Amatör Bitkibilimcinin ElkitabÎ

Amatör
Bitkibilimcinin
Elkitab
Bu elkitabnn sahibi
N
Y
b
y
B
y
g
ç
m
d
c
B
k
Hazrlayan Tuba Can
Resimleyen Pnar Büyükgüral
Gra ik Tasarm Ayegül Doan Bircan
Haziran 2009
Bu elkitabnn hazrlanmasna katklarndan dolay
ç Anadolu Ormanclk Aratrma Müdürlüü’nden
Uzman Biyolog Mehtap Öztekin’e teekkür ederiz.
P
b
i
B
d
ö
b
ç
b
T
E
v
d
Ne Güzeldir Kr Çiçekleri
Yeryüzünde milyonlarca bitki türü var. Bitkibilimciler,
bunlar ortak özelliklerine göre gruplara ayrr. Bunu
yaparken de bazen bitkilerin gövdesini dikkate alrlar.
Bazen de bitkilerin yaadklar yeri ya da genetik
yaplarn... Böylece aaçlar, çallar, kr çiçekleri
gibi bitki gruplar ortaya çkar. Ya da su bitkileri,
çöl bitkileri, maara bitkileri. Papatyagiller,
maydanozgiller, turpgiller eklinde bitki gruplar
da vardr. Papatyagillerin içinde de papatya,
civanperçemi, çakrdikeni gibi bitki türleri yer alr.
Bu bitkiler kr çiçekleridir. Onlar krlarda, yol
kenarlarnda, çayrlarda, ormanlarda görebilirsiniz.
Peki kr çiçeklerini nasl tanyacaksnz? Gördüünüz
bir kr çiçeinin adn nereden bileceksiniz? Bu i
için bir “krçiçei tanmlama anahtar” hazrladk.
Bitkibilimcilerin bitkilerin ortak özelliklerine
dayanarak hazrladklar gibi. Bu anahtar kullanarak
önce bitkinin çiçeinin rengini inceleyeceksiniz. Ardndan
bitkinin çiçek ekline bakacaksnz. Sonra da belki
çiçeklerin yapraklarn sayacaksnz. Anahtar
bu ekilde kullanarak bitkinin adna ulaaksnz.
Tüm kr çiçeklerini elkitabmza sdrmamz olanaksz.
Elkitabmzda yalnzca yaygn bulunan kr çiçeklerine yer
verdik. Ancak bu ie merak salar bitkibilimle urarsanz
daha birçok kr çiçei tanyacanza inanyoruz.
1
Bitkinin bölümleri
Çiçek
Yaprak
Gövde
Kök
Çiçein bölümleri
Taçyapra
Stigma
Anter
Filament
Stilus
Yumurtalk
Çanakyapra
Çanak
Çiçek sap
Erkek organ
Dii organ
Taç
Çiçek ekilleri
Basit
Papatya benzeri
Düzensiz
Uzun kümeler
Dairesel kümeler
2
Yaprak ekilleri (Basit)
erit Dikdörtgen Elips
Ters mzrak
Yumurta Ters yumurta Mzrak
Kalp
Spatül
Yaprak dizilii
Yaprak ekilleri
(Bileik)
El
Sarmal
Üçgül
Tüysü
Dairesel
Karlkl
Çift tüysü
Rozet
3
Dairesel
Kr Çiçei Tanmlama Anahtar
Bu anahtar, yalnzca baz kr çiçeklerini tanmlamada ie
yarar. Tüm bitki gruplarn içermez. Anahtar uygulamaya
birinci basamaktan balayn.
1
a. Çiçek rengi beyaz. 2. basamaa gidin.
b. Çiçek rengi sar. 6. basamaa gidin.
c. Çiçek rengi krmz. 10. basamaa gidin.
d. Çiçek rengi pembe ya da mor. 11. basamaa gidin.
e. Çiçek rengi mavi. 14. basamaa gidin.
