0. i\347indekiler.indd
advertisement
öabt ÖSYM sınav tekniğine uygundur. ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ ÖABT COĞRAFYA Alan B!lg!s! Kom!syon Alan Eğ!t!m! Kom!syon Konu Anlatımı Özgün Sorular Ayrıntılı Çözümler Test Stratej!ler! Çıkmış Sorular Komisyon ÖABT Coğrafya Öğretmenliği Konu Anlatımlı ISBN 978-605-364-737-9 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1.Baskı: Mayıs 2014, Ankara Proje-Yayın Yönetmeni: Bahar Sarımehmetoğlu Türkçe Redaksiyon: Cansel Işık Kahraman Dizgi-Grafik Tasarım: Selda TUNÇ - Merve KOŞAR Kapak Tasarımı: Gürsel AVCI Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No:13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected] ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, ÖABT COĞRAFYA konu anlatımlı yayınımız Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Coğrafya Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi [email protected] adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar... COĞRAFYA ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER ÖABT COĞRAFYA, 50 sorudan oluşmakta ve Coğrafya Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Tarih, Coğrafya, Siyaset Bilimi, Diğer Sosyal Bilim Alanları -Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve İletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sosyal Bilgiler Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Alan Bilgisi Testi Yaklaşık Yüzde % 80 1 - 40 a. Fiziki Coğrafya % 30 b. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya % 30 c. Bölgeler ve Ülkeler % 20 Alan Eğitimi Testi % 20 Soru Sayısı 41 - 50 Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013 COĞRAFYA ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz. İÇİNDEKİLER ALAN BİLGİSİ 1. BÖLÜM: COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ ............................................................................................................................. 5 Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi ............................................................................................................................ 7 COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ ................................................................................................................................... 8 A. Fiziki Coğrafya................................................................................................................................................... 8 1. Jeomorfoloji ................................................................................................................................................ 8 2. Klimatoloji ................................................................................................................................................... 8 3. Hidrografya ................................................................................................................................................. 8 4. Bitki Coğrafyası .......................................................................................................................................... 8 5. Zoocoğrafya................................................................................................................................................ 8 6. Toprak Coğrafyası ...................................................................................................................................... 8 7. Kartografya ................................................................................................................................................. 9 B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya ........................................................................................................................... 9 1. Nüfus Coğrafyası ........................................................................................................................................ 9 2. Yerleşme Coğrafyası .................................................................................................................................. 9 3. Siyasi Coğrafya .......................................................................................................................................... 9 4. Kültürel Coğrafya ........................................................................................................................................ 9 5. Ekonomik Coğrafya .................................................................................................................................... 9 Çözümlü Test ............................................................................................................................................................ 11 Çözümler .................................................................................................................................................................. 12 2. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA EVREN ve DÜNYA ................................................................................................................................................... 15 Galaksiler (Gökadalar) ......................................................................................................................................... 15 Yıldızlar ................................................................................................................................................................ 15 Kuyruklu Yıldızlar.......................................................................................................................................... 15 Asteroitler............................................................................................................................................................. 16 Meteorit ve Meteorlar ........................................................................................................................................... 16 Karadelikler .......................................................................................................................................................... 16 Güneş ve Güneş Sistemi ..................................................................................................................................... 16 Ay ve Özellikleri ................................................................................................................................................... 19 vi DÜNYA (YERYUVARLAĞI) ..................................................................................................................................... 20 Dünya'nın Şekli ve Sonuçları ............................................................................................................................... 20 Dünya'nın Hareketleri .......................................................................................................................................... 22 Yerel Saat ............................................................................................................................................................ 24 Yerel Saat Hesaplamaları ............................................................................................................................. 25 Uluslararası Saat (Saat Dilimleri)......................................................................................................................... 26 Ulusal Saat ................................................................................................................................................... 26 Tarih Değiştirme Çizgisi ................................................................................................................................ 26 Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları .................................................................. 27 Eksen Eğikliği (Ekvator İle Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı) ............................................................................. 28 Eksen Eğikliğinin Sonuçları .......................................................................................................................... 28 Güneş Işınlarının Yıl İçinde Dik Düştüğü Enlemlerin Değişmesi ......................................................................... 30 Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları .................................................................................................... 31 21 Mart ve 23 Eylül Durumu (Ekinokslar) ..................................................................................................... 31 21 Haziran Durumu (Yaz Solstisi)................................................................................................................. 32 21 Aralık Durumu (Kış Solstisi)..................................................................................................................... 32 Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama ..................................................................................................................... 33 KARTOGRAFYA (HARİTA BİLGİSİ) ....................................................................................................................... 35 UTM Koordinat Sistemi ........................................................................................................................................ 35 Harita ................................................................................................................................................................... 36 Harita Bilgisi İle İlgili Bazı Kavramlar ............................................................................................................ 38 Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma .......................................................................................................... 40 Eğim ............................................................................................................................................................. 42 Harita Çeşitleri .............................................................................................................................................. 43 Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi ................................................................ 45 COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ ........................................................................................................................... 52 Matematik (Mutlak) Konum .................................................................................................................................. 52 1. Paraleller .................................................................................................................................................. 52 2. Meridyenler ............................................................................................................................................... 53 3. Enlem ....................................................................................................................................................... 54 4. Boylam...................................................................................................................................................... 55 Göreceli (Özel) Konum ........................................................................................................................................ 55 Coğrafi Bilgi Sistemi (Cbs) ve Uzaktan Algılama ................................................................................................. 56 JEOMORFOLOJİ (YERŞEKİLLERİ) ....................................................................................................................... 57 Dünya'nın İç Yapısı .............................................................................................................................................. 57 Yeryuvarlağının Yapısı .................................................................................................................................. 57 vii Levha Hareketleri ......................................................................................................................................... 58 Kıtaların Kayması ......................................................................................................................................... 59 Jeolojik Zamanlar ......................................................................................................................................... 60 Yerkabuğunun Malzemesi (Taşlar) ............................................................................................................... 63 Yerşekillerinin Oluşumu ....................................................................................................................................... 66 Yerşekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yerşekillerini Oluşturan Kuvvetler ........................................................ 66 Yeryüzünde Ana Yerşekilleri ................................................................................................................................ 71 Dağlar ........................................................................................................................................................... 71 Ovalar ........................................................................................................................................................... 72 Platolar ......................................................................................................................................................... 73 BÜYÜK JEOMORFOLOJİK GRUPLAR .................................................................................................................. 76 Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) .......................................................................................................... 76 Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri ................................................................................................ 77 Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri ................................................................................................. 80 Kıyı Topografyası ................................................................................................................................................. 82 Dalga Aşındırma Şekilleri ............................................................................................................................. 83 Dalga Biriktirme Şekilleri............................................................................................................................... 83 Kıyı Tipleri ..................................................................................................................................................... 84 KARST TOPOGRAFYASI ........................................................................................................................................ 87 Karstik Aşındırma Şekilleri ................................................................................................................................... 87 1. Lapya ........................................................................................................................................................ 87 2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava)............................................................................................................... 88 3. Uvala ........................................................................................................................................................ 88 4. Polye......................................................................................................................................................... 88 5. Obruk ........................................................................................................................................................ 88 6. Düden (Su Yutan- Su Batan) .................................................................................................................... 88 7. Mağara ..................................................................................................................................................... 88 8. Doğal Tünel ve Köprü ............................................................................................................................... 89 9. Kör ve Kuru Vadiler................................................................................................................................... 89 Karstik Biriktirme Şekilleri .................................................................................................................................... 89 1. Traverten .................................................................................................................................................. 89 2. Sarkıt, Dikit ve Sütun ................................................................................................................................ 89 KURAK VE YARI KURAK BÖLGELER TOPOGRAFYASI ..................................................................................... 90 Kurak ve Yarı Kurak Bölgede Aşındırma Şekilleri................................................................................................ 