TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

MUHAMMED b. HABIB
müellifin bazı dergilerde yayımlanan makalelerinden meydana gelmektedir. 3.
el-İslôm ve '1-menahicü '1-iştirakiyye
(Kah i re ı 960). Cemal Abdünnasır döneminde Mısır'daki sosyalist ideolojiye reddiyedir. 4. el-İslam ve'l-istibdad es-siydsi(Kahire 1984). Müellifin 1951'deTOr
Hapishanesi'nde iken hazırladığı , bir kıs­
mı dergilerde yayımianmış konferanslarının derlenmesinden oluşmaktadır. s.
Türaşüna'l-fikri ii miza ni'ş-şer' ve'l'a]fl (Kahire ı 994). Harun Ünal tarafın­
dan Düşünce Mirasımız: Eleştirel Bir
Yakla şım ismiyle Türkçe'ye çevrilmiştir
(istanbul 1994).
C) Geleneksel İslami İlimler. 1. Min hüna na'lem (Ka hire 1965). Halid Muhammed Halid'inMin hüna nebde' adlı eserine reddiyedir. 2. Fı]fhü's - sire (Kahire
1976, ı 987). Resul Tosun kitabı aynı adla
Türkçe'ye çevirmiştir (istanbul ı 987, 1991,
2000). 3. es-Sünnetü'n-Nebeviyye beyne ehli'l-fı]fh ve ehli'l-J:ıadiş (Kah i re
I 984). All Özek tarafından Nebevi Sün-
net: Fakihlere ve Muhaddislere Göre
ismiyle tercüme edilmiştir( Ankara ı 992).
4. Na?arat fi'l-Kur'an (Kahire ı 986). s.
'A]fidetü'l-müslim ( Dımaşk I 987; iskenderiyye I 990). 6. Ijulu]fu '1-müslim (Dı­
maşk 1987; Kahire 1989). 7. Reka'izü'liman beyne'l-'akl ve'l-]falb (Kahire
ı 979). 8. Keyfe nete'amelü ma'a'l-Kur'ani'l-Kerim (Kahire 1992; ei-MansGre
ı 993). Çağdaş dönemde Kur'an ' ı anlama
metodu. Kur'an'ın konuları, tefsiri ve te'vili gibi hususları içerir. Emrullah işler
eseri Kur'an'ı Anlamada Yöntem adıy­
la Türkçe'ye çevirmiştir (istanbul 2002). 9.
et-Ta'aşşub ve't-tesamuJ:ı beyne'l-MesiJ:ıiyye ve'l-İslam: l)ahdu şübühat ve
reddü müftereyat (Kah i re ı 993). Mısırlı
bir hıristiyan yazarın İslam ' a yönelik ithamlarına cevap vermek üzere kaleme
alınmıştır. 1O. NaJ:ıve tefsirin mevzu'iyyin li-süveri'l-Kur'dni'l-Kerim (Kah ire I 996). Şahin Güven ve Ekrem Demir tarafından Kur'an'ın Konulu Tefsiri adıy­
la tercüme edilmiştir (istanbul2000). Muhammed ei-Gazzali'nin çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgi. vefatından bir yıl
sonra yayımlanan İslamiyyetü '1-ma'rife
dergisinin özel sayısında mevcuttur (bk.
bi bl.). Bazı dergilerde ve özellikle Arap
dünyasının kadın sorunlarını dile getiren
Seyyideti dergisinde yazıları hala neşre­
dilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
Muhammed ei-Gazzfıli, "1\ışşatü J:ıayat", İs la·
miyyetü 'l-ma' rife, 11/7, Muhammed el-Gazzali
özel
sayısı,
Selangor 1417/1997 , s. 155-230;
Muhammed ei-Meczüb, 'Ulemfı' ve mü{ekkirün 'are{tühüm, Kahire 1986, 1, 265-285; Muhammed Şe ı ebi, eş-Şeyi) el-Gazzfıli ve ma'reketü'l-muşf:ıaf {i'l-'alemi'l-İslfımi, Kahire 1987 ;
/ju[abü'ş-Şeyl] Muf:ıammed el-Gazzfıli {i şü'ü­
ve'l-f:ıayfıt (haz. Kutu b Abdülhamld Kutu b). Kahire 1988, hazırlayanın girişi, s. 3-18;
Amir en-Neccar, Na?arfıt {i fikri'l-Gazzfıli, Kahire 1989; Ahmed Hicazi es-Sekka, Defu'ş-şü­
bühat 'ani'ş-Şeyl] Muf:ıammed el-Gazza li, Kahire 1990; Muhammed imare, eş-Şeyi) Mut:ıam­
med e/-Gazzali, Kahire 1992; Yüsuf ei-Kardavl.