2
a. Çiçek ekli basit. 3. basamaa gidin.
b. Çiçek ekli papatya gibi. 5. basamaa gidin.
c. Çiçek ekli düzensiz. Üçgül
d. Çiçek ekli dairesel kümeler. Yabani havuç
e. Çiçek ekli uzun kümeler. Beyaz korunga
3
a. Taçyapraklar 4 tane. Çobançantas
b. Taçyapraklar 5 tane. 4. basamaa gidin.
c. Taçyapraklar 6 tane. Akyldz
a. Taç yapraklar 1-2 cm. Çanak torba eklinde.
4 Gvgan otu
b. Taç yapraklar 4-5 cm. Dip ksmlar sar. Hatmi
4
5
6
7
a. Çiçek kümesinin çap yaklak 1 cm. Dilsi
beyaz çiçeklerinin ortasnda tüpsü sar
çiçekler yer alr. Papatya
b. Çiçek kümesinin çap yaklak 2,5 cm. Uç
ksmlar pembe dilsi çiçeklerin ortasnda
tüpsü krem-sar çiçekler yer alr. Koyungözü
Dilsi çiçek
Tüpsü çiçek
a. Çiçek ekli basit. Beparmak otu
b. Çiçek ekli papatya gibi. 7. basamaa gidin.
c. Çiçek ekli düzensiz. 8. basamaa gidin.
d. Çiçek ekli dairesel kümeler. 9. basamaa gidin.
e. Çiçek ekli uzun kümeler. Dall geven
a. Çiçek kümesinin çap 1-2 cm.
Dilsi çiçekleri 5-13 tane. Kanarya
otu
b. Çiçek kümesinin çap 2-5 cm.
Dilsi çiçekleri saylamayacak kadar çok.
Karahindiba
8 Sütleen
a. Taç 0,5 -1 cm. Dilsi çiçekleri bulunur.
b. Taç 1-2 cm. Üç yaprakçktan
oluur. Gazal boynuzu
c. Taç 1- 3 cm. Taç yaprann ucu çentiklidir.
Mayasl otu
d. Taç 3-4 cm. Çanakta dikenler bulunur.
Çakrdikeni
5
9
a. Çiçek kümesinin çap 4-7 cm. Bir kümede
5-10 çiçek bulunur. Binbirdelik otu
b. Çiçek kümesinin çap 5-10 cm. Bir kümede
50-150 çiçek bulunur. Civanperçemi
10
a. Çiçek ekli basit. Gelincik
b. Çiçek ekli papatya gibi. Kan
11
a. Çiçek ekli düzensiz. 12. basamaa gidin.
b. Çiçek ekli dairesel kümeler. Çalba
c. Çiçek ekli uzun kümeler. 13. basamaa gidin.
damlas
a. Çiçek boyu yaklak 1 cm.
12 Küçük çayr dümesi
Çiçeklere rengini stiluslar verir.
b. Çiçek boyu 1-2 cm. Çiçekleri salkm
halinde bulunur. Yabani i
c. Çiçek boyu 2-3 cm. Mor renkli
tüpsü çiçekleri bulunur. Eekdikeni
a. Taç 1-2 cm. Bir kümede 5-10 çiçek bulunur.
13 Geven
b. Taç 2-3 cm. Bir kümede 30-40 çiçek bulunur.
Adaçay
6
1
1
1
14
a. Çiçek ekli basit. 15. basamaa gidin.
b. Çiçek ekli papatya gibi. Hindiba
c. Çiçek ekli düzensiz. 16. basamaa gidin.
d. Çiçek ekli dairesel kümeler.
Dadrak
e. Çiçek ekli uzun kümeler. Mükürüm
15
a. Taçyapraklar yaklak 1 cm. Çiçein
ortasnda sar bir bölüm bulunur. Unutmabeni
b. Taçyapraklar 1-1,5 cm. Kafes otu
16
a. Çiçek kümesinin çap 1-2,5 cm.