90 1. Mantarkaya (Şahit Tepeler) ...................................................................................................................... 90 2. Tafoni ........................................................................................................................................................ 91 viii 3. Deflasyon Çukurları .................................................................................................................................. 91 4. Yardanglar ................................................................................................................................................ 91 5. Hamada ve Reg........................................................................................................................................ 91 6. Façetalı Çakıllar (Drei Konter) .................................................................................................................. 91 Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri ............................................................................................. 92 1. Kumullar (Kum Yığınları) .......................................................................................................................... 92 2. Lös ............................................................................................................................................................ 92 BUZUL TOPOGRAFYASI (GLASİYAL) ................................................................................................................... 93 Buzullar ................................................................................................................................................................ 93 Başlıca Buzul Tipleri ............................................................................................................................................ 94 Buzul Aşındırma Şekilleri ..................................................................................................................................... 94 1. Çizik, Oluk ve Çentikler ............................................................................................................................ 94 2. Sirkler (Buz Yalağı) ................................................................................................................................... 94 3. Buzul Vadileri (Tekne Vadi) ....................................................................................................................... 94 4. Asılı Vadiler............................................................................................................................................... 95 5. Fiyord........................................................................................................................................................ 95 6. Hörgüç Kayalar ......................................................................................................................................... 95 Buzul Biriktirme Şekilleri ...................................................................................................................................... 95 1. Moren ....................................................................................................................................................... 95 2. Sandur Ovası............................................................................................................................................ 95 3. Drumlinler ................................................................................................................................................. 96 4. Kame ........................................................................................................................................................ 96 5. Kettle (Söl) ................................................................................................................................................ 96 Buzul Çevresi Bölgeler Topografyası ................................................................................................................... 96 1. Erime Çukurları......................................................................................................................................... 96 2. Yoğurulmuş Topraklar ............................................................................................................................... 96 3. Çelenkli Topraklar ..................................................................................................................................... 96 4. Poligonal Topraklar (Taş Poligonları) ........................................................................................................ 96 5. Şeritli Toprakları (Taş Şeritleri).................................................................................................................. 96 6. Soliflüksiyon Taraçaları ............................................................................................................................. 96 VOLKAN TOPOGRAFYASI ..................................................................................................................................... 97 Volkan Tipleri ve Dünyada Volkanizmanın Dağılışı ............................................................................................. 98 a. Stromboli Volkan Tipi ................................................................................................................................ 98 b. Hawai Volkan Tipi ..................................................................................................................................... 98 c. Volcano Volkan Tipi .................................................................................................................................. 98 d. Pele Volkan Tipi ........................................................................................................................................ 98 Volkanizma İle İlgili Yerşekilleri ............................................................................................................................ 99 ix 1. Krater ve Kaldera...................................................................................................................................... 99 2. Maar ve Diatrema ..................................................................................................................................... 99 3. Volkanik Dom ve Kule............................................................................................................................... 99 4. Lav Volkanları ........................................................................................................................................... 99 5. Piroklastik Volkanlar ................................................................................................................................. 99 Volkan Topografyasında Aşındırma ve Biriktirme ................................................................................................ 99 1. Barrancos ................................................................................................................................................. 99 2. Planez....................................................................................................................................................... 99 3. Aşınım Kalderaları .................................................................................................................................... 99 4. Neck ve Dayk ........................................................................................................................................... 99 KLİMATOLOJİ - İKLİM BİLGİSİ ............................................................................................................................ 100 Atmosfer ............................................................................................................................................................ 101 Atmosferin Etkileri....................................................................................................................................... 101 Atmosferi Oluşturan Gazlar ........................................................................................................................ 102 Atmosferin Katları ....................................................................................................................................... 103 İKLİM ELEMANLARI ............................................................................................................................................. 103 Sıcaklık .............................................................................................................................................................. 103 Sıcaklığın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler ................................................................................... 104 İzoterm Haritaları ........................................................................................................................................ 107 Basınç ................................................................................................................................................................ 109 Basıncın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler..................................................................................... 109 Alçak Basınç (Siklon).................................................................................................................................. 112 Yüksek Basınç (Antisiklon) ......................................................................................................................... 112 İzobar Haritaları .......................................................................................................................................... 113 Rüzgârlar ........................................................................................................................................................... 113 Rüzgârın Hızı.............................................................................................................................................. 113 Rüzgârın Yönü............................................................................................................................................ 114 Rüzgârın Esme Sıklığı (Rüzgâr Frekansı) .................................................................................................. 114 Rüzgâr Çeşitleri .......................................................................................................................................... 115 NEMLİLİK VE YAĞIŞ ............................................................................................................................................. 121 Nem ve Yağışlar ................................................................................................................................................ 121 1. Mutlak Nem (Salt Nemlilik) ..................................................................................................................... 121 2. Bağıl Nem (Nispi Nem) ........................................................................................................................... 121 Yoğunlaşma ....................................................................................................................................................... 122 Yoğunlaşma Şekilleri .................................................................................................................................. 122 Yağışlar .............................................................................................................................................................. 123 x Oluşumlarına Göre Yağış Çeşitleri ............................................................................................................. 123 Yağış Biçimleri ............................................................................................................................................ 124 Yağış Rejimi................................................................................................................................................ 125 Yeryüzünde Yağış Dağılışı.......................................................................................................................... 125 BUZ DEVİRLERİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ...................................................................................................... 126 BÜYÜK İKLİM TİPLERİ ........................................................................................................................................ 128 Başlıca Büyük İklim Tipleri ................................................................................................................................. 128 Ekvatoral İklim ............................................................................................................................................ 128 Yazı Yağışlı Tropikal İklim (Subtropikal) ..................................................................................................... 129 HİDROGRAFYA (SULAR COĞRAFYASI)............................................................................................................. 135 1. Denizler ve Okyanuslar.................................................................................................................................. 135 A. Dalgalar .................................................................................................................................................. 136 B. Akıntılar .................................................................................................................................................. 136 C. Gel-Git (Med - Cezir).............................................................................................................................. 137 2. Akarsular........................................................................................................................................................ 138 Akarsu Rejimleri ......................................................................................................................................... 140 Drenaj Sistemleri ........................................................................................................................................ 140 Dünya'nın Önemli Akarsuları ...................................................................................................................... 142 3. Göller ............................................................................................................................................................. 145 A. Doğal Göller ........................................................................................................................................... 145 B. Yapay Göller (Barajlar) ........................................................................................................................... 145 Su Özelliklerine Göre Göller ....................................................................................................................... 146 4. Yer Altı Suları ................................................................................................................................................. 146 5. Kaynak Suları ................................................................................................................................................ 146 A. Artezyen Kaynaklar ................................................................................................................................ 146 B. Karstik Kaynaklar (Voklüz) ..................................................................................................................... 147 C. Fay Kaynakları ....................................................................................................................................... 147 D. Yamaç (Vadi) Kaynakları ........................................................................................................................ 147 E. Gayzer Kaynaklar................................................................................................................................... 148 F. Kaplıcalar ve Ilıcalar ............................................................................................................................... 148 Sulardan Faydalanma ................................................................................................................................ 149 Hidroelektrik Potansiyel .............................................................................................................................. 149 TOPRAK COĞRAFYASI ........................................................................................................................................ 150 Toprağın Özellikleri ve Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler ......................................................................... 151 1. Anakaya.................................................................................................................................................. 