TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

BEŞ KÜLU
BİBLİYOGRAFYA:
İsmail Habib [Sevük]. Edebf Yeniliğimiz ll, İs­
tanbul 1932, s. 451-476; Akyüz, Modern Türk
Edeb iyatı, s. 160, 163, 164, 165; Banarlı, RTET,
ll, 1129-1143 ; Behçet Necatigil,
"Be ş
Hececi-
ler", TDEA, 1, 404 -406.
~
A BD U LLAH UÇMAN
BEŞ KÜLLİ
Cins, nevi, fasıl, hassa ve
am diye adlandırılan
tümel kavramları ve bunlar arasındaki
ilişkiyi ifade eden mantık terimi.
_j
İslam mantık literatüründe "el-külliyyatü'l-hams", "el -elfazü'l-hamse", "elasvatü'l-hamse" veya "el-hamsetü'lmüfrede" diye de adlandırılan beş küllfyi (külliyyat-ı hams) oluşturan kavramlar
ilk defa Aristo tarafından ele alınmakla
birlikte Plotin'in öğrencisi olan Porphyrios. Aristo'nun mantık kitaplarının ilki
olan Kategoriler'e giriş olarak yazdığı
lsôgucf (Isagoge, Eisagoge) adlı eserinde beş küllfyi daha ayrıntılı ve sistemli
bir şekilde incelemiştir (bk. lsAGücl). İlki
İbnü'l-Mükaffa' tarafından olmak üzere birçok defa Arapça'ya tercüme edilen.
daha sonra şerhi ve özeti yapılan lsôgucf İslam mantıkçı!arının başlıca kaynaklarından biri olmuş, onlar beş küllfye büyük önem vermişler ve bu suretle külifler İslam mantık literatürünün temel konuları arasında yer almıştır.
İslam mantıkçıları lafızlarla ilgili tak-
simiere ek olarak bu
ettiği manaları, varlık
cins
şeyden ayıran
varlıktan
olursa insan diye
söz etmek mümkün olmaz.
Arızfde ise bunun tersi bir durum söz
konusudur. yani arızf olan nitelik konusunu her zaman nitelemez. Söz gelimi
"gülme" insanda arızf bir niteliktir, çünkü insan bazan güler, çok zaman da gülmez.
Mantıkçılar
araz-ı
L
madığı düşünülecek
bir
lafızların delalet
ve realiteleri de
geniş bir şekilde incelemişler. bunların
birbiriyle ilgileri bakımından değişik durumlar arzetmelerine göre çeşitli taksim ve tasnifler yapmışlardır. Nitekim
Gazzali Mi'yôrü'l - 'ilm 'de (s. 59-79) altı
çeşit taksim yapmıştır. Bunlardan biri
de İslam mantıkçı larını beş küllfye götüren tasniftir. Buna göre herhangi bir külIf realite, varlık veya anlam öncelikle ya
"zatf" veya "arızf" olur.
ZatT. küllf varlığın hakikatine yani öz ve
mahiyetine delalet eden manadır. Ebü'lBerekat el- Bağdadf'ye göre zatf öyle bir
niteliktir ki önce onu kavrar, sonra da
onun nitelediği varlığı zihnimizde canlandı racak olursak adeta ikisi özdeşle­
şir ve varlığı bu nitelikten soyutlamamız
mümkün olmaz; aksine, niteliğin yok
farzedilmesi durumunda varlık da yok
sayılmış olur. Mesela "canlı" ve "insan"
veya "şekil" ve "üçgen" arasındaki ilişki
böyledir. Gerçekten de insanın canlı ol-
zatf olan nitelik veya anlamları "mukawim" (constituti f. varlığın
özünü o lu ş t ura n ), arızf olanı ise "gayri mukawim" olarak adlandırmışlar ve sonuçta küliiieri zatf küllfler ve arızf küllfler
şeklinde iki ana başlık altında incelemiş­
lerdir.
A) Zatf küllfler cins, nevi ve fasıl şek­
linde üçe ayrılır.
Cins. Porphyrios' a göre cins, altında
nevilerin sıralandığı şeydir. Kaplam açı­
sından cins, neviler denilen topluluğu şü­
mulüne alan bir varlıklar grubudur. İç­
lem açısından cins bir vasıflar yığınıdır.
Aristo'nun tarifi de içlem açısındandır:
Cins, birçok nevide müşterek olan ve
cevher kategorisinde bu birçok neviye
yüklenebilen şeydir. İslam mantıkçıları­
na göre zatf kavramı , ortak nitelikli varlık türleri olmaları itibariyle varlıklar
hakkında sorulan "nedir?" sorusunun
cevabı olabilir ve bu cevap bize beş külIfnin ilki olan cinsi verir. Mesela "insan.
at, ceylan nedir?" sorusuna verilen "canlıdır " cevabındaki "canlı" kavramı cinsi
ifade eder. Cins, gerçeklikleri bakımın­
dan farklı ve çok sayıda olan şeyler hakkında kullan ılan küllfdir.