Çanak yapraklar diken eklindedir. Boadikeni
b. Çiçek kümesinin çap 2,5-5 cm. Tüpsü
çiçekleri bulunur. Topuz
c. Çiçek kümesinin çap 4-5 cm.
Merkezinde meneke-mor, kenarnda mavi
renkli çiçekler bulunur. Peygamber çiçei
Sonraki bölümde bitkilerin bilimsel adlar da var. Bilimsel
adlar Latince yazlr. Biliminsanlar bu adlardan tam
olarak hangi türden söz edildi ini anlar. Yoksa düünün!
Her ülkenin dili farkl. Bitkinin ad farkl. Bazen de iki
farkl bitki türüne ayn ad veriyoruz. Yani, iin iinden
çklmaz bir durum. Biliminsanlar, bu soruna çözüm
olarak, her türe Latince bir ad vermi. Siz de aratrma
yaparken, bitkinin Latince adn bulup bu adla arama
yapabilirsiniz. Böylece tam arad nz bitkiyle ilgili bilgilere
ulaabilirsiniz.
7
Beyaz Kr Çiçekleri
Akyldz
Ornithogalum umbellatum
Zambakgillerden, çok yllk ve
soanl bir bitkidir. Gövdenin
tabanndan çkan yapraklar
ince uzun, erit eklindedir.
Kayalk yamaçlarda ve
çayrlklarda görülür.
Beyaz korunga
Onobrychis hypargyrea
Baklagillerden, çok yllk bir
bitkidir. Bitkinin gövdesi,
kadifemsi tüylerle kapldr.
Bileik yapraklar vardr.
Kayalklarda, kireçli
topraklarda ve ekilmemi
tarlalarda görülür.
8
e
Çobançantas
Capsella bursa-pastoris
Turpgillerden, tek yllk bir
bitkidir. Bitkinin gövdesi tüylerle
kapldr. Gövdenin tabanndan
çkan yapraklar ok eklindedir;
rozet eklinde dizilir. Kalp
eklindeki üst yapraklar daha
küçüktür. Tarm alanlarnda,
terk edilmi yerlerde ve çorak
arazilerde görülür.
Gvgan otu
Silene vulgaris
Karan ilgillerden, çok yllk
bir bitkidir. Bitkinin gövdesi
tüysüzdür. Yapraklar
mzrak eklindedir; karlkl
dizilir. Tarlalarda ve
yamaçlarda görülür.
9
Beyaz Kr Çiçekleri
Hatmi
Alcea pallida
Ebegümecigillerden,
çok yllk bir
bitkidir. Boyu bir
metreye ulaabilir.
Bitkinin gövdesi
pamuk gibi tüylerle
Koyungözü
kapldr. Yapraklar
el eklindedir;
Bellis perennis
sarmal dizilir.
Papatyagillerden,
Yol kenarlarnda,
çok yllk bir bitkidir.
tarlalarda, çayrlarda
Gövdesi tüylerle
ve bozkrlarda görülür.
kapldr. Gövdenin
tabanndan çkan
yapraklar ters
Papatya
mzrak eklindedir.
Tripleurospermum
Yol kenarlarnda,
sevanense
çayrlarda ve talk
Papatyagillerden, çok
arazilerde görülür.
yllk bir bitkidir. Gövdesi
seyrek tüylerle kapldr.
Yapraklar ters mzrak
eklindedir. Çayrlarda,
nehir kenarlarnda, orman
açklklarnda görülür.
10
Üçgül
Trifolium repens
Baklagillerden, çok
yllk bir bitkidir.
Boyu yaklak
20 cm’dir. Yapraklar
üçgül eklindedir.
Bataklklarda ve
çayrlarda görülür.
ü
s
n,
r.
e
n
n
s
r.
a,
k
r.