151 2. İklim ........................................................................................................................................................ 152 3. Yerşekilleri .............................................................................................................................................. 152 xi 4. Canlılar ................................................................................................................................................... 152 5. Zaman .................................................................................................................................................... 152 Toprak Türleri ..................................................................................................................................................... 152 1. Zonal (Yerli Kaya Toprakları) .................................................................................................................. 152 2. Azonal (Tasınmış Topraklar) ................................................................................................................... 153 3. İntrazonal ................................................................................................................................................ 153 Toprak Taksonomisi (1975) veya 7. Toprak Sınıflandırma Sistemi .................................................................... 154 1. Entisoller ................................................................................................................................................. 154 2. İnceptisoller ............................................................................................................................................ 154 3. Aridisoller ................................................................................................................................................ 154 4. Mollisoller................................................................................................................................................ 154 5. Spodosollar............................................................................................................................................. 154 6. Alfosiller .................................................................................................................................................. 154 7. Ultisoller .................................................................................................................................................. 154 8. Oxisoller.................................................................................................................................................. 154 9. Vertisoller ................................................................................................................................................ 155 10. Histosoller ............................................................................................................................................. 155 Heyelan.............................................................................................................................................................. 155 Heyelana Neden Olan Faktörler ................................................................................................................. 156 Erozyon.............................................................................................................................................................. 156 Erozyonu Artıran Faktörler ......................................................................................................................... 156 BİTKİ (VEJETASYON) COĞRAFYASI .................................................................................................................. 157 Bitkilerin Yetişme Koşulları ................................................................................................................................ 157 1. İklim ........................................................................................................................................................ 157 2. Yerşekilleri .............................................................................................................................................. 158 3. Toprak ..................................................................................................................................................... 159 4. Biyotik ..................................................................................................................................................... 159 Baslica Bitki Toplulukları .................................................................................................................................... 159 1. Ağaç Formasyonu................................................................................................................................... 159 2. Çalı Formasyonu .................................................................................................................................... 160 3. Ot Formasyonu ....................................................................................................................................... 160 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 162 Çözümler ................................................................................................................................................................ 168 3. BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA BEŞERÎ COĞRAFYA ............................................................................................................................................. 175 NÜFUS COĞRAFYASI .......................................................................................................................................... 178 xii Nüfusun Yapısı .................................................................................................................................................. 179 Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri............................................................................................................ 180 Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ............................................................................................................... 182 Nüfusun Eğitim Durumu ............................................................................................................................. 183 Çalısan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı ............................................................................. 183 Kırsal - Kentsel Nüfus ................................................................................................................................. 184 Nüfus Artışı ........................................................................................................................................................ 184 Dünya Nüfus Artışı ve Artışla İlgili Bazı Görüşler ....................................................................................... 184 Hızlı Nüfus Artışının Sonuçları ................................................................................................................... 185 Nüfus Artışı İle İlgili Görüşler ...................................................................................................................... 186 Kıtalarda ve Bazı Ülkelerde Nüfus ve Nüfus Artış Oranı ............................................................................ 187 Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler ................................................................... 189 Nüfus Yoğunluğu Kavramları ............................................................................................................................. 191 1. Aritmik Nüfus Yoğunluğu ........................................................................................................................ 191 2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ...................................................................................................................... 191 3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu .................................................................................................................... 191 Nüfus Politikaları ................................................................................................................................................ 192 GÖÇLER ................................................................................................................................................................ 193 Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler ............................................................................................................ 193 Kavimler Göçü ............................................................................................................................................ 193 Göçlerin Nedenleri ............................................................................................................................................. 194 1. Ekonomik Nedenler ................................................................................................................................ 194 2. Doğal Nedenler....................................................................................................................................... 194 3. Siyasi Nedenler ...................................................................................................................................... 194 4. Sosyal Nedenler ..................................................................................................................................... 194 Göçlerin Sonuçları ............................................................................................................................................. 195 Gidilen Yere Göre Göçler ................................................................................................................................... 195 A. İç Göçler ................................................................................................................................................. 195 B. Dış Göçler .............................................................................................................................................. 195 Kalma Süresine Göre Göçler ............................................................................................................................. 195 A. Geçici (Mevsimlik) Göçler ...................................................................................................................... 195 B. Sürekli Göçler......................................................................................................................................... 195 Beyin Göçü ........................................................................................................................................................ 195 YERLEŞME COĞRAFYASI ................................................................................................................................... 196 Yerleşmenin Tarihçesi ........................................................................................................................................ 197 1. Mağaralar ve Ağaç Kovukları ................................................................................................................. 197 2. Yerleşik Hayat ve Tarım Şehirleri ............................................................................................................ 197 xiii 3. Ticaret Şehirleri ...................................................................................................................................... 197 4. Liman Şehirleri........................................................................................................................................ 197 5. İdari Şehirler ........................................................................................................................................... 197 6. Dinî Şehirler ............................................................................................................................................ 198 7. Maden Şehirleri ...................................................................................................................................... 198 8. Sanayi Şehirleri ...................................................................................................................................... 198 9. Turizm Şehirleri ...................................................................................................................................... 198 10. Teknoloji Şehirleri ................................................................................................................................. 198 Yerleşmelerin Sınıflandırılması .......................................................................................................................... 199 Kırsal Yerleşmeler ...................................................................................................................................... 199 Kent Yerleşmeleri ....................................................................................................................................... 207 EKONOMİK COĞRAFYA ...................................................................................................................................... 213 Gelismişlik ve Az Gelişmişlik ............................................................................................................................. 213 Küreselleşen Ekonomi ....................................................................................................................................... 217 Ekonomik Faaliyet Türleri .................................................................................................................................. 218 Tarım Faaliyetleri ........................................................................................................................................ 219 Hayvancılık ................................................................................................................................................. 230 Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma ..................................................................................................... 232 Madenler..................................................................................................................................................... 233 Enerji Kaynakları ........................................................................................................................................ 238 Ulaşım ........................................................................................................................................................ 244 Turizm ......................................................................................................................................................... 249 Sanayi......................................................................................................................................................... 252 Ticaret ......................................................................................................................................................... 259 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 262 Çözümler ................................................................................................................................................................ 266 4. BÖLÜM: SİYASİ COĞRAFYA SİYASİ COĞRAFYA ............................................................................................................................................... 271 Siyasi Coğrafyanın Gelişimi ve Jeopolitik Teoriler ............................................................................................. 273 1. Kara Hâkimiyet Teorisi ............................................................................................................................ 273 2. Kenar Kuşak Teorisi................................................................................................................................ 274 3. Deniz Hâkimiyet Teorisi .......................................................................................................................... 274 4. Hava Hâkimiyet Teorisi ........................................................................................................................... 275 5. Merkezî Türk Hâkimiyet Teorisi .............................................................................................................. 275 6. Uzay Hâkimiyet Teorisi ........................................................................................................................... 275 7. Tarihin Sonu Teorisi ................................................................................................................................ 275 xiv 8. Medeniyetler Çatışması Teorisi .............................................................................................................. 276 9. Medeniyetlerin Bütünleşmesi Teorisi ...................................................................................................... 