAYA GøRøù
OKUMA ................................................................................................................... 1
Okumanın Prensipleri ......................................................................................... 4
Okuma Anlam Kurma Sürecidir .................................................................. 4
Okuma Akıcı Olmalıdır ............................................................................... 4
Okuma Stratejik Olmalıdır .......................................................................... 5
Çocuk Okumaya Güdülenmelidir ................................................................ 5
Okuma Hayat Boyu Devam Etmelidir ........................................................ 7
Okuma ve Yazmanın Temel Amaçları ............................................................... 7
OKUMA YAKLAùIMLARI .................................................................................... 9
Parçadan Bütüne Yaklaúımı ............................................................................... 9
Bütünden Parçaya Yaklaúımı ........................................................................... 10
ønteraktif Yaklaúım ........................................................................................... 11
OKUMAYA HAZIR OLUùLUK ........................................................................... 12
OKUMAYA HAZIR OLUùLUKLA øLGøLø FAKTÖRLER ................................. 25
Takvim Yaúı ..................................................................................................... 25
Cinsiyet ............................................................................................................. 25
Sa÷lık Sorunları ................................................................................................ 25
Beyin Baúatlı÷ı ................................................................................................. 26
Genel Zekâ ....................................................................................................... 26
Zihinsel Düúünme ............................................................................................. 27
Özel Biliúsel Problemler ................................................................................... 27
Görsel Ayrım .................................................................................................... 27
øúitsel Ayrım ..................................................................................................... 28
øliúkilendirici Ö÷renme ..................................................................................... 28
Dikkat ............................................................................................................... 29
Sözel Dil Geliúimi ............................................................................................ 30
Kitap Harf ve Satırlarının Özellikleri ............................................................... 30
OKUMA YAZMA VE DøL GELøùøMøNDE AøLENøN ROLÜ ............................. 32
vii
BøRøNCø KADEME ÇOCUKLARININ ÖZELLøKLERø ...................................... 36
Fiziksel Geliúim ................................................................................................ 36
Altı Yaú Çocukları ............................................................................................ 37
Yedi Yaú Çocukları .......................................................................................... 38
Sekiz Yaú Çocukları ......................................................................................... 39
Dokuz Yaú Çocukları ....................................................................................... 40
On Yaú Çocukları ............................................................................................. 41
ÇOCUKLAR ARASINDAKø BøREYSEL FARKLILIKLAR ................................ 41
Do÷uútan Gelen Farklılıklar ............................................................................. 42
Ö÷renilen Farklılıklar ....................................................................................... 42
Ön Yaúantılardan Kaynaklanan Farklılıklar ..................................................... 42
Bireysel Farklılıkları Dikkate Almayan Uygulamalar ................................. 42
Bireysel Farklılıklara Yer Vermenin Sonuçları ............................................ 43
Bireysel Farklılıklara Yer Veren Düzenlemeler ........................................... 43
OKUMAYA BAùLAMA ........................................................................................ 43
Chall’a Göre Okumanın Geliúim Basamakları ................................................. 45
YAVAù OKUMA NEDENLERø VE ZAYIF OKUYUCULAR ............................. 46
Yavaú Okuma Nedenleri ................................................................................... 46
Zayıf (Yetersiz) Okuyucular ............................................................................. 48
2. BÖLÜM
YAZI VE ÖöRETøMø
YAZMA .................................................................................................................. 51
Neden Bitiúik E÷ik Yazı ................................................................................... 55
Bitiúik E÷ik Yazı Ö÷retimi ............................................................................... 58
YAZMAYA ETKø EDEN UNSURLAR ................................................................. 61
Oturuú ............................................................................................................... 61