Nevi (tür). Porphyrios'un açıklamasına
göre cinsin altında ve ona bağlı olan külliye nevi denir. Mesela cins olarak "canlı" kavramını aldığımızda "insan " bunun
bir nevidir. Başka bir tarife göre nevi,
cinsin altında sıralanan ve cinsin öz bakımından kendisine yüklendiği şeydi r .
İs lam mantıkçılarına göre zatf olan bir
kavram. sayıları bakımından çeşitli , fakat aynı gerçekliğe sahip olan şeyler
hakkında sorulan "kendi zatı ve özü itibariyle nedir?" sorusunun cevabını veriyorsa bu cevap "nev'" i gösterir. Mesela
"Ali, Ayşe vb. nedir?" sorusunun cevabı
olan "insan" nevidir.
Fasıl (ayırım). Porphyrios faslı, bir varlığı başka bir varlıktan ayıran şeydi r, şek­
linde tarif eder. Ancak bu ayıncı durum
varlıkta gelip geçici de olabilir. Bu sebeple onun tam tarifi şöyledir: Fasıl , bir
varlığı başka varlıklardan ayıran ve o
varlıkta sürekli olarak bulunan niteliktir. İslam mantıkçıları ise faslı bir şeyi
ortak olduğu başka
zatf nitelik diye tarif etmişlerdir. Mesela akıl, insanı öteki canlılardan ayıran zatf bir nitelik olması dolayısıyla onun faslıdır.
bakımından
B) Arızf küllfler hassa ve araz-ı am olarak ikiye ayrılır.
Hassa. İslam mantıkçıları Porphyrios ·un
hassa ile ilgili dört tarifinden sonuncusu
üzerinde durmuşlardır. Buna göre hassa bir nevin mahiyetine, özüne dahil olmayan fakat sadece o nev'e has olan sı­
fatlardır. Mesela insan "gülen varlıktır"
şekl inde nitelendirilirse de bu küllf kavram insanın mahiyetinin dışındadır. Çünkü insan her zaman gülmez. Yine de gülme sadece insana özgü bir hassadır. Aynı şekilde üçgenin iç açılarının toplamı­
nın iki dik açıya eşit olması da üçgenin
hassasıdır. İnsanın ve üçgenin bu hassaları nevilerine hem eşittir hem de onlardan ayrılamaz. Fakat kitabet de insanın hassas ı olduğu halde insan nevinden ayrılabilir ve ona eşit değildir. hatta daha özeldir. Yani gülme hassası bütün insanlara şamil olduğu halde kitabet hassasına sahip olanlar onların sadece bir kısmıdır.
am. Çeşitli nevileri kapsayan,
her durumda nitelemeyen
lamlardı r. Mesela "hareket", varlığı
durumda nitelemediği yani varlık
zaman hareket halinde olmadığı
arazdır; insan. at, kuş vb. nevilere
mil olduğu için de amdır.
Araz-ı
cak
varlığı
ananher
her
için
şa­
Kindf'den itibaren İslam mantıkçıları
Stoa mantıkçılarından etkilenerek Porphyrios'un beş küllfsine bir de "şahıs" kavramını eklemişlerdir (bk. Kindi, s. 126127) İ hvan-ı Safa ' nın Resô.'il'de (1. 395)
"beş küllf" yerine "altı lafız" (el-elfazü'ssitte) tabirini kullandıkları, bunlardan
"nitelenen şeyler"e (el -mevsOfat) delalet
eden lafı zla rı "şa h ı s . nevi, cins". "nitelikler"e (es-sıfat) delalet eden lafızla rı da
" fasıl, hassa, araz" şeklinde zikrettikleri
görülmektedir. İhvan-ı Safa'nın şahıs dı­
şındaki lafızlara dair tarifleri yukarıdaki
açıklamalara benzer; şahsı ise "kendi dı­
şındaki varlıklardan ayrılmış, seçilmiş ve
duyularla algılanan varlığı gösteren lafız " şeklinde tarif etmişlerdir. Buna göre
mesela " şu adam", "şu hayvan ", " şu ağaç"
vb. ifadeler birer şahıstır. İhvan-r Safa,
beş küllfyi ifade eden terimiere cüz'f varlıkları gösteren şahsı da eklemeleri sebebiyle artık bunlar için alışılageldiği gibi
"küllfler" (kül liyyat) terimini kullanınayıp
"nitelenenler" (mevsOfat) ve "nitelikler"
(s ıfa~ ) tabirlerini ku\Ianmış la rdır.
