PELSElI`E1 - DergiPark

336
PELSElI'E1
•
FelSefe, sadece uzmanlann ugraştıgı bir problem degildir. Çünkü
o. bazan dikkate deger de göıüleb1l1r : Muhtemelen felsefe yapmayan
htçhir insan yoktur. Veya en azından hayatının bir anında roozof
olmayan hir adam yoktur. Bunun herşeyden önce tabiat
alJmlertnden, tarthçilerden ve sanatçılardan oldugu bir gerçektir.
Onlann hepsi er veya geç felsefe ile meşgulolmayı alışkanlık haline
gettrmJşlerdir. Ben msanlıgıtı, bu anlamlı vazifey1 başarabileceg1n1
serbestçe söyleyemJyorum. Felsefe yapan fakat uzman olmayan
kitaplar -bunlar meşhur f1Z1kçller. şairler veya politikacılar olab1l1rkötü bır ~Jışkanlıktır. Onlar çe>gu zaman safbir çocuklugu ve en çok
da yanlış bir felsefeyi ihtiva ederler. Fakat bu. burada ikinci derecede
önemlidir. Gönildügü gibi btztm hep1m1z1n felsefe yapması ve yapmak
zorunda olmanuz önemlidir.
Bundan· dolayı: aslında. felsefe nedir ? sorusu herşey ıçin
önemlidir. Maalesef bu en zor sorulardan bıtldir. Ben. felsefe keltmesı
gibi bir çok anlamı olan çok az kelime taruyorum. Fransa'da.
Amerika1ı ve Avrupa'lı filozofların katıldıklan bir müzakerede hazır
bUI1)nmuştum. Onların hepsi felsefe halPunda konuşmalanna
ragmen anlayışlan tamamen farklı idı. Biz farklı, fakat yakın
yorumlan tartarak görüş ve tartflerin gerçek kaynaşma,smda.
anlayışın yolunu bulınayı deneyecegtz.
Herşeyden
önce. felsefe henüz ilmi olarak kabul edilmeyen
Bu. Bertrand
Russel'ın ve birçok pozitivist filozöfun görüşüdür. Onlar, Arısto'nun
felsefeSinde ve ilminde bwıun aynı manaya geld1gJne ve daha sonra
tek tek llimlertn; önce bb sonra fizik daha sonra psikoloji. en son
olarak da. bugün en çok matematik fakültelerinde tanındıgı gibi
formel mantıgm felsefeden aynldıg~ dJkkat çekiyorlar. veya mesela
.bilhassa mevzusu ile matematikte varoldugu gibi bu anlamda.
kes1nltkle felsefe olmadıgı şeklinde degIşik ifadeler vardır. Felsefenın
böyle bir objesi yoktur. Bununla çeşitlI. henüz olgunlaşmamış
problemleri açıklamak için mücerret ve kesin denemelere işaret ed1l1r.
herşey için müşterek oldugu şeklinde bir görüş vardır.
au tamamen ilginç
bır görüş tarzıdır.
Ve ileri sürülen delJ1ler
herşeyden önce inandıncı görünür. Fakat bu iddialan yakından
ı Bu makale J.M.Bochenskt'ntn 'Wege zum phılosoph(schen Denken",
Herderbücherel, Frefburg-Basel-WIen. 1985. (sunl! kUabmm23-34 sayfalan
arası ten:iiTnesfdtr.
,337
taıtmak gerekir. Sonra püyük bir şüphe ortadan kaldırılacaktır.
Cünkü bırtndst. her ffiozofun söyledW gıbi olursa sonra bız bugün
ort.aIaına bin yıl öncesinden daha az felse{eye sahip Oıuruz. Fakat bu
emin bir vak'a degıldir. Bilakis felsefe. bugün önceki herhangi bir
zamandan daha çoktur. Ben sadece düşünQrleI1n sayısmı
dtiştinmüyorum. Onlann sayısı onbinlerce olabilir. B1lakJs ben
meşgulolunan problemlerin sayısını dtişüntiyonım. Eski Yunan
felsefesi btz1m felsefemizle karşılaştınhrsa, gön1lür ki bız xx. yy. da
Yunandan daha anlamb ve daha çok problemi tanıyoruz.
İkincts!: zamanın akışı içinde felsefeden birçok dJsipl1n1n
gerçekt1r. Fakat bunun yanmda eger böyle özel bir 1LJm bir
ayrıldıgı bir
işe koyulursa takriben aynı zamanda paralel felsefi bir d1s1pl1n1n
mevcud oldugu göze çarpar. Böyle bır misal son zamanlarda formel
mantık felsefeden ayrıldıgı zaman. İIlantıgm tartışılan felsefesi diye
,tsimlend1rtlen. şumullü olarak gentşJetllen bir felsefe mevcuttu. Bu
manbk hakkında bugün, mantıkta mümtaz bir yere sahip olan
,Amerika Birleşik De\'letlerinde saf mantıki problemler üzerinde
muhtemelen birÇok yazı yazılıp tartışılmak.tadır. Bu olaylar gösteriyor
ki. felsefe illmlerin gelişmeled vasıtasıyla yavaş yavaş ölecelt yerde.
daha canlı ve gittikçe zengtn1eşfyor.