Kas Geliúimi ..................................................................................................... 61
Yönler ............................................................................................................... 62
El Tercihi .......................................................................................................... 62
Boúluklar .......................................................................................................... 63
Harfler .............................................................................................................. 64
Yazımında Güçlük Çekilen Harfler .................................................................. 66
Kalem ve Kalem Tutma .................................................................................... 67
Yazılacak Kâ÷ıt ve Kâ÷ıdın Pozisyonu ............................................................ 73
Yazma Hızı ....................................................................................................... 74
Çizgi Takibi ...................................................................................................... 74
Yazma Becerileri .............................................................................................. 75
Yazıya Baúlama ................................................................................................ 79
viii
3. BÖLÜM
OKUMA YAZMA ÖöRETøM YÖNTEMLERø
Sesten Ö÷retim Yöntemi ................................................................................... 83
Resimli Ses Yöntemi ........................................................................................ 84
Sesten Okuma Yöntemi .................................................................................... 85
Cümle Çözümleme Yöntemi ............................................................................ 86
Ses Temelli Cümle Yöntemi ............................................................................ 87
øLK OKUMA YAZMAYA HAZIRLIK ................................................................. 89
Sınıf ve Okul Ortamını Tanıtma ....................................................................... 90
Bak Anlat Çalıúmaları (Görsel Okuma) ........................................................... 91
Çiz Boya Çalıúmaları ........................................................................................ 93
Çizgi Çalıúmaları .............................................................................................. 97
øLK OKUMA VE YAZMAYA BAùLAMA ........................................................ 100
Sesi Hissetme ve Tanıma ................................................................................ 100
Harfi Yazma ve Okuma .................................................................................. 100
Hece, Kelime ve Cümle Oluúturma ................................................................ 101
Metin Oluúturma ............................................................................................. 101
Programda Önerilen Ses Grupları ................................................................... 102
4. BÖLÜM
OKUMA YAZMA ÖöRETøMø UYGULAMALARI
|| Sesini Kavratma ................................................................................................ 103
Sesi Hissetme ve Tanıma ................................................................................ 103
Harfi Yazma ve Okuma .................................................................................. 105
| | Sesini Kavratma ................................................................................................ 108
Sesi Hissetme ve Tanıma ................................................................................ 108
Harfi Yazma ve Okuma .................................................................................. 110
Hece, Kelime ve Cümle Oluúturma ....................................................................... 112
Açık Heceye Ulaúma ...................................................................................... 113
Ses, Hece, Kelime ve Cümle Pekiútirme Örnek Çalıúmaları ........................... 118
Metin Oluúturma ............................................................................................. 128
Ölçme ve De÷erlendirme ................................................................................ 128
Büyük Harfler ................................................................................................. 129
Rakamlar ........................................................................................................ 129
Serbest Okuma ve Yazma Dönemi ........................................................................ 130
Serbest Okuma ............................................................................................... 130
Planlı Yazma .................................................................................................. 131
Örnek Metin ve øúleniú ........................................................................................... 136
Hazırlık ........................................................................................................... 137
ix
Metne Hazırlık ..................................................................................... 137
Anahtar Kelimelerle Çalıúma ............................................................... 138
Gözden Geçirme ve Tahmin Etme ....................................................... 139
Amaç Belirleme; Tür, Yöntem ve Teknik Belirleme ........................... 139