545
BEŞ KÜLLI
Öte yandan bazı müslüman usulcüler
Aristo ve Porphyrios'un cins ve nevi hakkındaki anlayışlarını değiştirerek cins
yerine nevi, nevi yerine cinsi kullanmış­
lardır. Mesela Adudüddin el-fcf ve Sa'deddin et- Teftazanf' nin bildir diklerine
göre usulcüler. mantıkçıların aksine, "insan" kavramını cins, "canlı" kavramını
nevi şeklinde adlandırmışlardır (Tehanevf, Keşşa{, "cins" md .)
Müslüman düşünürler küllfler probleküllfnin dışında daha geniş olarak ele almışlar ; mantık, tabiat bilimleri, rasyonalizm ve dinle münasebeti bakımından küliller üzerine yaptıkları yorum ve tartışmalarla bu konuda zengin
bir literatür geliştirmişlerdir (bk. KÜLLI).
mini ' beş
BİBLİYOG RAFYA :
Tehanevi, Keşş/J.{, "cins", "el-Külliyyatü'lJ:ı.am " , md.leri ; Porphyre, Isagoge (notlar il avesiyle tre. ). Tricot ), Pari s 1947, s . 13-34 ; Porphyrios. lsagogi (t re. H. Ragı p Atademir). Konya
1948, s. 30-48 ; Kindf, Fi ' /-Felse{eti ' /-Q/a ( n şr.
M. Abd ülhadf EbO Ri de, Resa ' i!ü 'f-J(jndi e/Felsefiyye içinde), Kahire 1369 / 1950, s. 124 130 ; İhva n- ı Safa, Res/J.' il, Beyrut 1376 / 1957,
1, 395-396 ; İbn Sina. Mantık u 'l - meş rikıyyfn,
Kahire 191 0 , s. 50-55; a.mlf., eş - Ş ifa ', el -Mantı~, e/-Medf)al, Kah ire 1952, s. 28-33 ; a.mlf..
en -1'/ecat (n ş r. M. Taki Dan i şpejüh). Tahran
1364 h ş., s. 10-11 , 14 -17; Gazzali, Mi ' y arü 'l' ilm, s. 59-79; Necati Öner, Klasik Mantı k, Ankara 1970, s. 23 -28 ; Nicholas Rescher, Tetau ·
uürü 'l- mantı~i'l· 'Arabf (tre. Muhammed Mehran), Kahire 1985, mütercimin mukaddim esi, s.
49-6 1.
liJ
BEŞ
L
M. NAci B oLAY
SANAT
Kıyas türlerinin
uygulama alanları için kullanılan
bir mantık terimi.
_j
İslam mantıkçılarına gör e mantığın
en önemli bölümünü kıyas teşkil eder.
Kıyası oluşturan öncüllerin çeşitli isimler altında değişme ve çoğalma durumuna göre meydana gelen kıyas türlerine
islam dünyasında muhtemelen ilk defa
Farabi tarafından "es- sınaatü ' ı- hams "
(Osmanl ıca'da " s ınMlt -ı hams" ) adı verilmiştir (İ/ı.şti ' ü 'l· 'u/üm, s. 28) Kıyasta öncüllerin farklı oluşu beş sanatın da birbirinden farklı olmasına yol açar. Bu farkIar a göre beş sanat şöyle sıralanır: Burhan, cedel, hatabe (hitabet ), şiir, safsata.
Beş sanatı kıyasın ihtiva ettiği öncüllerdeki önerme çeşitleri meydana getirdiğine göre her bir sanatın tarifini yapabilmek için öncelikle bu önerme çeşit­
lerini görmek gerekir. islam mantı kçı-
546
ları
önermeleri ihtiva ettikleri bilgilerin
derecesine göre başlıca yedi
doğruluk
kısımda incelemişlerdir.
1. Yakiniyyat.
Gerçeğe uygun olan, tarolarak kesin bilgi veren önermelerdir. "Bütün parçadan büyüktür "
önermesi gibi. İslam mantıkçıları yaklniyyatı çeşitli şekillerde tarif etmişlerdir .
Yaygın anlayışa göre mutlak doğru olan
sadece yakinf önermeler olup aşağıda
gösterilen diğe r bütün önerme çeşitleri
az çok ihtimalli veya gerçek dışı bilgiler
ihtiva eder (bk. YAKiNiYYAT).
tışmasız
2.
MeşhunH. Doğruluğu
insanlar tarakabul gö rmüş olmasından kaynaklanan önermelerdir. Ancak buradaki
"insanlar " genel anlamda olmayıp istisna her zaman söz konusudur. Bu sebeple meşhu ratın doğruluğu "örtT' olup çağ ­
lar a, bölgelere. ülkelere veya sanat ve
meslek alanlarına göre değişebilir . Mantıkçıla r bu önermelere çoğunlukla "Adalet iyidir", "Yalan kötüdür" gibi ahlaki
hükümleri örnek gösterirler.