eş-Şeyi) e/-Gazzali kemfı 'are{tü h, Kah ire 1995;
a . m ıf .. "Na:(:arat fı türa ş i 'ş -Şeytı MuJ:ıamme d
el-Gazzali", islamiyy etü 'l-ma' rife, 11/ 7 ı ı 4 ı 7/
ı 997) , s. 17-47; eş-Şeyi) Mut:ıammed e /-Gazzfı ­
li(haz Nasreddin La'rabe). Cezayir 1998; Haifaa G. Khalaf Allah. Re thinking lslam ic Law:
ni 'd-din
Genesis and Ev alutian in the /slamic Legal
Method and Structures . The Case of a 20'h
Century 'Alim 's Journey in to His Legal Traditions. Muhammad al-Ghazali (1917-1996),
Washington 1999, s. 53-223; Abdürrahim eiKettanl- Abdülaziz Bağdad. el-Mü{id fi terfı ci­
mi'ş-şu'arfı' ve'l-üdebii' ve'l-'ulema' ve'l-fuka·
ha', Darülbeyza 1421/2000, s. 327-329; Lau·
reati, "Sejh Muhammed el-Gazali, Dobitnik
Fejsalove Nagrade za 1409. Hidzretsku Godinu", Glasnik VIS, Lll/2 ( 1989). s. 212-214; D.
Krawolski. "eş-Şeytan ve'l-mefe: el-Gazzali ve
l5ıra'e Zeradüştiyye li'l-1\ur'an" . el-ictihad, VI/
25, Beyrut 1415/1994, s. 63-76; Halid M. Gazi.
"Ve ReJ:ıale'ş-Şeytı ei-Gazzall" . el-'Alemü 'l-İs­
laml, sy. 1450, Cidde 1996, s. 7-11 ; Taha Cabir
ei-Aivani. "Şeytıuna MuJ:ıammed ei-Gazzali raJ:ıimehullah ve şafaJ:ıat min J:ıayatih". İslamiy­
yetü 'l-ma'ri{e, 11/7 (ı 4 ı 7/1997). s. 5-15 ; Ammar et-Talibi. "eş -Şeyi} el-Gazzali kema 'areftüh fi'l-Ceza'ir", a.e., 11/7 (1417/1997). s. 4970; Fehmi Ced'an , "ei-'Alem beyne J:ıaddeyn:
Na?ra fı'l-mebadi'i ' l-müveccihe li't-tecrübeti 'lGazzaliyye". a.e. , 11/ 7 ( ı 4 ı 7/ 1997). s. 71-85; Hibe Raüf izzet, "el-H a~~u ' l-mur : eş-Şeyi} MuJ:ıammed el-Gazzali ve ~<;laya'l-mefe", a.e.,
11/7 (ı 4 ı 7/1997) , s. 87-1 04; Muhammed Vekiullah. " MelamiJ:ıu'l-fıkri 's-siyasi li' ş-Şeytı el-Gazzall", a.e., 11/7 (1417/1997). s. 105-137; "Ta'rif
mücez bi-kütübi'ş-Şeytı MuJ:ıammed el-Gazzali", a.e., 11/ 7 (1417/ 1997). s. 231-247; O. Carre, "Banna, Hasan al-". The Ox{ord Encyclopedia o{ the Modern Islamic World (ed . i. L. Esposito), Oxford 1995, I, 197-198; Nazih N. Ayubi , "Ghazali, Muhammad al-", a.e., II , 63 -64;
İbrahim ei-Beyyümi Ganim. "Hasan el-Benna",
DİA , XVI, 307 -31 O; a.mlf., "ihvan-ı Müslimin",
a.e., XXI, 580-583 . GJ
l!!l
MUHAMMED İMARE
MUHAMMED b. HABİB
( ~W'!~ )
Ebu Ca'fer Muhammed b. Hab!b
b. Ümeyye b. Amr ei-Haşimi
(ö. 245/860)
L
Ensab alimi, ravi ve edip.