Anlama ........................................................................................................... 140
Dinleme ............................................................................................... 140
Okuma ................................................................................................. 140
Anlamı Bilinmeyen Kelimelerle Çalıúma ............................................ 141
Görsel Okuma ...................................................................................... 141
Metin ønceleme .................................................................................... 142
Söz Varlı÷ını Geliútirme ...................................................................... 142
Metin Aracılı÷ı øle Ö÷renme .......................................................................... 142
Günlük Hayatla øliúkilendirme ............................................................. 142
Di÷er Derslerle ve Ara Disiplinlerle øliúkilendirme ............................. 143
Araútırma ............................................................................................. 143
Kendini øfade Etme ......................................................................................... 143
Kendini øfade Etmeye (Anlatıma) Hazırlık .......................................... 144
Konuúma, Yazma ve Görsel Sunu ....................................................... 144
Ölçme ve De÷erlendirme ................................................................................ 144
Yazı Örnekleri ve De÷erlendirilmesi............................................................... 156
5. BÖLÜM
KELøME ÖöRENME VE KELøME DAöARCIöINI GELøùTøRME
YOLLARI
KELøME ÖöRENME ........................................................................................... 197
Çocukta Dil Geliúimi ...................................................................................... 197
Kelime Tanıma ve Ayırt Etme ....................................................................... 198
Kelime Ö÷renme ............................................................................................ 199
Kelime Tanıma ve Anlama øliúkisi ................................................................. 201
Kelime Tanıma øpuçları .................................................................................. 205
Kelime Tanımada Karúılaúılan Problemler ..................................................... 207
Kelimenin Anlamını Bilme ............................................................................ 208
Kelime Ö÷retiminin ølkeleri ........................................................................... 209
KELøME DAöARCIöINI GELøùTøRME YOLLARI ......................................... 210
øliúkilendirici Yöntem ..................................................................................... 211
Parmak Yöntemi ............................................................................................. 212
Gruplama Yöntemi ......................................................................................... 212
Do÷rudan Kelime Ö÷retimi ............................................................................ 212
Kavram Geliútirme ......................................................................................... 213
Cümle ve Metin Ortamındaki øpuçlarını Kullanma ........................................ 214
Kelime Haritası Yöntemi ................................................................................ 215
x
Anlam Analizi ................................................................................................ 217
Kelime Gruplandırma ..................................................................................... 219
Sözlük Kullanma ............................................................................................ 219
Beyin Fırtınası Tekni÷i ................................................................................... 221
Muhtemel (Olası) Cümleler ............................................................................ 222
Ven ùeması ..................................................................................................... 222
6. BÖLÜM
ÖLÇME VE DEöERLENDøRME, DÖNÜT VERME
ÖLÇME VE DEöERLENDøRME ........................................................................ 225
OKUMADA ÖLÇME VE DEöERLENDøRME .................................................. 227
De÷erlendirme Yöntem ve Teknikleri ............................................................ 228
Ö÷retmen Görüúlerinden Yararlanma ............................................................ 230
Anlamayı De÷erlendirme ............................................................................... 230
Anlatma .......................................................................................................... 232
Boúluk Doldurma (Cloze) Tekni÷i ................................................................. 232
Okuma Yanlıúları ve Nedenleri ...................................................................... 233
Atlayıp Geçmeler ve Eklemeler .............................................................. 233
Ters Çevirmeler ....................................................................................... 233
Tekrarlar .................................................................................................. 234
DÖNÜT (GERø BøLDøRøM) VERME .................................................................. 234
EKLER ................................................................................................................... 237