3. Müsellemat. Tartışma sırasında öne
sür ülen ve hasım tarafından doğruluğu
benimsenen, bir defa hükme delil sayıl­
makla geçerlilik ve yaygınlı k kazanmış
olan önermelerdir. Fıkıh usulünde "ahad
haber"lerle varılan hükümler mOsellemattan sayılı r ve ahact habere itiraz edilmesi durumunda fakihlerin daha önce
bu habere dayanarak hüküm ve rmiş olmala rı delil gösterilir.
4. Makbulat. Yalan söylemeyeceğine
dair h a kkında hüsnüzan beslenilen bir
kimseden alınan bilgileri ifade eder (peygamberlerin yalan söylemeleri ihtimal dış ı
olduğundan onlardan sadı r olduğu kesin
olarak bilinen haberler burhan kategorisine gi rer).
fından
Geniş anlamda yaklniyyabütün önerme çeşitlerini
kapsar ; dar anlamda ise aklın tercihen
kabul ettiği, ancak tersinin de doğru olması ihtimali bulunan önermeler için
kullanılır (bk. ZANNİYYAT ) .
s. Zanniyyat.
tın dışındaki
6. Muhayyelat. Doğ r u veya yanlış, kabul edilebilir veya edilemez olsun insanda sevinç ve huzura yahut nefret ve sı­
kıntıya yol açan önermelerdir.
7. Vehmiyyat. Zihnin bir gücü olan vehim veya hayalin tecrübf varlık ve olayIara bakmak ve genelierne yapmak suretiyle ü rettiği önermelerdir_ Mesela cisimlerin mekanda yer kaplamasın a bakarak, "Var olan her şey mekanda yer
kaplar" şeklinde ileriye sürülen önerme
vehmiyyattandır (bk. VEHMiYYATl.
Tehanevf ( Keşşaf. Il, 835), dayandığı öncüllerin kesinlik değeri bakımından beş
sanat arasındaki ilişkileri şöyle göstermiştir : Kıyasın öncüileri ya bir tasdik veya tasdikin dışında başka bir tesir doğurur. Eğer bu hayaif bir tesir doğuran
kıyas ise buna " şiir " denir. Tasdik doğu­
ran kıyasta ise tasdik ya zannf veya kesin olur. Bunlardan ilki "hatabe"dir; ikincisi ise yakinf kesinlik veya yakinf olmayan bir kesinlik olabilir. Yakinf olan "burhan " dır; yakinf olmayanına gelince bunda ya herkesin kabulü veya sadece tartışmada muhatabın kabulü söz konusu
olabilir, bunlardan ilkine "cedel", ikincisine de "mugalata " adı verilir.
Bu bilgilerden de anlaşılacağı üzere islam mantıkçıları beş sanatı şu şekilde
sıralamışlardır:
1. Burhan . Öncüileri yakiniyyattan olan
kıyastır. Mantıkçılara
göre burhan bütün delillerin en kesin ve güvenilir olanıdı r (bk. BURHAN).
z. Cedel. MeşhOrat veya mOsellemattan sayılan öncüllerden oluşan kıyastır.
Cedel bu öncüllerin kabul edilebilirlik derecesine göre bir değer taşır. Ancak islam mantıkçılarına göre eectel tasdike
faydalı bir kıyas çeşidi olmakla birlikte
aslında bununla ne bir hakikat ispat edilmiş ne de reddedilmiş olur. Cedel sanatını kullanana "cedelf" veya "mücadil "
denir (bk. CEDEL).
3. Hatabe. Ya sırf zanniyyattan veya
hem zanniyyat hem de makbülattan oluşan kıyastır (bk. HATABE).
4. Şiir. Mantıkçılar şiiri kısaca muhayyelat türünden öncüllerin oluşturduğu
kıyas diye tarif etmişler. ayrıca muhayyelata da " şiirf önermeler" adını vermiş­
lerdir (bk. şiiR).
S. Safsata veya Mugalata. Safsata "genellikle öncüileri vehmiyyattan oluşan kı­
yas", mugalata ise "sureti, maddesi veya her ikisi bakımından da geçersiz olan
kıyas " diye açıklanır. Bazı mantıkçılar
beşinci sanat olarak safsatayı, bazıları
da mugalatayı göstermişlerdir (bk. Tehanevi. ı ı . ı 097). islam mantıkçıları düşün­
ce faaliyetlerinde hatadan korunmak,
demogoji yapanları susturmak, imtihanda öğrencinin zihin disiplinini sağlamak
gibi gayelerle mugalata sanatını bilmenin yararlı olduğunu düşünmüşlerdir (bk.
MUGALATA).
islam mantığındaki beş sanatın temeli,
Aristo'nun Organon adlı mantık kOliiyatı­
nın son beş bölümünü teşkil eden, çeşit-