Ve sonunda hiçbir felsefenin olmadIgııu düştinenlere iÇinden
soru : Hangi disiplin adı altında ve hang11l1m tarafından
bu iddia ortaya konuluyor. Daha önce Ar1sto. felsefenin muanzlarını
şu aşagıda.ld ctimle tle muaheze etm1şt1 : O: Ya felsefe yapılmah ya da
yapılmamalıdır.Eger felsefe yapıhnaması gerekiyorsa. sadece felsefe adı
altında yapılmahdır. Yanı felsefe yapılmıyorsa bile felsefe yapmak
zorunludur. demektedir. Bu bugün dahi bir gerçektir. Hiçbir şey ,
felsefenin düşünülen düşmanlarınıngörtintişünden daha' eglendJrtci
degildir ki. onların büytik bir çogunlugu. felsefenin Oımadıgmı
gösterebilmek için felsefi deli11erl zikrederler.
çıkılmaz bir
B1r1ncl görüşe hak vertlebtleceg1nin pek muhtemel gön1nmed1g1
Felsefe. olgunlaşmaınış problemler için bır rezervuardan
biraz degişik, olmak zorundadır. O. elbette burada ve orada bu
fonksiyonu da yapmıştır. Fakat o, bundan çok daha başkadır.
kesinleşti.
Buna karşı.lktllCigörüşte. bütün mümktin olan 1l1mler ondan
aynlsa da felsefenin zall olmadıgı iddia ediliyor. ünkti o 'bu
düşUnceye göre 1l1m deg1ldir. O. söylen1ld1g1 gıbi akıl üstünü. veya en
azmdan onun sınırında duran kavramlamazı araşbnr. Yanı felsefe.
llimlerle, akılla yalnızca çok az müşterek1Jge sahiptir. Onun ugraştıgı
alan akllnin dışında durur. Felsefe yapmak buna uygun olarak akılla
tetldkler yapmak degtld1r. BtIa1ds herhangi dJger bır şek1lde daha çok
338
veya daha az "akılsızlık" demektir. Bu, özellikle Avnıpa kıtasında
bugün daha muhtevalı olarak geniŞletilen ve digerleri arasında
egz1stanslyaUst filoZoflar tarafından tems1l edilen düşüncedır. Bu
akımın tamamen extrem bır temsilCisi Paris'U filozof ProfesÖr Jean
Wahl'dir. OnUn iÇin felsefe ve ştir arasında temelde önemli bır fark
yoktur. Aynca tanınnnş egzistansiya1tst filozof Karl Jaspers de bu
ilişkide J. Wahl'in yanında bulunur. Cenevreli bayanfilozof Jeanne
Hersch tarafından yapılan yorumda felsefe, müzik ve ilim arasındaki
smırda duran bır düşüncedtr. Diger bır egztstanslyalist ffiozof Gabriel
Marcel felsefi bır kitabında direkt olarak bazı müiik parçalannı
yayınlıyor. Burada şunu da belirtmek gerekir ki: bugün bazı filozoflar.
romanlannda konuşmaksızınyazmayı görev biliyorlar.
Bu
düşünce
de geçerli felsefi bir tezd1r. Gerçi onun tercihleri
farklı şekilde zikredOebilir. Bunlardan btrtiıcisi. sınırda bulunan.
genelltkle felsefi olan sorulardır. tnsan şair gibi fantaz1nin. iradenin ve
duygulann bütün gücünü kullanmakzorundadır.Ikincisi ki; buna
göre, felsefenin ıtemel realiteleri akılla asla ulaşılabU1r degOdtr: Yant
onlar ne dereceye kadar geçerlidir? Bunun diger vasıtalarla idrak
ed1lmesinJn denemnesi gerekir. Üçüncüsü. akla ait olan herŞey, uzun
zamandan beri, birine veya diger blr tlme aitttr. Yant feısefe için bu
şa1rCe düşÜnce. sınırda veya hatta aklın sınınnın diger tarafında
kalıyor. Belki daha bu nev'tn dtger düşünc-elen zikredilebillr.