Ek-I. Birinci Sınıf Çocu÷u Gözlem Formu ............................................................ 239
Ek-II. Görme Sorunları Gözlem Formu ................................................................. 241
Ek-III. Okuma Davranıúları Kontrol Listesi ........................................................... 243
Ek-IV. Bütüncül Yazı De÷erlendirme Formu......................................................... 244
Ek-V. Analitik Yazı De÷erlendirme Formu ........................................................... 245
Ek-VI. Akran Yazı De÷erlendirme Formu ............................................................. 246
Ek-VII. Yazmada Kendi Kendini De÷erlendirme Formu....................................... 247
Ek-VIII. Yazı De÷erlendirma Ölçe÷i...................................................................... 248
Ek-IX. Okumada Kendi Kendini De÷erlendirme Formu........................................ 250
Ek-X. Dosya (Portfolio) De÷erlendirme Formu ..................................................... 251
Ek-XI. Ba÷ımsız Okumada Kendi Kendini De÷erlendirme Formu........................ 252
Ek-XIII. Ba÷ımsız Okuma Envanteri ..................................................................... 253
Ek-XIV. Okuryazarlı÷a Hazır Oluúluk Kontrol Listesi .......................................... 254
Ek-XV. Okumaya ølgisi Açısından......................................................................... 255
Ek-XVI. Kiúisel Okuma Rehberlik Soruları ........................................................... 256
Ek-XVII. Araútırma Gözlem Formu....................................................................... 258
Ek-XVIII. Film ve Video øzleme Gözlem Formu................................................... 259
xi
Ek-XIX. Sözel Anlatım Gözlem Formu ................................................................. 260
Ek-XX. Dinleme Gözlem Formu............................................................................ 261
Ek-XXI. Bilgilendirici Yazma Gözlem ve Kontrol Formu..................................... 262
Ek-XXII. Kısa Hikâye Okuma Kontrol Formu....................................................... 263
Ek-XXIII. Ö÷retmenin Kendini De÷erlendirme Formu ......................................... 264
KAYNAKLAR ...................................................................................................... 289
ùEKøLLER LøSTESø
ùekil 1. Do÷ru ve Yanlıú Kalem Tutma ùekilleri .................................................... 70
ùekil 2. Ayak, Oturuú, Kalem ve Defter Pozisyonları ............................................. 72
ùekil 3. Bak Anlat Çalıúmaları ................................................................................ 93
ùekil 4. Çiz Boya Çalıúması Resim Örne÷i ............................................................. 94
ùekil 5. Çiz Boya Çalıúması Resim Örne÷i ............................................................. 95
ùekil 6. Çiz Boya Çalıúması Resim Örne÷i ............................................................. 96
ùekil 7. Soldan Sa÷a Serbest Karalamalar ............................................................... 97
ùekil 8. Düzensiz Çizgi Çalıúmaları ........................................................................ 98
ùekil 9. Kelime Haritası ......................................................................................... 216
TABLOLAR LøSTESø
Tablo 1. 1-9. Sınıflardaki Çocukların Cinsiyetlerine Göre Harf Bazında
Dakikada Ortalama Yazma Hızları ............................................................ 74
Tablo 2. Soru-Cevap Analiz Tablosu .................................................................... 235
ÇøZELGELER LøSTESø
Çizelge 1. Temel Dil Becerileri ............................................................................... 12
Çizelge 2. Okuryazarlı÷ın Geliúimi .......................................................................... 16
Çizelge 3. Okuryazarlı÷ın geliútirilmesinde kullanılabilecek stratejiler ................... 18
Çizelge 4. Harflerin Haftalara Göre Da÷ılımı ........................................................ 116
Çizelge 5. Kelime Bilgisi Geliúim Aúamaları ........................................................ 201
Çizelge 6. Kavram Geliútirme Aúamaları .............................................................. 213
Çizelge 7. Anlam Analizi ...................................................................................... 218
Çizelge 8. Kelime Gruplandırma Çalıúması .......................................................... 219
Çizelge 9.Tamamlayıcı Etkinlikler ........................................................................ 236
ùEMALAR LøSTESø
ùema 1. Hece, Kelime, Cümle ve Metin Oluúturma .............................................. 117
ùema 2. Ven ùeması .............................................................................................. 223
xii
Okuma
A!A
"
+ !$ & +A ! ! $ "
B 7
*
&)"
-9
$
*
&"
A * )
7
A
$ ! )
&) !
"
A & A &)- 9
A)!!
-()!
$ !
* * !- C
$
&)!+
*$
"
&
!*
)
-
C @+ D;E;F =! :/
D,F=!
D
F:$ %7 D.F =! A:$?*'!D-;F=!
)
:=&)!
!
*
A$
&)$
:$A
D,E<F = !$ )!A$ A$ "
&)$ & A:$ 5 D,E.,F =!
)
: - "
&)! A +
&)! *+
"
&
-9
-/
A"
+
&
"
A
!"
D/$2F-
! ,- .
,/ ) + ,,,
*
/,,.
+%,,,
/ )
.
%*
, "
-?
A!$
!A"
D!
F$
A
7
$
*
- 1 $ A
)
&
D&)!F)
"
$ !
! A - '"
&*$ D)
)
AF $ $ 7 )
"
GA
-
9A$$+"
-HA!
)
)
- 0) A
&
!
+ A &
) )
!-
?
B$!
!
"
-(!
$+!$
*
-H!!
$4
D
$ 4 -F A ! !-($A
A
& ! )
! A &7
-
9A
!
&
*
)
-I7
$J
+
"
*
&- &!
+ 7
$ !
!
! $ "
**$
"
+
A
&-
'!&
A)
"
-H
!+
7
A$ A !
A-
&*
)
-H
&"
* & - 9
"
7
!
7A
- 9
!
&
"
!
-0
"
$ &
+
$ * *
$ 7 7-
( )
A B & $ &A
&! ! )
A +-
( !! D&7$ $ F )
! 7! +A- /
A &A *
!