276 10. Büyük Satranç Tahtası Teorisi .............................................................................................................. 276 11. Eksen Ülkeler Hâkimiyet Teorisi ........................................................................................................... 276 12. Entrika Çemberi Teorisi ........................................................................................................................ 276 Siyasi Coğrafyada Organizasyonlar: Devlet, Millet, Millî Devlet ........................................................................ 277 Devletin Karakteristik Özellikleri ................................................................................................................. 277 Devlet ve Ulus ............................................................................................................................................ 277 Millî Devletlerin Ortaya Çıkışı ..................................................................................................................... 278 Millet ve Millî Devlet .................................................................................................................................... 278 Millî Olmayan Devletler............................................................................................................................... 278 Devletlerin Sınıflandırılması ............................................................................................................................... 279 1. Etki Alanlarına Göre Devletler ................................................................................................................ 279 2. Alanlarına Göre Devletler ....................................................................................................................... 280 3. Biçimlerine (Şekillerine) Göre Devletler .................................................................................................. 280 4. Gelişmişlik Seviyelerine Göre Devletler.................................................................................................. 281 5. Günümüzde Var Olmayan Devletler ....................................................................................................... 281 Özelliği Olan Bölgeler ve Devletlerin Fizyografik Sınıflandırılması ............................................................. 281 Dünyada Güç Mücadeleleri ............................................................................................................................... 288 Devletler Arasında Güç Mücadelesi ........................................................................................................... 288 Milletlerarası Güç Mücadelesi .................................................................................................................... 288 Dünyadaki Çatışma Bölgeleri ............................................................................................................................ 289 Kafkasya ..................................................................................................................................................... 289 Orta Asya.................................................................................................................................................... 290 Afrika .......................................................................................................................................................... 290 Pakt ve Birlikler .................................................................................................................................................. 290 Birleşmiş Milletler........................................................................................................................................ 290 Avrupa Birliği (AB) ...................................................................................................................................... 291 Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teskilatı (KEİ) ............................................................................................... 291 Arap Birliği (Arap Ligi)................................................................................................................................. 291 Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) .......................................................................................................... 291 İngiliz Milletler Topluluğu (Commonwealth) ................................................................................................ 292 G7 ve G8 Ülkeleri ....................................................................................................................................... 292 Gelişmekte Olan 8 Ülke (D8) ...................................................................................................................... 292 Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) .................................................................................................. 292 İslam İş Birliği Örgütü (İİÖ) ......................................................................................................................... 292 Sangay İş Birliği Örgütü .............................................................................................................................. 292 xv Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Anlaşması .............................................................................. 293 Kanallar ve Boğazlar.......................................................................................................................................... 294 Amerika Birleşik Devletleri ................................................................................................................................. 297 Rusya Federasyonu........................................................................................................................................... 298 Hindistan ............................................................................................................................................................ 299 İngiltere .............................................................................................................................................................. 300 Fransa................................................................................................................................................................ 301 Hollanda............................................................................................................................................................. 302 Çin Halk Cumhuriyeti ......................................................................................................................................... 303 Japonya ............................................................................................................................................................. 304 Almanya ............................................................................................................................................................. 305 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 306 Çözümler ................................................................................................................................................................ 311 5. BÖLÜM: İNSAN - DOĞA ETKİLEŞİMİ KORUMA ALANLARI İNSANIN DOĞAYA MÜDAHALELERİ ................................................................................................................... 317 DOĞANIN İNSANA ETKİLERİ .............................................................................................................................. 318 DOĞAL AFETLER ................................................................................................................................................. 319 Yer Kökenli (Jeolojik) Afetler .............................................................................................................................. 319 Atmosfer Kökenli (Meteorolojik) Afetler ............................................................................................................. 319 JEOLOJİK AFETLER ............................................................................................................................................ 320 Heyelan.............................................................................................................................................................. 320 Deprem .............................................................................................................................................................. 321 Kaya Düşmesi.................................................................................................................................................... 322 METEOROLOJİK AFETLER ................................................................................................................................. 323 Çığ ..................................................................................................................................................................... 323 Aşırı Kar ............................................................................................................................................................. 324 Sel ve Su Baskını .............................................................................................................................................. 324 Kuraklık .............................................................................................................................................................. 325 Don .................................................................................................................................................................... 325 Dolu ................................................................................................................................................................... 326 Tipi ..................................................................................................................................................................... 326 Fırtına ................................................................................................................................................................ 326 Sis ...................................................................................................................................................................... 327 Yıldırım Düşmesi ............................................................................................................................................... 327 Orman Yangını................................................................................................................................................... 328 Türkiye'de Korunan Alanlar ve Turizm.................................................................................................................... 329 xvi Millî Park Oluşturma Konusunda Öngörülen Hususlar ...................................................................................... 329 Türkiye'deki Millî Parklar .................................................................................................................................... 330 Diğer Koruma Statüleri ...................................................................................................................................... 335 Türkiye'nin UNESCO Dünya Miras Listesi'nde Yer Alan Değerleri .................................................................... 337 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 338 Çözümler ................................................................................................................................................................ 340 6. BÖLÜM: TÜRKİYE COĞRAFYASI TÜRKİYE'NİN COĞRAFİ KONUMU ...................................................................................................................... 343 Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu ve Sonuçları ...................................................................................... 343 Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları.............................................................................................................. 344 Özel Tarihlerde Türkiye ...................................................................................................................................... 345 Türkiye'de Ortak Saat Kavramı.......................................................................................................................... 346 TÜRKİYE'NİN JEOPOLİTİK KONUMU ................................................................................................................. 347 MEDENİYETLERİN ÇIKIŞ NOKTASI TÜRKİYE ................................................................................................... 348 Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları .......................................................................... 348 TÜRKİYE'NİN SINIRLARI ...................................................................................................................................... 349 TÜRKİYE'NiN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ ............................................................................................................. 351 Jeolojik Zamanlarda Türkiye .............................................................................................................................. 351 Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik).............................................................................................................. 351 İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoik)................................................................................................................ 351 Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer) .............................................................................................................. 351 Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner)........................................................................................................ 351 Türkiye'de Orojenik Hareketler .......................................................................................................................... 353 Türkiye'de Epirojenik Hareketler ........................................................................................................................ 353 Türkiye'de Volkanizma ....................................................................................................................................... 354 Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar .......................................................................................... 355 Türkiye'de Depremler ........................................................................................................................................ 356 I. Dereceden Deprem Alanları .................................................................................................................... 356 TÜRKİYE'DE YERYÜZÜ SEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ ........................................................................ 357 TÜRKİYE'NİN BAZI OVALARI VE PLATOLARI ................................................................................................... 358 TÜRKİYE'NİN OVALARI ........................................................................................................................................ 358 Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar............................................................................................ 358 A. Kıyı Ovaları ............................................................................................................................................ 358 B. İç Ovalar ................................................................................................................................................. 359 TÜRKİYE'NİN PLATOLARI ................................................................................................................................... 359 TÜRKİYE'DE ÇÖZÜLME ....................................................................................................................................... 359 xvii 1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme ........................................................................................................................... 359 2. Kimyasal Çözülme ......................................................................................................................................... 360 TÜRKİYE'DE BAŞLICA TOPRAK TİPLERİ .......................................................................................................... 360 1. Zonal Topraklar .............................................................................................................................................. 360 2. İntrazonal Topraklar ....................................................................................................................................... 361 3. Azonal Topraklar ............................................................................................................................................ 