_j
Annesi Hablb'e izafetle Muhammed b.
Hablb olarak tanınır. Kaynakların çoğun­
da "veled-i mülaane" olduğu ve babasının
bilinmediği belirtilmekle birlikte isim zin-
cirini yukarıdaki şekilde kaydeden bazı tarihçilere göre Hablb babasının adıdır. Bir
rivayete göre büyük babasının ismi Muhabber'e (FirGzabad1', s. ı 92) veya en meş­
hur eseri olan el-MuJ:ıabber'e (Sem 'a n1',
s. 5 ı O) nisbetle Muhabberl, tarihe ve ensaba dair yazdığı eserleri sebebiyle Ahbari nisbeleriyle anılır. Haşiml nisbesini.
Abbasl Devleti'nin kurucusu Ebü'I-Abbas
es-Seffah ' ın kardeşlerinden Ebü'J-Fazl
Abbas b. Muhammed_ei-Haşiml'nin kölesi
olduğu için a lmı ştır. Bazı yeni kaynaklarda (Zirikl1', VI, 307; Kehhale, IX, 174-175)
Bağdat'ta doğduğu belirtiliyorsa da bunun ihtiyatla karşılanması gerekir. Çünkü köleleri arasında İbn Hablb'in annesinin de bulunduğu Abbas b. Muhammed
ve kardeşlerinin 132'de (749) Küfe'ye göç
ederek burada yerleşmeleri ve Bağdat'ın
EbO Ca'fer el-Mansur'un hilafet yıllarında
(754-775) kurulmuş olması İbn Hablb'in
de Küfe'de doğmuş olabileceği ihtimalini
düşündürmektedir. Bununla beraber hocalan göz önüne alındığında küçükyaşta
Bağdat'a gelerek eğitimini burada tamamladığı anlaşılmaktadır.
EbCı Ubeyde et-Teyml. Kutrub. İbnü'I­
Kelbl. EbCı Abdullah İbnü ' I-A' rabl ve
Ebü'I-Yakzan Amir b. Hafs gibi şahsiyet­
lerden okuyan Muhammed b. Hablb ensab, eyyam ve ahbara dair bilgilerle Arap
dili ve edebiyatı. Iugat ve şiir gibi konularda kendini gösterdi. Ancak onun şöhret
bulduğu alan ensabdır.
Muhammed b. Hablb'in sakin ve münzevi bir hayat tarzını benimsediği anlaşıl­
maktadır. Genellikle kendi imkanlarıyla
geçinmeye çalıştı. devlet görevine talip
olmadı, halka açık cami vb. yerlerde ders
vermekten kaçındı. Evinin bir bölümünü
okul haline dönüştürerek başta Muhammed b. Abbas ei-Haşiml'nin çocukları olmak üzere bazı devlet adamları ile diğer
kişilerin çocuklarının eğitimiyle meşgul
oldu. Bu sebeple "müeddip" ve "muallim"
lakaplarıyla da anılır. Fakat geçim sıkıntısı
çektiğini bir beytinde dile getirmektedir
(Yaküt, IV, 2480; ibnü ' I-Kıft1' , III , 121). İbn
Hablb'in öğrencileri arasında, başta elMuJ:ıabber ve el-Münemma]f adlı eserlerini rivayet eden EbCı Said es-Sükkerl
olmak üzere Muhammed b . Ahmed b.