Yabani havuç
Daucus carota
Maydanozgillerden, tek ya
da iki yllk, kazk köklü bir
bitkidir. Boyu bir metreye
ulaabilir. Bitkinin gövdesi
sert, sakala benzer tüylerle
kapldr. Bileik yapraklar
vardr. Üst yapraklar
alttakilerden daha küçüktür.
Tarlalarda, çayrlarda,
kum tepelerinde ve yol
kenarlarnda görülür.
11
Sar Kr Çiçekleri
Beparmak otu
Potentilla reptans
Gülgillerden, çok yllk ve
sürüngen bir bitkidir.
Yapraklar el eklindedir.
Akarsu ve göl kenarlarnda,
nemli, kayalk yerlerde
görülür.
Binbirdelik otu
Hypericum perforatum
Sarkantarongillerden,
çok yllk bir bitkidir.
Yapraklar yumurta, elips
ya da mzrak eklindedir;
karlkl dizilir. Yol
kenarlarnda, tarlalarda,
bo arazilerde ve kuru
topraklarda görülür.
12
.
da,
Civanperçemi
Achillea nobilis
Papatyagillerden, çok
yllk bir bitkidir. Gövdesi
yumuak tüylerle kapldr.
Bileik yapraklar vardr;
sarmal dizilir. Ormanlarda,
bozkrlarda, volkanik
kayalklarda, yamaçlar ve
çayrlarda görülür.
Çakrdikeni
Centaurea solstitialis
Papatyagillerden, tek
yllk ve dikenli bir bitkidir.
Gövdesi pamuk gibi tüylerle
kapldr. Yapraklar ince
uzun, mzrak eklindedir.
Çam ormanlarnda, çorak
arazilerde, yamaçlarda,
dalarda ve nadasa
braklm tarlalarda
görülür.
13
Sar Kr Çiçekleri
Dall geven
Astragalus graecus
Baklagillerden, çok yllk bir
bitkidir. Bitkinin gövdesi
yumuak tüylerle kapldr.
Bileik yapraklar vardr.
Yapraklar daire-elips
eklindedir. Bozkrlarda,
tarlalarda ve yol kenarlarnda
görülür.
14
a
Kanarya otu
Senecio vernalis
Papatyagillerden, tek yllk
bir bitkidir. Bitkinin gövdesi
tüylerle kapldr. Gövdenin
tabanndan çkan yapraklar
yumurta-dikdörtgen
eklindedir. Kumlu ve çorak
yerlerde, tarlalarda, kayalk
yamaçlarda görülür.
Gazal boynuzu
Lotus corniculatus
Baklagillerden, çok
yllk ve kazk köklü bir
bitkidir. Yapraklar üçgül
eklindedir. Çayrlarda,
yamaçlarda ve nemli
topraklarda görülür.
15
Sar Kr Çiçekleri
Karahindiba
Taraxacum officinale
Papatyagillerden,
çok yllk bir bitkidir.
Yapraklar ince uzun
ve ters yumurta
eklindedir, ancak
kenarlar trtk trtktr;
rozet eklinde dizilir.
Kurak alanlarda görülür.
16
Sütleen
Euphorbia aleppica
Sütleengillerden,
tek yllk bir bitkidir.
Gövdenin tabannda
sk dallanma vardr.
Yapraklar dikensi ve
erit eklindedir. Kayalk
yamaçlarda, bozkrlarda,
nehir ve yol kenarlarnda,
tarlalarda görülür.
Mayasl otu
Ajuga chamaepitys
Ballbabagillerden, tek, iki
ya da çok yllk bir bitkidir.
Bitkinin gövdesi tüylerle
kapldr. Bileik yapraklar
vardr. Tal yamaçlarda,
bozkrlarda, tarla
kenarlarnda görülür.
17
Krmz Kr Çiçekleri
Gelincik
Papaver rhoeas
Gelincikgillerden, tek
yllk bir bitkidir.
Gövdesi tüylerle kapldr.
Bileik yapraklar
vardr. Yapraklar,
elips eklindedir. Yol
kenarlarnda, ekili
alanlarda görülür.