361 TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA ................................................................................................ 362 TÜRKİYE'DE HEYELAN ........................................................................................................................................ 362 TÜRKİYE'DE EROZYON ....................................................................................................................................... 362 TÜRKİYE AKARSULARI ....................................................................................................................................... 364 Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri.............................................................................................................. 364 Türkiye'deki Akarsu Havzaları ........................................................................................................................... 364 Türkiye'deki Başlıca Akarsular........................................................................................................................... 365 Türkiye Akarsularının Rejimleri .......................................................................................................................... 365 A. Yağmur Suları İle Beslenen Akarsular ................................................................................................... 365 B. Kar ve Buz Suları İle Beslenen Akarsular .............................................................................................. 365 C. Kaynak Suları İle Beslenen Akarsular.................................................................................................... 366 D. Gölden Çıkan Akarsular (Göl Ayağı)...................................................................................................... 366 E. Karma Rejimli Akarsular......................................................................................................................... 366 Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri .......................................................................................... 366 Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri ............................................................................ 366 Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri.............................................................................. 368 TÜRKİYE'DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER ............................................................................... 369 TÜRKİYE'DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER .................................................................................. 370 Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri ................................................................................................................. 370 1. Sirkler (Buz Yalağı) ................................................................................................................................. 370 2. Buzul Vadiler (Tekne Vadiler) .................................................................................................................. 370 Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri................................................................................................................... 370 Moren ......................................................................................................................................................... 370 TÜRKİYE'NİN YER ALTI SULARI VE KAYNAKLARI ........................................................................................... 371 Türkiye'nin Kaynakları ....................................................................................................................................... 371 1. Artezyen Kaynaklar ................................................................................................................................ 371 2. Karstik Kaynaklar (Voklüz)...................................................................................................................... 371 3. Fay Kaynakları........................................................................................................................................ 371 4. Yamaç Kaynakları................................................................................................................................... 372 Türkiye'nin Kaplıca ve Ilıcaları ........................................................................................................................... 372 TÜRKİYE'DE KARSTİK ŞEKİLLERİ ..................................................................................................................... 372 Türkiye'de Karstik Arazilerin Dağılışı ................................................................................................................. 373 xviii Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri ............................................................................................................... 373 1. Lapya ...................................................................................................................................................... 373 2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava)............................................................................................................. 374 3. Uvala ...................................................................................................................................................... 374 4. Polye....................................................................................................................................................... 374 5. Obruk ..................................................................................................................................................... 374 6. Düden (Su yutan - Su batan) .................................................................................................................. 374 7. Mağara ................................................................................................................................................... 374 Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri ................................................................................................................. 375 1. Traverten ................................................................................................................................................ 375 2. Sarkıt, Dikit ve Sütun .............................................................................................................................. 375 TÜRKİYE'DE DALGALARIN VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER.................................................... 375 Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri ................................................................................................................. 375 Falez (Yalıyar) ............................................................................................................................................ 375 Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri .................................................................................................................. 376 1. Kumsallar................................................................................................................................................ 376 2. Kıyı Oku (Kıyı Kordonu).......................................................................................................................... 376 3. Lagün (Kıyı Set Gölü - Deniz Kulağı) ..................................................................................................... 376 4. Tombolo (Saplı Ada) ............................................................................................................................... 376 TÜRKİYE'DE KIYI TİPLERİ ................................................................................................................................... 377 1. Boyuna Kıyılar ............................................................................................................................................... 377 2. Enine Kıyılar .................................................................................................................................................. 377 3. Ria Tipi Kıyılar ............................................................................................................................................... 377 4. Dalmaçya Tipi Kıyılar ..................................................................................................................................... 377 5. Limanlı Kıyılar ................................................................................................................................................ 378 TÜRKİYE'DE GÖLLER .......................................................................................................................................... 378 A. Doğal Göller .................................................................................................................................................. 379 1. Yerli Kaya Gölleri .................................................................................................................................... 379 2. Set Gölleri ............................................................................................................................................... 379 B. Yapay (Baraj) Göller ...................................................................................................................................... 380 TÜRKİYE'NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE TÜRKİYE'DE İKLİM ELEMANLARI ............................. 381 Matematik Konumun İklime Etkisi ...................................................................................................................... 381 Özel Konumun İklime Etkisi ............................................................................................................................... 381 a. Etrafındaki Denizlerin Etkisi .................................................................................................................... 381 b. Yükselti ................................................................................................................................................... 381 c. Dağların Uzanışı ..................................................................................................................................... 381 d. Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi .................................................................................................. 381 e. Bakı ........................................................................................................................................................ 381 xix TÜRKİYE'DE SICAKLIK ........................................................................................................................................ 382 Türkiye'nin Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası ...................................................................................................... 382 Türkiye Ocak Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ................................................................................................. 382 Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ............................................................................................ 383 Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkları ........................................................................................................................... 383 TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN BASINÇ MERKEZLERİ ............................................................................................... 383 TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN RÜZGÂRLAR .............................................................................................................. 384 TÜRKİYE'DE NEM VE YAĞIŞ ............................................................................................................................... 385 Oluşumuna Göre Yağış Çeşitleri ....................................................................................................................... 385 Türkiye'de Yağışın Fazla Olduğu Yerler ..................................................................................................... 385 Türkiye'de Yağışın Az Olduğu Yerler .......................................................................................................... 385 TÜRKİYE'DE İKLİM TİPLERİ ................................................................................................................................ 386 Karadeniz İklimi ................................................................................................................................................. 386 Akdeniz İklimi ..................................................................................................................................................... 387 Karasal İklim ...................................................................................................................................................... 387 Sert Karasal İklim ....................................................................................................................................... 387 Step İklimi ................................................................................................................................................... 388 TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ .............................................................................................................................. 388 1. Ormanlar ........................................................................................................................................................ 388 2. Maki ............................................................................................................................................................... 389 3. Bozkır............................................................................................................................................................. 390 4. Yüksek Dağ Çayırlar ...................................................................................................................................... 390 TÜRKİYE'DE NÜFUS VE YERLEŞME .................................................................................................................. 392 Türkiye'de Nüfus Sayımları................................................................................................................................ 392 Nüfus Artışı ve Sonuçları ................................................................................................................................... 392 Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler ............................................................................................. 394 1. Doğal Faktörler ....................................................................................................................................... 394 2. Beşerî ve Ekonomik Faktörler ................................................................................................................ 395 Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler ......................................................................................................... 395 Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler ............................................................................................................... 396 Türkiye'de Nüfus Yoğunlukları ........................................................................................................................... 396 1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu ..................................................................................................................... 396 2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ...................................................................................................................... 397 3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu .................................................................................................................... 397 Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) ................................................................................................ 398 1. Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ................................................................................ 398 2. Türkiye'de Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ......................................................................................... 400 3. Türkiye'de Çalısan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı ....................................................... 