Ara be ei-KCıf'i. (i bn) Eb Cı Ru'be ve babasıy­
la yakın dost olan şair İbnü'r-RCıml'nin ismi zikredilir. İbn Hablb 23 Zilhicce 245'te
(ı 9 Mart 860) Samerra'da vefat etti.
Güvenilir bir ravi kabul edilen İbn Hablb. hocası İbnü ' J-Kelbl'nin Cemhere'sini rivayet ettiği gibi eserlerinde bundan
533
MUHAMMED b. HABiB
bol miktarda iktibasta
bulunmuştur.
Hobir nevi intihal olarak değerlendiren Merzübanl onu
hocalarının eserlerine kendi adını koymakla itharn etmiş. Kitabü Men lu~~ı­
be mine'ş-şu'ara' bi-beytin ~alehu adlı
eserinin gerçekyazarının İsmail b . Ebu
Ubeydullah olduğunu ileri sürmüştür(Ya­
küt, VI. 248 I) . Ancak bu itharnların kıs ­
kançlıktan ileri geldiği anlaşılmaktadır.
Çünkü Ebü'I-Ferec ei-İsfahanl'nin el-Egani'sinde İbn Hablb'in rivayetlerine geniş
yer vermesi, Cerlr, Ferezdak, İbn Kays erRukayyat ve Ru'be gibi birçok şairin divanlarının İbn Hablb rivayetiyle intikal
eden nüshalarının rağbet görmesi, onun
kasıtlı olarak bu gibi intihallere tevessül
edecek bir kişiliğe sahip olmadığını göstermektedir. Bununla birlikte çağdaşla­
rının isnad zincirine özen gösterdiği bir
dönemde İbn Hablb'in, nakillerinde "kitap ehlinden biri, bir yahudi, karşılaştı­
ğım bir kişi ... " gibi belirsiz ifadelere yer
vermesi eleştirilmiştir.
düsselam M. Harun. Kahire 1373/1954.
1955 . 1392/ 1972) . s. Kitabü Ümmehati'n-nebi (nşr. Hü sey in Ali Mahfuz,
Bağdat 1372/1952) . 9-10. el-Emşal (elEmşal 'ala ef'alü min 1 Ef'alü min fi'lemşa/) ve Ma ca'e ismani ef:ıadühüma
eşheru min şaJ:ıibihi fe-sümmiye bihi
(Muhammed Hamidullah el-Emşal' in bir
cüzünü neşretmi şt ir ; MMİ/r., lV 1Bağdat
137 5/ 1956 ı. s . 35-45) 11. Kitabü Men
nüsibe ila ümmihi mine'ş-şu'ara' (nşr.
Abdüsselam M. Harun. Kahire 1951 . 1392/
1972; n ş r. Giorgio Levi De Ila Vi da. JAOS,
sy. 62 11942!. s. 156-1 77). İbn Cin ni kitaba
bazı ilaveler yapmış ve açıklamalarda bulunmuştur (DİA, XIX, 399) . 12. Ijanu'linsan fi'l-luga (nşr. Ha lll İbrahim ei-Atıy­
ye, Kahire 1414/ 1994) .13. Kitabfiaf.J.bôri'ş-şu'ara' ve taba~atihim. 14. Kitabü'ş-Şu'ara' ve ensabihim (Ensabü'ş­
şu'ara ') (son iki eserin yazma nü s haları
için bk. Sezgin. Illi. s. 151 ). Kaynaklarda
Muhammed b. Hablb'in daha başka eserleri de zikredilmektedir.
Eserleri. 1. el-Muf:ıabber. Bir nevi peygamberler ve halifeler tarihi niteliğindeki
eserde hadiseler ve şahsiyetler ayrıntıla­
rına girilmeden listeler halinde verilmiş­
tir. Soy kütüklerinde anne şeceresine geniş yer ayrılması . İslam öncesi ve ilk İsla­
mi döneme ait orüinal rivayetler ve anekdotlar ihtiva etmesi kitabın başlıca özelliklerindendi (nşr. !Ise Lichtenstadter. Haydarabad-Dekken 136111942) .2. el-Münemma~ ii al].bari Kureyş. Hz. Adem'den ResOl-i Ekrem'e ka-dar geçen bütün
peygamberlerle Kureyş kabilesinin ensab ve ahbarına dairdi (nşr. Hurşld Ahmed
Fa rı k. Deh li 1384/ 1964 ; Beyrut 1985 ). 3.
