Sağlıklı Beslenme - İstanbul Tıp Fakültesi

Sağlıklı Beslenme
Doç. Dr. Bülent Saka
İstanbul Tıp Fakültesi
İç Hastalıkları AD
Yeterli beslenme ile;
1.
2.
3.
4.
5.
Metabolik ihtiyaçlar
Bağışıklık sistemi
Fiziksel aktivite
Organ sistem fonksiyonları
Yaşamın idamesi ve kalitesi
Beslenme Bozukluğu
• Bir veya birden çok makro/mikro besin
öğesinin eksikliği sonucu organizma
fonksiyonlarının aksaması.
• Bunun sonucu vücut kompozisyonu ve
fonksiyonları bozulur.
Besin Öğeleri
• MAKRO
– Karbonhidratlar
– Proteinler
– Yağlar
• MİKRO
– Mineraller
– Vitaminler
– Su
AMAÇ
• Metabolik ihtiyaçları karşılamak
• Kiloyu korumak
• Uygun VKI (kg/m2)
– <18.5 düşük kilo
– 18.5-25 normal kilo
– 25-29.9 kilolu
– 30-39.9 obez
– ≥40 morbid obez
• Erişkin popülasyonda 25-30 kg/m2 arası
BKİ erkeklerde 85-98 cm, kadınlarda 7888 cm bel çevresine denk gelirken; yaşlı
erkeklerde 90-102 cm, yaşlı kadınlarda 8898 cm’e denk gelmektedir
VKİ İle Mortalite Riski Arasındaki İlişki
Yaşlı Bireylerde U Şeklindedir
Yaşlı erkek ve kadınlarda vücut kitle indeksine göre total mortalite için
düzeltilmiş Hazard oranı (%95 GA) (VKİ: kg/m2)
©2011 by BMJ Publishing Group Ltd
Kvamme J-M, et al. Epidemiol Community Health. doi:10.1136/jech.2010.123232.
Karbonhidratlar
• Dengeli bir diyetin %55-60’ı
• Basit veya kompleks şekerler
• Kompleks karbonhidratları içeren besinler
(tahıllar, kurubaklagiller, patates vb.)
• Posanın (lif), yaşlılarda koruyucu ve tedavi
edici etkileri vardır.
• Meyveler (elma, armut, çilek vb.),
sebzeler, kuru fasulye, yağlı tohumlar, sert
kabuklu yemişler (ceviz, fındık vb.), pirinç,
yulaf, arpa kepeğindeki “suda çözünen
posa” kolesterolü düşürür, kan glukozunu
düzenler.
• Buğday kepeği, mısır kepeği, tam buğday
unundan yapılmış ekmeklerdeki tahıllar ve
sebzelerdeki “suda çözünmeyen posa”
ise kabızlığı önler, yaşlılarda bağırsak
faaliyetlerinin düzenlenmesi açısından
önem taşır.
• Yaşlılarda günlük 20-30 g posa alınması
önerilmektedir.
Protein
• Sağlıklı yetişkinde 1 g/kg/gün
• Yaşlılarda sağlık halinin ve fonksiyonel
kapasitenin idamesinde optimal protein
tüketiminin 1.5 g/kg/gün olması ve günlük
enerjinin proteinden gelen oranının %1520 olması önerilmektedir.
Düşük Protein Alımı ve Yağsız Vücut
Kitlesi Kaybı
• n = 2066
Yağsız kitlede değişim (kg)
TASARIM
• Protein alımı: 0.7
g/kg/g’den (quintile 1)
1.2 g/kg/g’e
(quintile 5)
Enerjiye göre ayarlamış protein alımının
düzeltilmiş yağsız vücut kitlesine oranıdüzeltilmiş total protein kaybı beşte birlik
dilimine göre düzeltilmiş yağsız kilte (YK) kaybı
0
-0.2
-0.4
-0.6
c
b,c
-0.8
a,b
a,b,c
a
-1
Quintile 1
Quintile 2
Quintile 3
Quintile 4
Quintile 5
Houston D, et al. Am J Clin Nutr. 2008;87:150-155.
• Stres, yaralanma, infeksiyon ve ameliyat
durumlarında protein gereksinmesi
artarken,
• Böbrek ve karaciğer yetersizliklerinde
kısıtlama yapılması gerekebilmektedir.
• Yaşlılarda protein yetersizliğinde kas
kütlesi kaybı ve infeksiyon riski artar.
• Ayrıca, bu durum osteoporoz için de
önemli bir risk faktörü oluşturmaktadır.
• Sarkopeni ve kırık riski
• Fiziksel bağımlılık
• Mortalite
• Hayvansal proteinden zengin besinlerin
genellikle yağ ve kolesterol içerikleri de
yüksektir.
• Hayvansal kaynaklı protein çoğunlukla
tüketildiğinde toplam yağ tüketimini de
artıracağı unutulmamalıdır.