400 xx 4. Türkiye'de Nüfusun Eğitim Durumu .....................................................................................................400 5. Türkiye'de Kırsal - Kentsel Nüfus ........................................................................................................401 Türkiye'de Nüfus Politikaları ...........................................................................................................................402 Gelecekte Türkiye Nüfusu ..............................................................................................................................403 TÜRKİYE'DE GÖÇLER ......................................................................................................................................403 1. Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler ..........................................................................................................403 2. Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler .............................................................................................................404 İç Göçler ..................................................................................................................................................404 Dış Göçler................................................................................................................................................405 3. Türkiye'de Zamana Göre Göçler ................................................................................................................405 Sürekli Göçler ..........................................................................................................................................405 Mevsimlik Göçler .....................................................................................................................................405 TÜRKİYE'DE YERLEŞME ..................................................................................................................................406 Yerleşmenin Tarihçesi .....................................................................................................................................406 Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler ......................................................................................................408 1. Beşerî ve Ekonomik Faktörler .............................................................................................................408 2. Fiziki Faktörler .....................................................................................................................................408 Türkiye'de Yerleşme Şekilleri ..........................................................................................................................408 Yerleşmelerin Sınıflandırılması .......................................................................................................................408 A. Köy Altı Yerleşmeleri ...........................................................................................................................410 B. Kent Yerleşmeleri ................................................................................................................................413 Türkiye'de Mesken Tipleri ...............................................................................................................................416 1. Ahşap Meskenler .................................................................................................................................416 2. Toprak (Kerpiç) Meskenler...................................................................................................................416 3. Taş Meskenler .....................................................................................................................................416 TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI ........................................................................................................418 Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler ...................................................................................................418 A.Coğrafi Konum .....................................................................................................................................418 B. Yerşekilleri ...........................................................................................................................................418 C.İklim......................................................................................................................................................418 D. Nüfus Yerleşme ...................................................................................................................................419 TÜRKİYE'DE ARAZİ KULLANIMI ......................................................................................................................419 Türkiye'de Yerşekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri .......................................................................................419 TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA .............................................................................................420 TÜRKİYE'DE TARIM (ZİRAAT) ..........................................................................................................................421 Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler ...................................................................................................421 A. İklim .....................................................................................................................................................421 B. Yerşekilleri ...........................................................................................................................................422 xxi Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler ..................................................................................................... 422 1. Sulama ................................................................................................................................................... 422 2. Tarımda Makine Kullanımı ...................................................................................................................... 422 3. Gübreleme .............................................................................................................................................. 422 4. Tohum Islahı ........................................................................................................................................... 422 5. Toprak ve Bakımı .................................................................................................................................... 422 6. Zirai mücadele (İlaçlama) ....................................................................................................................... 422 7. Tarımı Desteleyen Kuruluşlar ................................................................................................................. 423 8. Pazarlama .............................................................................................................................................. 423 Bitkisel Üretim .................................................................................................................................................... 423 Tahıllar ........................................................................................................................................................ 423 Baklagiller ................................................................................................................................................... 425 Sanayi Bitkileri ............................................................................................................................................ 426 Yağ Bitkileri ................................................................................................................................................. 427 Yem Bitkileri ................................................................................................................................................ 428 Meyvecilik ................................................................................................................................................... 428 Sebzecilik ................................................................................................................................................... 430 Seracılık...................................................................................................................................................... 430 Turfandacılık ............................................................................................................................................... 430 TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK ................................................................................................................................. 430 Hayvancılığı Etkileyen Faktörler ........................................................................................................................ 431 Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı ................................................................................................... 431 1. Küçükbaş Hayvancılık ............................................................................................................................ 431 2. Büyükbaş Hayvancılık ............................................................................................................................ 432 3. Kümes Hayvancılığı................................................................................................................................ 433 4. İpek Böcekçiliği ....................................................................................................................................... 433 5. Arıcılık..................................................................................................................................................... 433 6. Su Ürünleri.............................................................................................................................................. 433 TÜRKİYE'DE ORMANCILIK .................................................................................................................................. 434 Ormanlardan Yararlanma ve Orman Ürünleri .................................................................................................... 434 Ormancılığın Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi ........................................................................................ 434 TÜRKiYE'DE MADENLER .................................................................................................................................... 435 Madenciliğin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi ........................................................................................ 438 TÜRKiYE'DE ENERJi ............................................................................................................................................ 438 Türkiye'de Enerji Kaynakları .............................................................................................................................. 440 Taşkömürü .................................................................................................................................................. 440 Linyit ........................................................................................................................................................... 440 xxii Petrol .......................................................................................................................................................... 441 Doğalgaz .................................................................................................................................................... 441 Rüzgâr Gücü .............................................................................................................................................. 441 Güneş Enerjisi ............................................................................................................................................ 442 Jeotermal Enerji.......................................................................................................................................... 442 Nükleer Enerji (Radyoaktif mineraller) ........................................................................................................ 442 TÜRKİYE'DE SANAYİ............................................................................................................................................ 442 Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi ............................................................................................ 443 Türkiye'de Sanayinin Gelişimi............................................................................................................................ 443 Sanayide Planlı Devre ....................................................................................................................................... 444 Sanayi Kolları..................................................................................................................................................... 445 Besin Sanayii .............................................................................................................................................. 445 Un ve Unlu Mamüller Sanayii ..................................................................................................................... 445 Şeker Sanayii ............................................................................................................................................. 446 Çay Sanayii ................................................................................................................................................ 446 Yağ Sanayii................................................................................................................................................. 446 Süt ve Süt Ürünleri Sanayii......................................................................................................................... 446 Konserve Sanayii........................................................................................................................................ 446 Tütün ve İspirtolu İçki Sanayii ..................................................................................................................... 446 Dokuma, Deri ve Giyim Eşyası Sanayii ...................................................................................................... 446 Maden Sanayii ............................................................................................................................................ 447 Makine Sanayii ........................................................................................................................................... 447 Petro - Kimya Sanayii ................................................................................................................................. 447 Çimento, Cam ve Seramik Sanayii ............................................................................................................. 447 Orman Ürünleri Sanayii .............................................................................................................................. 447 TÜRKİYE'DE ULAŞIM ........................................................................................................................................... 448 Türkiye'de Ulaşımı Etkileyen Doğal ve Beşerî Faktörler.................................................................................... 448 Doğal Faktörler ........................................................................................................................................... 448 Beşerî ve Ekonomik Faktörler .................................................................................................................... 448 TÜRKİYE'DE TİCARET ......................................................................................................................................... 451 İç Ticaret ............................................................................................................................................................ 451 Dış Ticaret ......................................................................................................................................................... 452 Transit Ticaret .................................................................................................................................................... 453 Serbest Ticaret Bölgeleri ................................................................................................................................... 453 Ülkemizde Serbest Ticaret Bölgeleri .................................................................................................................. 454 TÜRKİYE'DE BORU HATLARI .............................................................................................................................. 454 Türkiye İçinde Boru Hatları ................................................................................................................................ 455 xxiii Doğalgaz Boru Hatları ................................................................................................................................ 