Muf.J.telefü'l-~aba'il ve mü'telefuha
(el-Mü' telif ve 'l-mul].telif fl 'n-neseb, Risale 'an ittifakı ve iftirakı esma'i'l-kaba'ili 'l'Arabiyye) (nşr. Ferdinand Wüstenfeld.
Göttingen 1850---+ 1baskı yeri yokJ. 1967
IMektebetü'l-müsenna]; nşr. Rane M. Nurürrahman İhsan ilahi. Wiesbaden 1964;
nşr. İbrahim el-Ebyarl. Kahire. ts.; nşr. Hamed el-Casir, Riyad 1400/1980) . 4. Risaletü Esma'i'l-~aba'ili('l-müteşabihe ve
gayri'l-müteşabihe) (nşr. Ferdinand Wüstenfeld . Göttingen 1850) . S. Esma'ü'lmugtôlin mine'i-eşraf fi'l-Cahiliyye
ve'l-İslam ve esma'ü men ~utile mine'ş-şu'ara' (nşr. Abdüsselam Muhammed Harun. ı-ıı. Kahire 1373/1954. 1955.
ı 39311 97 3). 6. El~abü'ş-şu'ara' ve men
yu'raf minhum bi-ümmihi(nşr. Abdüsselam M. Harun. Kahire 1373/ 1954. 1955,
1393/1973). 7. Küna'ş-şu'ara' ve men
galebet künyetühu 'ala ismih (nşr. Ab-
Müellifin rivayet edip bir kısmını şer­
divanlar da şunlardır: Divanü Cerir b. ~tıyye (şerh) . Divanü Ru'be b.
1\ccac (şerh). Divanü Zürrumme (şerh).
Divanü Lebid b. Rebi'a (şerh). Divanü
Ciran el-' Ud (şerh). Divanü Küseyyir
( şe rh) . Divanü Ferezda~, Divanü Af.J.tal, Divanü Efveh el-Evdi, Divanü İbn
Kays er-Ru~ayyat, Ne~a'izu Cerir ve'lFerezda~, Ne~a'izu C erir ve 'Ömer b.
Lece', Divanü İbnü'd-Dümeyne, Divanü MuJ:ıammed b. Beşir el-Ijarici, Divanü 'U~ayşir el-Esedi, Divanü Süra~a el-Bari~i, Divanü 'Uceyr es-Selı1li,
Divanü A'şa et-Taglibi, Divanü Züfer
b. H ariş, Divanü Nu'man b. Beşir, Divanü ljassan b. Şabit, Divanü lfutay'e,
Divanü ~mr b . Şe's .
calarından yaptığı alıntıları
534
hettiği
BİBLİYOGRAFYA :
İbn Habib. el-Münemma~. neşredenin girişi,
s. 3-17; Ebü'I-Kasım ez-Zeccaci. Mecalisü'l-'ulema' (nş[ Abdüsse lam M . Harun) . Kahire 1403/
1983, s. 75-76; Ebü't-Tayyib ei-Lugavi, Meratibü'n-nai).viyyin(nşr. M. Ebü'l-Fazl İbrahim). Kahire 1375/1955, s. 96-97; Ebu Bekir ez-Zübeydi.
Taba~atü'n-nai).viyyin ve'l-lugaviyyin (n ş[ M.
Ebü'l-Fazl İbra him). Kahire 1392/ 1973, s. 139140; İbnü ' n-Nedim, el-Fihrist(nşr. Na h id Abbas
Osman). Devha 1985, s. 210-212; İbn Mis'ar
et-Ten Cı hi. Tari i] u '1-'ulema'i'n-nai).viyyin (nşr.
Abdülfettah M . el-Hulv). Cize 1412/1992, s. 204205; Hatib, Tarltı u Bagdad, ll, 277 -278; Sem'ani. el-Ensab, Leiden 1912, s. 510-511 ;Yaküt.