18
Kan damlas
Adonis aestivalis
Düünçiçeigillerden,
tek yllk bir bitkidir.
Bitkinin gövdesinin alt
ksm tüylerle kapldr.
Bileik yapraklar
vardr. Yapraklar erit
eklindedir. Tarlalarda,
kayalk yamaçlarda,
bozkrlarda görülür.
r.
19
Pembe-Mor Kr Çiçekleri
Adaçay
Salvia sclarea
Ballbabagillerden, iki
ya da çok yllk bir
bitkidir. Boyu 1 m’ye
ulaabilir. Yapraklar
elips eklindedir.
Talk yamaçlarda,
ormanlarda,
tarlalarda ve yol
kenarlarnda görülür.
Ça
Ph
Ba
bi
70
gö
tü
eli
yo
or
ta
20
Eekdikeni
Onopordum turcicum
Papatyagillerden, iki yllk bir
bitkidir. Boyu 2 m’ye ulaabilir.
Bitkinin gövdesi tüylerle kapldr.
Gövdenin tabanndan çkan
yapraklar elips eklindedir.
Gövde yapraklar daha incedir.
Yaprak uçlar ve çiçek kenarlar
batc dikenlerle kapldr.
Bozkrlarda, nehir kenarlarnda,
nadasa braklm tarlalarda ve
yol kenarlarnda görülür.
ki
.
Çalba
Phlomis pungens
Ballbabagillerden, çok yllk
bir bitkidir. Boyu
70 cm’ye kadar uzar. Bitkinin
gövdesi yldzs yumuak
tüylerle kapldr. Yapraklar
elips eklindedir. Bozkrlarda,
yol kenarlarnda, çam
ormanlarnda, nadasa braklm
tarlalarda görülür.
21
Pembe-Mor Kr Çiçekleri
Geven
Astragalus strictifolius
Baklagillerden, çok yllk,
çalya benzeyen bir
bitkidir. Bileik yapraklar
vardr. Yapraklar
elips eklindedir.
Uçlar dikenlidir. Da
yamaçlarnda ve
bozkrlarda görülür.
Küçük çayr dümesi
Sanguisorba minor
Gülgillerden, çok yllk
bir bitkidir. Bileik
yapraklar vardr.
Yapraklar yumurta
eklindedir. Tarlalarda,
çorak arazilerde,
yamaçlarda, ormanlarda
ve çayrlarda görülür.
22
Yabani i
r
Vicia cracca
Baklagillerden, çok yllk
bir bitkidir. Bileik
yapraklar vardr.
Yapraklar elips, mzrak
eklindedir. Çayrlarda,
tarla kenarlarnda, çam
orman açklklar ve talk
arazilerde görülür.
a
23
Mavi Kr Çiçekleri
Boadikeni
Eryngium campestre
Maydanozgillerden,
çok yllk bir bitkidir.
Bileik yapraklar
vardr. Yapraklar erit
eklindedir. Alttaki
yapraklarn sap
yoktur, üsttekilerin
vardr. Bozkrlarda, yol
kenarlarnda, çayrlarda
ve çorak arazilerde
görülür.
Dadrak
Salvia verticillata
Ballbabagillerden, iki ya da
çok yllk ve kazk köklü bir
bitkidir. Yapraklar yumurta
eklindedir. Çayrlarda,
yol kenarlarnda, kayalk
yamaçlarda ve çorak
arazilerde görülür.
24
Hindiba
Cichorium intybus
Papatyagillerden, çok
yllk bir bitkidir. Gövdenin
tabanndan çkan yapraklar
mzrak eklindedir. Gövde
yapraklar daha küçüktür.
Çayrlarda, terk edilmi
alanlarda ve tarlalarda
görülür.
Kafes otu
Anchusa azurea
Hodangillerden, çok yllk bir
bitkidir. Bitkinin gövdesi
kaba tüylerle kapldr.