455 Doğalgaz Yer Altı Depolama Tesisleri ........................................................................................................ 455 TÜRKİYE'DE KÜLTÜR VE TURİZM ...................................................................................................................... 456 Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler ............................................................................................................... 456 Doğal Faktörler ........................................................................................................................................... 456 Beşerî Faktörler .......................................................................................................................................... 456 Türkiye'nin Turistik Değerleri ............................................................................................................................. 457 A. Doğal Güzellikler .................................................................................................................................... 457 B. Tarihî Değerler........................................................................................................................................ 458 TÜRKİYE'DE HİZMET SEKTÖRÜ ......................................................................................................................... 459 İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI (İBBS) ............................................................................. 460 BÖLGESEL KALKINMA PROJELERİ .................................................................................................................. 462 Zonguldak - Bartin - Karübük (ZBK) Projesi ...................................................................................................... 463 Doğu Karadeniz Projesi (DOKAP) ..................................................................................................................... 463 Yesilirmak Havzasi Gelisim Projesi .................................................................................................................... 463 Doğu Anadolu Projesi (DAP) ............................................................................................................................. 463 GAP (Güneydoğu Anadolu Projesi) .................................................................................................................. 464 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 465 Çözümler ................................................................................................................................................................ 473 KAYNAKLAR ......................................................................................................................................................... 477 xxiv ALAN EĞİTİMİ COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI ........................................................................................................ 483 Program Değişikliği ............................................................................................................................................ 483 Program Yaklaşımı ............................................................................................................................................ 483 TÜRK MİLLÎ EĞİTİMİNİN AMAÇLARI .................................................................................................................. 485 Genel Amaçlar ................................................................................................................................................... 485 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ UYGULANMASI İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR ......................... 485 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ GENEL AMAÇLARI ................................................................. 487 YAPILANDIRMACILIK .......................................................................................................................................... 488 Bilissel Yapılandırmacılık ................................................................................................................................... 488 Sosyal Yapılandırmacılık ................................................................................................................................... 489 Radikal Yapılandırmacılık .................................................................................................................................. 489 Yapılandırmacı Eğitim Programları .................................................................................................................... 489 KAVRAM ÖĞRETİMİ ............................................................................................................................................. 490 Coğrafya Öğretiminde Kavramların Yeri ve Önemi ............................................................................................ 491 Coğrafya Derslerinde Kavram ve Terim Öğretimi .............................................................................................. 491 Kavram Haritaları ............................................................................................................................................... 493 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KAZANIM VE BECERİLERİN YAPILANDIRILMASI ............................................. 494 Harita Becerisi ................................................................................................................................................... 496 Gözlem Becerisi................................................................................................................................................. 496 Arazi Çalışmaları ............................................................................................................................................... 496 Coğrafi Sorgulama Becerisi ............................................................................................................................... 496 Tablo, Grafik ve Diyagram Hazırlama ve Yorumlama Becerisi .......................................................................... 497 Zamanı Algılama Becerisi .................................................................................................................................. 497 Kanıt Kullanma Becerisi..................................................................................................................................... 497 Değişim ve Sürekliliği Algılama Becerisi ............................................................................................................ 498 Kazanımların Özellikleri ..................................................................................................................................... 498 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE DEĞERLER ............................................................................................................ 499 Değerle İlgili Diğer Kavramlar ............................................................................................................................ 501 Karakter Eğitimi ................................................................................................................................................. 503 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRENME ALANLARI ........................................................................................................ 504 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 506 Çözümler ................................................................................................................................................................ 508 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE YAKLAŞIMLAR ...................................................................................................... 511 xxv Proje Tabanlı Öğrenme ...................................................................................................................................... 511 Arastırma Ödevleri ve Projeler........................................................................................................................... 512 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÇOKLU ZEKÂ ........................................................................................................ 513 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE İŞ BİRLİKLİ ÖĞRENME ......................................................................................... 518 İş Birlikli Öğrenmenin Temel Koşulları ............................................................................................................... 519 İş Birlikli Öğrenme Teknikleri.............................................................................................................................. 521 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 5E MODELİ ............................................................................................................ 521 ARAŞTIRMA İNCELEME YOLUYLA ÖĞRENME................................................................................................. 522 Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımında Öğretmen ve Öğrencinin Görevi................................... 523 Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımının Özellikleri ....................................................................... 523 Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımının Yararları ......................................................................... 523 Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımının Aşamaları ...................................................................... 524 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME ................................................................................. 524 Hebb’in Kuramı .................................................................................................................................................. 525 Nörofizyolojik Temelli Öğretim İlkeleri ................................................................................................................ 525 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 4MAT ÖĞRENME YAKLAŞIMI (MCCARTHY ÖĞRENME STİLİ MODELİ) .......... 527 1. Tip Öğrenenler (İmgesel Öğrenenler) ............................................................................................................ 528 2. Tip Öğrenenler (Analitik Öğrenenler) ............................................................................................................. 528 3. Üçüncü Tip Öğrenenler (Sağduyulu Öğrenenler) .......................................................................................... 529 4. Tip Öğrenenler (Dinamik Öğrenenler) ........................................................................................................... 529 4MAT Öğrenme Döngüsü Tamamlanırken İzlenen Sağ ve Sol Mod Teknikleri ................................................. 530 COĞRAFYA EĞİTİMİNDE ELEŞTİREL DÜŞÜNME ............................................................................................. 531 Düşünme Becerileri ........................................................................................................................................... 531 Elestirel Düşünme Eğilimleri .............................................................................................................................. 531 Eğitim Programlarının Hedefi Olarak Eleştirel Düşünme ................................................................................... 532 Eleştirel Düşünme Eğitimi .................................................................................................................................. 532 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE YANSITICI ÖĞRENME ........................................................................................... 533 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRENMEYİ ÖĞRENME ...................................................................................... 535 Öğrenmeyi Öğrenmenin Temeli Olarak Düsünmeyi Öğrenme .......................................................................... 536 Öğrenmeyi Öğrenme Nedir?.............................................................................................................................. 537 Öğrenmeyi Öğrenmede Öğretmen .................................................................................................................... 538 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRETİM YÖNTEM VE TEKNİKLERİ .................................................................. 539 1. Anlatım........................................................................................................................................................... 539 2. Soru - Cevap.................................................................................................................................................. 540 3. Grup Tartışması ............................................................................................................................................. 540 4. Okuma ........................................................................................................................................................... 541 5. Workshop (Çalıştay / Düşünme Atölyesi) ...................................................................................................... 541 xxvi 6. Gezi - Gözlem ................................................................................................................................................ 541 7. Gösteri (Demonstrasyon)............................................................................................................................... 542 8. Örnek Olay..................................................................................................................................................... 542 9. Beyin Fırtınası................................................................................................................................................ 542 10. Altı Sapkalı Düşünme Tekniği ...................................................................................................................... 543 11. İstasyon........................................................................................................................................................ 543 12. Tartışma Yöntemi ......................................................................................................................................... 544 13. Benzetim (Simulasyon) ................................................................................................................................ 544 14. Problem Çözme ........................................................................................................................................... 544 15. Laboratuvar Çalışma Tekniği ....................................................................................................................... 544 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER .................................................................. 546 Öğretimde Materyal Kullanımı ........................................................................................................................... 546 Materyal Kullanımında Dikkat Edilecek Noktalar ............................................................................................... 546 Materyal Geliştirme ............................................................................................................................................ 547 Materyal Geliştirmede Dikkat Edilecek Noktalar ................................................................................................ 547 Materyal Geliştirme ve Tasarım İlişkisi............................................................................................................... 547 Eğitimde Materyal Tasarımı ve Tasarım İlkeleri ................................................................................................. 548 Coğrafya Öğretiminde Kullanılabilecek Araç - Gereçler .................................................................................... 549 Grafikler ve Şekiller............................................................................................................................................ 551 Kartogramlar ...................................................................................................................................................... 553 Üç Boyutlu Materyaller....................................................................................................................................... 555 Görsel İşitsel Araçlar.......................................................................................................................................... 556 Elektronik Materyaller ........................................................................................................................................ 557 Bilgisayar Destekli Eğitim .................................................................................................................................. 