Mu'cemü '1-üdeba', Beyrut 1993, VI, 24802483; İbnü'I-Kıfti. İnbahü 'r-ruvat, lll, 119-121;
Zehebi, Tari/] u 'i-İslam: sene 241-250, s. 423;
Safedi, el-Va{f, ll, 325; Firüzabadi, el-Bü lga fi
teracimi e'immeti'n-nal).v ve'l-luga (nşr. Muhammed el-Mısrl). Küveyt 1407/1987, s. 192-
193; İbn Kadi Şühbe, Taba~atü 'n-nul).at ve 'llugaviyyin (nşr. Muhsin Gayyaz). Necef 1974 ,
s. 81-82; Brockelmann, GAL, ı, 105; Suppl. , 1,
165-166; Zirikli, el-A'lam, VI, 307; Kehhille,
Mu'cemü'l-mü'elli{fn, IX, 174-175; C. Zeydan,
Ji.dab, ll , 197-198; Sezgin, GAS, 11/1, s. 151;
VIII, 90-92; ömer Ferruh. Taril]u 'l-edeb, ll , 283284; ı. Lichtenstadter. "Mul)ammed ıbn J:Iabib
and his Ki tab al-Mul)abbar", JRAS ( ı939). s. 127; a.mlf., "Mu!) arnmed b. ı:ıabib " , EJ2 (in g.).
VII, 40 1-402; Mehmet Yavuz. " İbn Cinni", DİA ,
XIX, 399; Azertaş Azernüş. "İbn J:Iabib" . DMBİ,
lll, 306-308.
Iii
ı
MEHMET SAMi
BENLİ
...,
MUHAMMED HAMIDULLAH
(.dı!~~)
(1908-2002)
~ -yüzyılın
L
önde gelen Islam alimlerinden.
_j
19 Şubat 1908'de Hindistan 'ın Haydarabad şehrinde dünyaya geldi. Ailesi köklü
ilmi geleneğe sahip olup Arap müfessir
ve mutasawıfı Mahdüm Mehaiml'nin (ö.
835/1432) soyundan gelmektedir. Babası
HaydarabM Nizamlığı başmüftülerinden
Ebu Muhammed Halllullah'tır. İlk bilgileri
babasından aldıktan sonra dini eğitimini
Camia Nizamiyye'de tamamladı ve yüksek lisans seviyesine denk bir derece olan
"mevlevl kamil'' unvanını aldı. Ardından
mezun olduğu Osmaniye Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde devletler hukuku alanında yüksek lisans yaptı. 1929'da Hanefi alimlerinin eserlerini neşretmek amacıyla oluşturulan Meclisü ihyai'l-maarifi'n-Nu'maniyye'nin kuruluşuna katıldı.
Muhammed Hamidullah, asistan olduğu Osmaniye Üniversitesi tarafından. İs­
lam devletler hukukuyla ilgili doktorasını
tamamlamak için Almanya'nın Bonn şeh­
rindeki Rheinische Friedrich Wilhelms
Üniversitesi'ne gönderildi. Çalışmaları sı­
rasında San'a, Mekke, Medine, Beyrut,
Şam ve Kahire kütüphanelerinde araştır­
malarda bulunduktan sonra 1932 yılında
İstanbul'a gitti ve Şerefettin Yaltkaya, İs­
mail Saib Sencer, Hellmut Ritter. Osman
Rescher gibi ilim adamlarıyla görüştü .
Doktorasını yaparken Paul Ernst Kahle ve
Salim Fritz Krenkow'dan faydaland ı. Bu
süre içerisinde aynı üniversitede Arapça
ve Urdu ca dersleri verdi, islami c Culture
dergisinin Avrupa muhabirliğini yaptı.
1933'te tezini tamamladı ("Die Neutralitat im islamisehen Völkerrecht", ZDMG,
XIV 1ı 935 ı. s. 68-88). Paris'te Sorbonne
Üniversitesi'ne sunacağı ilk dönem İslam
diplomasisi hakkındaki diğer bir doktora