Tüyleri batcdr.Yapraklar
elips eklindedir.
Tarlalarda ve kurak
bozkrlarda görülür.
25
Mavi Kr Çiçekleri
Mükürüm
Muscari aucheri
Zambakgillerden, çok yllk ve
soanl bir bitkidir. Gövdenin
tabanndan çkan yapraklar
erit eklindedir. Ormanlarda,
sulak çayrlarda, yol kenarlarnda
ve tal yamaçlarda görülür.
Peygamber çiçei
Centaurea pichleri
Papatyagillerden, çok yllk
bir bitkidir. Yapraklar erit
eklindedir. Bozkrlar ve kayalk
yamaçlarda görülür.
266
Topuz
Echinops ritro
Papatyagillerden, çok
yllk bir bitkidir. Boyu 40
cm’ye kadar uzar. Bitkinin
gövdesi beyaz tüylerle
kapldr. Yapraklar
mzrak eklindedir.
Uçlar dikenlidir. Kayalk
bozkrlar, nehir yataklar
ve ekilmemi tarlalarda
görülür.
Unutmabeni
Myosotis alpestris
Hodangillerden, çok
yllk bir bitkidir.
Bitkinin gövdesi tüylerle
kapldr. Yapraklar elips
eklindedir. Bozkrlarda
görülür.
27
Dizin
Latince Dizin
Adaçay 20
Akyldz 8
Achillea nobilis 13
Adonis aestivalis 19
Ajuga chamaepitys 17
Alcea pallida 10
Anchusa azurea 25
Astragalus graecus 14
Astragalus strictifolius 22
Beparmak otu 12
Beyaz korunga 8
Binbirdelikotu 12
Civanperçemi 13
Çakrdikeni 13
Çalba 21
Çobançantas 9
Dadrak 24
Dall geven 14
Eekdikeni 21
Gazal boynuzu 15
Gelincik 18
Geven 22
Gvgan otu 9
Hatmi 10
Hindiba 25
Kafes otu 25
Kan damlas 19
Kanarya otu 15
Karahindiba 16
Koyungözü 10
Küçük çayr dügmesi 23
Mayasl otu 17
Mükürüm 26
Papatya 10
Peygamber çiçegi 26
Sütlegen 17
Topuz 27
Unutmabeni 27
Üçgül 11
Yabani g 23
Yabani havuç 11
Bellis perennis 10
Capsella bursa-pastoris 9
Centaurea pichleri 26
Centaurea solstitialis 13
Cichorium intybus 25
Daucus carota 11
Echinops ritro 27
Eryngium campestre 24
Euphorbia aleppica 17
Hypericum perforatum 12
Lotus corniculatus 15
Muscari aucheri 26
Myosotis alpestris 27
Onobrychis hypargyrea
a8
Onopordum turcicum 21
Ornithogalum umbellatum
tum 8
Papaver rhoeas 18
Phlomis pungens 21
Potentilla reptans 12
Salvia sclarea 20
Salvia verticillata 24
Sanguisorba minor 23
Senecio vernalis 15
Silene vulgaris 9
Taraxacum ofcinale 16
6
Trifolium repens 11
Tripleurospermum sevanense
anense 11
Vicia cracca 23
0
1
2
3
4
5
6
Büyüteç
Cetvel
Cmbz
Kalem
Renkli boya kalemleri
Gözlem defteri
Paket lastii
Fotoraf makinesi...
Bu cetveli, bitkilerin boyutlarn ölçmek için kullanabilirsiniz.
Amatör Bitkibilimcinin ine
Yarayacak Araç ve Gereçler
7
8
9
10
11
12
13
Gözlem yapmaya giderken yannza,
malzemelerinizi koyabileceiniz bir
srt çantas, apka, güne gözlüü,
güne kremi, yamurluk, su ve
sandviç alabilirsiniz.
14
Bilim Çocuk dergisinin 138. saysnn ekidir.