561 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 565 Çözümler ................................................................................................................................................................ 567 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖLÇME DEĞERLENDİRME ................................................................................... 570 Ölçme ve Değerlendirmenin Amacı ................................................................................................................... 570 Eğitimde Kullanılan Ölçme Araçları ve Özellikleri .............................................................................................. 570 Ölçme Araçlarının Seçimi .................................................................................................................................. 571 Öğrenciyi Çok Yönlü Tanımaya Dönük Coğrafya Dersi Ölçme Araçları ............................................................ 571 COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (CBS) ................................................................... 575 Coğrafya Öğretiminde Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS)........................................................................................ 576 Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 578 Çözümler ................................................................................................................................................................ 580 KAYNAKLAR ......................................................................................................................................................... 583 ALAN BİLGİSİ 1. BÖLÜM COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ 5 COĞRAFYA'NIN TANIMI VE TARİHİ Coğrafya; insanla doğal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi ilkeleriyle inceleyen ve sonuçlarını bir bütün hâlinde sunan bilimdir. Bu ilkeler neden, dağılış ve sonuçtur. Örneğin depremi ele alalım. Deprem nedir ve nasıl oluşur, yeryüzünde deprem riski nerelerde az ve fazladır ve deprem sonucunda doğal çevre ve insan bundan nasıl etkilenir? İşte bu soruların cevapları; neden, dağılış ve sonuç ilkelerinin cevaplarıdır. Coğrafya hakkında ilk çalışmalar milattan binlerce yıl önce yapılmıştır. MÖ 2700 yılında Sümerlilerden kalma tuğla üzerine yapılmış bir dünya haritası bulunmuştur. Başka bir haritada II. Ramses Dönemi'nden kalmadır. Bu haritada bir altın madeninin yeri gösterilmektedir. Coğrafya terimini ilk kez Eski Çağ Yunan düşürlerinden Eratosthenes (MÖ 275-195) yazdığı eserinin adında kullanmıştır. Eserinin adı Geographika'dır. Geographie yerin tasviri demektir. Zaten bu dönemlerde Coğrafya daha çok seyyahlar (gezginler), politikacılar ve tarihçilerle birlikte anılıyordu. İbn-i Haldun'un "Coğrafya kaderdir." ifadesi yaşadığı dönemin coğrafyaya bakış açısını gösterir. Erol Tümertekin "Bir beşerî bilim olan coğrafya insanın yaşadığı, çalıştığı, bir araya geldiği ve başta kendi yaşama ortamı olmak üzere değiştirmekte olduğu yeryüzünü inceler." demiştir. Yukarıda verilen bu tanımlarda olduğu gibi eski çağlardan günümüze kadar coğrafya tanımlanırken insan ve doğal ortamın açıklanmasına vurgu vardır. Bu sebeple coğrafyanın konusunun bir boyutunu insan, bir boyutunu doğal çevre (ortam) oluşturmaktadır. Varenius (1622-1649) coğrafyayı teoloji ile bağlantı görüşünden ayırmış ve öne sürdüğü "temel birlik" fikrini bütün mekân olguları arasındaki bir dizi sıkı bağların meydana getirdiği tek bir yerküre sistemiyle açıklamaya çalışmıştır. Varenius yaptığı sınıflandırma ile olaylara önce tüm dünya ile ilgili genel, ikinci olarak belirli ülkelerle ilgili özel, üçüncü olarak ülkelerin içindeki daha küçük olanlarla ilgili korografik ve yereli anlatan topografik düzeylerde bakıyordu. Coğrafya yalnızca tüm dünyaya değil, her bir yerle ayrı ayrı ilgiliydi. (Özgüç - Tümertekin 2010) Günümüzdeki modern coğrafi görüşün temelleri 19.yy. başlarında Alman coğrafyacılar Humboldt, Carl Ritter ve Frideric Ratzel tarafından atılmıştır. (Doğanay 2013) Bunlardan Humboldt fiziki coğrafyanın, Ritter ve Ratzel de beşerî coğrafyanın kurucuları sayılır. Tarih boyunca coğrafya ile ilgili görüşler ve eserler aşağıdaki gibidir. ESKİ ÇAĞ'DA: Herodot, Tales, Aristo, Eratosthenes, Strabon ve Batlamyus coğrafya ile ilgili eserler verenlerdir. Bu dönemde coğrafi bilgiler çoğunlukla gezi ve tasvirler ile basit planlar ve haritalara dayanıyordu. Thales (MÖ 640-546); İlk Çağ'ın ilk coğrafyacısıdır. Yunan medeniyetinin hâkim olduğu yerlerin coğrafi özelliklerini araştırmış, yeryüzünün ölçülebileceği fikrini ileri sürmüştür. Gemicilerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Herodot (MÖ 484-425): Kuzey Afrika, İran, Yunanistan, İtalya ve Hindistan'a kadar uzanan sahayı gezmiş, burada gördükleriyle "Herodot Tarihini" yazmıştır. "Mısır Nil'in hediyesidir." sözüyle neden-sonuç ilişkisi kurma özelliğine vurgu yapmıştır. Ayrıca gemiciler ve gezginlerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Herodot'un Dünya Haritası Aristo (MÖ 384-322): Siyaset, felsefe ve matematik alanında çalışma yapmış, aynı zamanda coğrafyaya da katkıda bulunmuştur. Dünya'nın küre olduğunu savunmuştur. "Doğal zenginliği yetersiz yerlerde devlet kurmak zordur." sözü ile çevreci görüşün babasıdır. 6 Eratosthenes (MÖ 176-194): Coğrafya sözcüğünü ilk defa Geographika adlı eserinde kullanmıştır. Büyük İskender'in seferleri sırasında yeryüzünün hızla genişleyen alanlarını belirleyip haritasını yapmıştır. İskenderiye ile Asvan (Syene) arasında çalışma yaparak dünyanını çevresini hesaplamıştır. Strabon (MÖ 64-MS 21): Amasya'da doğmuştur. İyi öğrenim görmüştür. Gezdiği yerlerin tarihî, coğrafi ve sosyolojik özelliklerini 17 ciltlik Geographika adlı eserinde anlatmıştır. Batlamyus (MS 108-168): Yunan coğrafyacıdır. Mısır'da eğitim görmüştür. Coğrafya Rehberi ve Büyük Gök Sistematiği adlı eserleri vardır. İlk Çağ ile Orta Çağ arasında köprüdür. İslam dünyasında bu kitabı ünlüdür. Ünlü bir haritası vardır. Uzun süre Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Macellan, Batlamyus'un eserlerinden faydalanmışlardır. ORTA ÇAĞ'DA: Mesudi, Biruni, İbni-Battuta, İbn-i Haldun gibi daha çok İslam dünyasının bilim adamları coğrafya ile ilgilenmişlerdir. İslam dünyasında, eski çağlardaki eserler tercüme edilerek bunlardan faydanılmıştır. Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lugati't-Türk adlı kitabında harita vardır. Bu çağda Avrupa'da kilisenin baskısı ile bilimsel çalışmalar yapılmamıştır. Mesudi: Bağdatlıdır. Seyahatnamesi vardır. Güney ve Güneydoğu Asya, Kafkasya, İran, Suriye, İspanya ve Kuzey Afrika ülkelerini gezmiştir. Divanü Lugati't-Türk'teki Dünya Haritası İdrisi: İslam dünyasının Arap coğrafyacısıdır. Endülüs ekolündendir. Akdeniz ülkelerini ve İngiltere'yi gezmiş, Sicilya'da Kral II. Ruggiero'nun Palermo'daki sarayına yerleşmiş ve bu alanda eserler vermiştir. Arapların Batlamyusu denir. İbn-Haldun: Orta Çağ'ın siyasi coğrafyacısıdır. Tarihçi ve sosyologdur. Devletler ile ilgili eserler vermiş, devletler ve kuruldukları coğrafya ile ilgisini araştırmıştır. Aristoya benzer görüşler ileri sürmüştür. Mukkaddime adlı eseri vardır. Uluğ Bey: Timur'un torunudur. Semerkand'da medreseler yaptırmıştır. Astronomi, tarih ve matematik alanında çalışmalar yapmıştır. Öğrencisi Ali Kuşçu'dur. Ali Kuşçu, Uluğ Bey'in ölümünden sonra İstanbul'a gelip Fatih Sultan Mehmet'in hizmetinde çalışmaya başlamıştır. Fethiye adlı kitabı vardır. Yeni Çağ'da: Avrupa'da Rönesans ile pozitif bilimler önem kazanmış ayrıca yeni kıtalar keşfedilmiştir. Çok uzun yolculuklar yapılmış, Amerika, Avustralya ve adalar keşfedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, Katip Çelebi ve Evliya Çelebi'nin eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır. 7 Bu çağda Coğrafi Keşifler coğrafyaya damga vurmuştur. Portekizli Bartelmi Diaz Ümit Burnu'na, Kristof Kolomb Amerika'ya, Vasco da Gama Hindistan'a ulaşmıştır. Magellan okyanus ötesi seyahatler yapmış ve dünyayı dolaşmıştır. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, "Kitabı Bahriye" adlı kitabında coğrafi bilgiler vermiş ve harita çizmiştir. Kitabında ve haritasında Akdeniz'i anlatmıştır. Kristof Kolomb'dan ve Avrupalı gezginlerden ve korsanlardan faydalanmıştır. Ayrıca Katip Çelebi'nin "Cihannüma" ve Evliya Çelebi'nin "Seyahatname" adlı eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır. YAKIN ÇAĞ'DA: Bu dönemde modern coğrafya alanında çalışmalar başlamıştır. Ayrıca coğrafyanın bilimsel alanda gerçek kimliğine kavuşmaya başlaması bu dönemdedir. Bu dönemin başlarında Avrupalı bilim adamları birçok yeni yerler keşfetmişlerdir. Mackenzie (1764-1820) Kanada'daki gölleri ve ABD'nin batısındaki yerleri bulmuştur. W. Clark (1770-1835) ile Meriwether Lewis (1774-1809) ABD'yi doğu-batı doğrultusunda geçmişlerdir. James Cook: Yeni Zelanda'yı keşfetmiştir. Piri Reis Haritası James Ross 1840 yılında Antarktika'ya ulaşmış, R. Scatt Güney Kutbu'na gitmiştir. Norveçli Amundsen 1911'de Güney Kutup Noktası'nı tespit etmiştir. Edmund Hillary 1953'te Everest'e tırmanmıştır. 1960 yılında Piccard, Mariana Çukurluğu'na inmiştir. Bu dönemde Coğrafya'ya bilimsel kimlik kazandıran isimler şunlardır: Alexander Van Humboldt (1769-1859): Fiziki coğrafyanın kurucusudur. Alman coğrafyacılardandır. Avrupa'nın çoğunu ve Kuzey-Güney Amerika'yı dolaşıp gözlemler yapmıştır. Humboldt neden, dağılış, karşılıklı ilgi ilkelerini coğrafyaya kazandırmış, okyanus akıntılarını incelemiş, insan doğa etkileşimi ve bitki coğrafyası ile ilgili araştırmalar yapmıştır. Carl Ritter (1799-1859): Beşerî coğrafyayı kuran ve geliştiren Alman coğrafyacılardandır. İnsan ile doğal ortam arasındaki etkileşimi incelerken olaylara insan yönünden bakmıştır. Friedrich Ratzel (1844-1904): Beşerî coğrafyayı geliştiren Alman coğrafyacılardandır. Siyasi Coğrafya adlı eserleriyle jeopolitiğin ve siyasi coğrafyanın çağdaş anlamda temelini atmıştır. Paul Vidalde La Blache (1845-1918): Beşerî coğrafya alanında çalışmalar yapmış Fransız coğrafyacılardandır. Bölgesel coğrafyanın kurucularındandır. Yakın Çağ'da başlayan bu modernleşme günümüze kadar gelişerek hızla devam etmiştir. Eskiden yeryüzünü tanımak olarak algılanan coğrafya, artık günümüzde yeryüzünden daha etkili ve sağlıklı yararlanmayı ortaya koyan, sürdürülebilir bir faydalanmayı öngören bir bilim olmuştur. Bu nedenle Avrupa, Kuzey Amerika ve daha sonra birçok ülkede coğrafya ile ilgili fakülteler ve bölümler açılmıştır. YAKIN ÇAĞ'DA: Coğrafi Keşifler devam etmiş, bilimsel çalışmalar artmıştır. MODERN ÇAĞ'DA: Yani 19. yüzyıl öncesine kadar daha çok görüş ve yer tasviri olarak devam eden Coğrafya 19. yüzyıldan sonra modern hâle geldi ve modern çalışmalar başladı. Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi Coğrafyanın gelişimi Türkiye'de Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası olarak iki döneme ayırabilir. Cumhuriyet Öncesi'nde: Coğrafya sadece Seyyahların anlattıkları yerler ile oralara ait özellikler ve orada yaşayan insanların gelenek görenekleri olarak düşünülüyordu. Avrupa'ya göre coğrafi çalışmalarda çok geri kalınmıştı. 1915'te İstanbul Üniversitesinde Coğrafya Bölümünün açılması coğrafyada en önemli gelişmedir. Cumhuriyet Dönemi'ndeki modernleşme coğrafyaya yansımıştır. İstanbul Coğrafya Bölümünde Alman coğrafyacılar dersler vermiş ve Alman ekolü benimsenmiştir. 1933-1941 arası Türk coğrafyasının Kuruluş ve Teşkilatlanma Dönemi'dir. Çünkü bu dönemde İstanbul Coğrafya Bölümü'nde yeni düzenlemeler yapılmış, 1935'te Ankara'da DTCF kurulmuş, başına Almanya Berlin Üniversitesinden davet edilen Prof. Dr. Herbert Louis getirilmiştir. 1941'de I. Coğrafya Kongresi yapılmıştır. Zamanla yabancıların elinde olan coğrafi araştırmalar Türk bilim adamlarının eline geçmiş ve yabancılara bağımlılık azalmıştır. 8 6 Haziran 1941'de toplanan I. Coğrafya Kongresi'nde en önemli karar şu olmuştur: İlk ve ortaöğretimde okutulan coğrafya ders programları gözden geçirilerek yeniden düzenlenmiş, yazılması gereken kitaplar belirlenerek içerikleri tespit edilmiş, coğrafya terimlerinin anlaşılır hâle getirilmesi için komisyonlar oluşturularak çalışmalar başlatılmış, Türkiye'nin coğrafi bölgeleri belirlenerek sınırlar çizilmiş ve raporlar hazırlanmıştır. COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ Coğrafyanın konu alanı aşağıdaki gibidir. COĞRAFYA DOĞAL ÇEVRE (ORTAM) İNSAN Coğrafyanın konusu içinde iki önemli unsur vardır. Bunlar doğal çevre (ortam) ve insandır. Bu unsurlara göre coğrafya bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümler şunlardır: A. Fiziki Coğrafya Doğal çevre elemanları ve doğal çevrede meydana gelen olayları inceler. Başlıca inceleme konuları yeryüzü şekilleri, iklim olayları, toprak oluşum olayları (edafik), biyotik olaylar, hidrografik olaylar ve kartografyadır. Bu olayların tümünü yalnızca fiziki coğrafya diyerek işlemek ve araştırmak çok zordur. Bu nedenle fiziki coğrafya kendi içinde bazı araştırma bilim dallarına ayrılmıştır. 1. Jeomorfoloji Yeryüzü şekilleri bilimidir. Bu yer şekilleri terimi rölyef şeklinde de kullanılır. Yer şekilleri iç ve dış güçler sonucunda oluşur. Akarsular, yağışlar, buzullar, dalgalar, rüzgârlar ve canlılar tarafından oluşturulan etkilere dış kuvvetler (egzojenik); tektonik hareketler, deprem, volkanizma ile orojenik ve epirojenik hareketlere iç kuvvetler (endojenik) denir. 2. Klimatoloji İklim bilimi anlamına gelir. Atmosferi ve troposferde meydana gelen sıcaklık, basınç, rüzgâr ve nem gibi iklim elemanlarını inceler. 3. Hidrografya Sular coğrafyasıdır. Yer üstü ve yer altı suları ile kaynakları inceler. Göller, denizler, okyanuslar, gel-git olayları ve yer altı sularını inceler. 4. Bitki Coğrafyası Doğal bitki örtüsünün oluşumu ile çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi inceler. İnsan tarafından yetiştirilen bitkiler bu bilimin konusuna girmez. 5. Zoocoğrafya Doğal olarak yetişen hayvanların karalar ve sularda dağılışını inceler. İnsan tarafından yetiştirilen hayvanlar ekonomik coğrafyanın inceleme alanına girer. Bitki ve hayvan coğrafyası için ortak olarak biyocoğrafya da kullanılır. 6. Toprak Coğrafyası Toprak yapısını, oluşum özelliklerini ve dağılışını inceler. Buna pedoloji de denir. Toprak oluşum şartlarına edafik faktörler de denir. 9 7. Kartografya Harita bilimi denir. Harita çizim tekniklerini, haritadan yararlanma usullerini inceler. B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya İnsanın çevre üzerinde yapmış olduğu ekonomik, sosyal, kültürel, politik faaliyetleri inceler. Bu anabilim dalı Beşerî ve Ekonomik Coğrafya diye ayrılır. Beşer Arapçada insan demektir. Beşerî coğrafya insanla ilgili olan yerleşmeler ve nüfus gibi konuları inceler. İnsanın yaşamak ve yaşamını devam ettirmek için yapmış olduğu ekonomik faaliyetler, ekonomik coğrafyanın konusudur. Beşerî ve ekonomik coğrafya kendi içinde şu bölümlere ayrılmıştır: 1. Nüfus Coğrafyası Nüfus ve çevre arasındaki ilişkileri ve yeryüzündeki nüfus dağılışını inceler. 2. Yerleşme Coğrafyası Yerleşme ve doğal çevre arasındaki ilişkileri, yerleşme türlerini ve mesken tiplerini inceler. 3. Siyasi Coğrafya Devletler arası ilişkileri, tarih boyunca bu ilişkilerin gelişimlerini inceler. Ülkelerin büyüklüğü ve kaynaklarının uluslararası ilişkilerde rollerini inceler. 4. Kültürel Coğrafya Ülkelerin yeme, içme, giyim, müzik, dil, din, mimari gibi alışkanlık ve geleneklerini inceler. Bunları incelerken mekân ile kültür arasındaki ilişkiyi inceler. 5. Ekonomik Coğrafya Ekonomik faaliyetlerin çevre ile olan ilişkilerine bakar. Kendi içinde alt dallara ayrılır. a. Ziraat Coğrafyası: Tarım coğrafyası da denir. Tarım faaliyetleri ile çevre arasındaki ilişkiyi inceler. b. Sanayi Coğrafyası: Sanayi kuruluşlarının kuruluş ve gelişim sürecini, bunların çevre ile olan ilişkilerini inceler. c. Ulaşım Coğrafyası: Eski dilde münakalat coğrafyası da denir. Mal ve hizmet taşınması ve haberleşme faaliyetleri ile çevre arasındaki ilişkileri inceler. d. Turizm Coğrafyası: Yakın dönemde gelişmeye başlamıştır. Turizm faaliyetlerinin oluşma nedenleri ile bunun çevre ile ilişkilerine bakar. e. Ticaret Coğrafyası: Mal ve hizmet alım satımı ile bunların ülke ve bölgelere etkisini inceler. 10 Kısaca coğrafyayı bölümlere ve faydalandığı bilim dallarına göre aşağıdaki gibi ayırabiliriz. COĞRAFYA Fiziki Coğrafya Beşerî ve Ekonomik Coğrafya - Jeomorfoloji - Nüfus Coğrafyası - Klimatoloji - Yerleşme Coğrafyası - Hidrografya - Siyasi Coğrafya - Bitki Coğrafyası - Kültürel Coğrafya - Zoocoğrafya - Ekonomik Coğrafya - Toprak Coğrafyası - Kartografya Ayrıca coğrafyanın bu bölümleri, diğer bazı bilim ve bilim dallarından faydalanır: Coğrafyanın Dalları Faydalandığı Bazı Bilim ve Bilim Dalları Jeomorfoloji Jeoloji, Jeofizik, Pedoloji, Astronomi, Speleloji, Petroloji Klimatoloji Meteoroloji, Astronomi Hidrografya Hidroloji, Oseanografya, Limnoloji, Potamoloji Biyocoğrafya Biyoloji, Botanik, Zooloji, Tıp 2013 - ÖABT Coğrafya Öğr. "Coğrafya çifttir." diyerek coğrafyayı ilk olarak genel ve özel coğrafya şeklinde bölümleyen bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir? A) Bernhardus Varenius B) Carl Ritter C) Alexander van Humboldt D) Emmanuel de Martonne E) Paul Vidal de la Blache Çözüm Coğrafyayı bir bilim dalı olarak canlandıran, "Coğrafya çifttir." diyerek coğrafyayı ilk olarak genel ve özel coğrafya şeklinde bölümleyen bilim insanı, Bernhardus Varenius'tir. Geographia Ceneralis (Genel Coğrafya, 1650) adlı yapıtında bölgesel coğrafya kavramını ortaya attı. Yeryüzünü etkileyen rüzgâr, deniz vb. etmenleri ele alıp nedenlerini ve etkilerini açıklamaya çalıştı. Yapıtı 150 yıl süreyle temel coğrafya kitabı olarak kullanıldı. Cevap A