Yağlar
• Diyetle günlük alınan enerjinin en fazla
%30’u yağlardan sağlanmalıdır.
• Doymuş, çoklu doymamış yağlar ve tekli
doymamış yağlar
• Doymuş yağlar ve trans yağ asitleri
tüketiminin artması, kan kolesterol
düzeyinin artmasına neden olur.
• Bu da bilindiği gibi kardiyovasküler
hastalıklar açısından risk oluşturmaktadır.
• Tipik “Akdeniz diyeti” (yüksek oranda
zeytinyağı, balık, sebze ve meyve içeren
diyet) ile monoansatüre yağ asitleri ve
omega-3 poliansatüre yağ asitleri
tüketiminin artmasının, yaşa bağlı bilişsel
fonksiyonun azalmasına karşı koruyucu
etkisinin olduğu bulunmuştur.
Mikro besin öğeleri
• Mineraller
– Sodyum, Potasyum, Kalsiyum, P, Mg, Fe, Cu,
Zn, Se ve diğerleri
• Vitaminler
• Su
• ‘Na’ kan ozmolaritesinin ve basıncının
idamesinde önemli (ekstraselüler katyon)
• ‘K’ önemli bir hücreiçi katyon. Kalp ve sinir
ileti sisteminde önemli rolü var.
• ‘Ca ve P’ kemik ve kas metabolizmasında
önemli.
• ‘Mg’ kas metabolizmasında, özellikle
solunum kaslarında önemli
• ‘Fe ve Cu’ birçok hücre içi metobolik
olayda yeralmakta, Fe Hgb yapımında
kullanılmakta (Heme molekülünde
yeralmakta). ‘Cu’ solunum enzim
kompleksi olan sitokrom c kompleksinde
yeralmakta.
• Günlük oral Fe ihtiyacı erkekler ve
postmenapozal kadınlar için 10 mg,
premenapozal kadınlar için 15 mg dır.
• ‘Zn ve Se’; antioksidan sistem içinde yeralmakta.
Aşırı stresful durumlarda metabolik ihtiyaç
artmakta.
• Zn, seksüel fonksiyonlar için gerekli
• Zn cildin yenilenmesinde epitelizasyonu
hızlandırmakta (yara iyileşmesinde
kullanılmakta)
• Se, özellikle YBU de yatan hastalarda durumsal
gereklilik göstermekte
• Se, immun sistem fonksiyonları için gerekmekte
• Se, antioksidan bir element
Vitaminler
• Antioksidan vitaminlerin (A, C ve E)
kognitif fonksiyonların idamesinde ve
Alzheimer hastalığından korunmada etkin
olduğu gösterilmiştir.
Vit A
• A vitamini epitelde skuamöz metaplazi
gelişiminin önlenmesinde, yara
iyileşmesinde ve fotoreseptör pigmentin
devamlılığının sağlamasında görev alır.
• Balık yağında, karaciğerde, yumurtada,
tereyağında ve kremada bulunur.
• Eksikliğinde gece körlüğü, kuru göz
sendromu, konjunktivada bitot lekeleri,
kuru cilt ve folliküler hiperkeratoz gözlenir.
Vitamin B1 (tiamin)
• Karbonhidrat metabolizmasında gorev
almaktadır.
• Bunun yanında santral ve periferal sinir
aksonlarında bulunur ve sinir iletimi
faaliyetlerinde görev alır.
• Temel tiamin kaynakları bakliyat, maya,
sığır eti, hububat ve fındıktır.
• Eksikliği sonucunda kalp buyumesi,
taşikardi ve yuksek debili kalp yetmezliği,
periferal odem ve noropati ile ortaya cıkan
kuru beriberi
• Periferal reflekslerde azalma ve bilateral
sensorimotor noropati ile seyreden yaş
beriberi gozlenir.
• Alkoliklerde kronik tiamin eksikliğine bağlı
Wernike ensefalopatisi gozlenebilir.
• Vit B2 (riboflavin) eksikliğinde korneal
neovaskularizasyon, çeliyozis, glossit ve
oral mukozada inflamasyon gözlenir.
• Vit B3 (niasin), oksidasyon reduksiyon
reaksiyonunda rol alan NAD, NAPDH
koenzimidir. Eksikliğinde pellegranın klasik
uclu semptomu olan diare, dermatit ve
demans (3D) gözlenir.
• Vit B 6 (Pridoksin) eksikliğinde çeliyozis,
stomatit, glossit, sideroblastik anemi,
periferal nöropati, depresyon ve konfüzyon
gözlenir.
B 6 ve B12 vitaminleri ile Folat
• B6, B12 ve folat homosistein metabolizmasında
yer almaktadır. Homosistein ise endotel
disfonksiyonu üzerinden koroner arter hastalığı,
inme ve kognitif bozulmayla ilişkilendirilmektedir.
• B12 vitamin eksikliği yaşlılarda %10-15
görülmekte olup anemi, mood değişiklikleri,
kognitif disfonksiyon, ataksi ve ekstremitelerde
duysal problemler gibi birçok nörolojik ve
hematolojik hastalıklarla ilişkilendirilmektedir.
Vit C
• C vitamini non-hem demirin emiliminde,
karnitin biyosentezinde, dopaminin
norepinefrine dönüştürülmesinde, kollajen
metabolizmasında ve ilaç
metabolizmasındaki enzim sistemlerinde
görev almaktadır.
• Eksikliğinde peteşi, ekimoz, perifolliküler
hemoraji, diş eti kanaması, perikardit,
periton ve eklem icine kanama gözlenir.
D vitamini
• D vitamini, kas fonksiyonları,
kardiyovasküler sistem ve kemik sağlığı,
immünite, kanser korunması ve metabolik
sinyal yolları gibi birçok fizyolojik olayda
görev almaktadır.
• Son zamanlarda yaşlılarda mental sağlık
ve kognitif fonksiyonlarla da ilişkisi üzerine
bilgiler artmaktadır.
• Ortak karar olarak, 25OH vitamin D seviyesi
– 25 nmol/L’nin altında yetmezlik (deficient),
– 50 nmol/L’nin altında ise eksiklik (insufficient) terimi
kullanılmaktadır.
• Erişkin bir hasta için günlük 800-1000 IU D
vitamini yeterli olurken, yaşlılarda 1200-1500 IU
hatta kırılgan yaşlılarda ihtiyacın günlük 2200
IU’ya kadar olabileceği belirtilmektedir
Vitamin K
• K vitamini faktor 2, faktor 7, faktor 9 ve 10,
protein C ve protein S yapımında rol alır.
• Eksikliğinde ilgili faktör eksikliklerine bağlı
kanamaya meyil yaratabilir.
• İleri yaşta kalça kırığı artığı ile ilişkili
bulunmuştur.
Su
• Günlük enerji ihtiyacı doğrultusunda 1 ml/1
kcal
• 30 ml/kg (ağırlık)
• Mevsimsel ve metabolik değişiklikler
Sağlıklı beslenme için
• Günlük enerji ihtiyacı karşılanmalıdır
• Günlük protein ihtiyacı karşılanmalıdır
• Günlük eser element ihtiyacı
karşılanmalıdır
• Günlük su ihtiyacı karşılanmalıdır
• Günde en az 3 öğün gıda tüketilmelidir
• İdeal VKI ölçülerine dikkat edilmelidir
• Sebze ve meyve yeterince tüketilmelidir
• Yüksek glisemik indeksli basit şekerlerden
kaçınılmalı, doymuş yağlar az miktarda
tüketilmelidir.
• Ekmek ve diğer tahıllar yeterli miktarda
tüketilmelidir.
• Kepekli tüketildiklerinde B grubu
vitaminler, E vitamini, özellikle demir,
çinko, magnezyum ve fosfor olmak üzere
birçok minerali içerir, ayrıca posa sağlar.
• Bu nedenle kepekli tahılların obezite,
diyabet, kalp-damar hastalıkları, bazı
kanser türleri ve konstipasyonun
önlenmesinde önemli rolleri vardır.
Yağlar
• Beslenmemizde monoansatüre (zeytinyağı,
fındık yağı), poliansatüre (ayçiçek, mısırözü,
soya yağı vb.) ve doymuş yağlar (tereyağ,
kuyruk yağı vb.) olmak üzere üç tür yağ vardır.
• Doymamış yağlar oda sıcaklığında sıvı, doymuş
yağlar ise katıdır.
• Doymuş ve trans yağların tüketimi azaltılmalıdır.
• Balık, poliansatüre yağlardan (özellikle omega-3
yağ asidi) zengin olduğu için yaşlılarda haftada
en az iki kez tüketilmesi önerilmektedir.
Vit D, Ca
• Kalsiyumun en iyi kaynağı süt ve süt
ürünleridir (yoğurt, peynir, çökelek vb.).
• Yeşil yapraklı sebzeler, kurubaklagiller ve
pekmez de kalsiyumdan zengindir.
• Kalsiyumun vücutta kullanılabilmesi için D
vitamininin gerekli olduğu unutulmamalı ve
gerekirse D vitamini takviyesi yapılmalıdır.
Tuz ve şeker
•
•
•
•
•
•
Tuz ve şeker tüketimi azaltılmalıdır.
HT, obesite, hiperlipidemi, DM riski.
Metabolik sendrom
Ateroskleroz, İKH, İnme, PAH, KBY
Morbidite ve mortalite artışı
Basit şekerlerin (çay şekeri, reçel vb.)
yerine kompleks karbonhidratlardan
(tahıllar, kurubaklagiller, patates vb.)
zengin besinler tercih edilmelidir.
• Alkol ve sigaradan uzak durun !!!