Fakat bu. görüşe birçok düşünfir karşı çıkmaktadır. Bu hükme
karşı çıkanlann arasında 1lk1 Ludwig Wlttgenstein'dır. O. "Neden
konuşulnıuyor ? Bunun hakkında neden susmak zorunludur ?"
diyor. Wittgenstein burada "konuşma" ile aklı konuşmayı yani
"düşünnie" yi kastediyor. Şalrce felsefen1n muanzlan. bazı şeylerin
noİma1 insani bilgi vasıtalanyla kavranamayacagını söylüyorlar ki;
bu, sonra alo11a-kestn1Jk1e idrak edilemez demektir.-tnsan. bazı şeylen
idrak edebtlmek Için sadece- mümkün olan iki metodu tanımaktadır :
Ya objeleri herhangi bir şek:1lde gönnek ya da açmak. Bunlann her
tkisi de bir bilgi fonksıyonudur ve bu. önemli bilgi fonksiyonunda
.aklın bır faa1tyeUdir. Bundan,btrşey sev1l:tr, nefret edilir, herhangi bİr
korkU. bir ftks1nti veya benzer bir yaşama neticesi çıkıyor. BOylece
insan keI1diş1n1 mutlu veya mutsuz hisseder. Bunun dışında hiçbir
şey yoktur. Diger filozoflar söyledLkleri bu Sözlerle digerlertnJn
yüzlerine gülüyorlar ve şalrlelin ciddi olmayan hayalperest insanlar
olduklannı söylediklerini ben burada eselle tesbit etmek zorundaymı.
,
Aynca bu.rada soruların tartışmasına girişmek.istemiyorum.
Btzbn bu konuda daha sonra fırsatımız olacak. Bununla beraber ben,
burada btrtni zlkretmek istiyorum. En eski Yunanlı f1l0i0flbales'den
Merleau Ponty ve Jaspers'e kadar felsefe tar1h1n1 tetktketttgimtzde.
geı:çeklfgin fclsefestnt açıklama denemelerinin yapıldıgını tekrar tekrar
339
göriiyoruz. Açıklama: açıklanan objeye. aklın yardunıyla akli bır
anlanı verme demektir. Felc;efede aklın kullanılmasına karşı. en
şiddetli bir şek1lde karşı koyanların başında yer alan Bergson dahi
aynı şekilde davrannuştır. FUozof, -en azından öyle göriinen-mantıki
bir şekilde düşünen, deneyen. ntzam ve buna mukabU akıl demek
olan açı.klıgı. düİıya ve hayata getirendir. Fe1sefeJerinde gerçeID işleyen
ve meşguliyetleri hakkında hiçbir· şey söylemeyen manasına gelen
felsefe tarthin~e görülmektedir ki felsefe. büyük. umumi. akli ve ilmi
faaliyette bir şiir degil bir ögretidir. Şimdi veya çok önce Platon ve
Satnt AugusUnus'ta oldugu gibi filozoflar da şairce kabiliyetlere
sahiptirler ve eger büyüklerIe mu asır yazarlar karşılaştırılabUIrse.
bunlar arasında birkaç iyi tiyatro parçası yazan Jean-Paul Sartre
vardir. Bütün bunlann onların nezdinde. düşüncelerin tebliginde
daha kolay bir vasıta olatak kabul edUd.tg1 görünmektedir. Felsefe.
onlann yaşadık1an süre içinde söylediklert gibi daima bir ögreU. bir
1LJm td1.
Böyle olmakJa beraber felsefenin neyin ilmi oldugusorusu
tekrar karşımıza çıkmaktadır. Madde dünyası fizik. canlının dünyası
biyolojt,- şuurun ki psikoloji. toplumun dünyası ise sosyoloji
vasıtasıyla araştırılıyor. Him olarak felsefe için ne kalıyor ? Onun
sahası nedir?
'
Biz. bunun hakkında farklı felset'! okullar tarafından çok farklı
cevaplar alıyoruz. Burada. onlar· -arasınd~n .önen,ıli olan birkaçını
z1kredecegtm.
"
BirinCi cevap. btlgi teorisinden gelmeldedir. Diger ilimler
gôri'it1erki felsefe. bilginin imkanmı. yani mümkün ol
bilginin
sımrlarını ve şartlarını araştınr. Immanuel Kant ve onun taJdpç1leri
arasında bir çoklan böyledir.
1kincı cevap degerler teorisidir. Felsefenin dışındaki her 1LJrn
"nedir" sorusunu araştırır. Buna kar:şı feJsefe. "ne olmalıdır. ne olması
gerekir" sorusunu araştmr. Bu cevabın taraftarlan Güney Alman
okulu olarak is1mlend1r1len akımın temsilcUeri tIe sayısız çagdaş
Fransız fUczafudur.
üçüncü cevap olarak insam ~lıul eden görüşler. Gerçi
temellendinne ve faraziye olarak herşey başkadır. Ancak bu gÖrfışün
temsilcilerine göre. gerçeklikte herşey herhangi bir şekilde insam
ilgilendirmektedir. Bu ahika. tabiat Himleri ve manevi ilimler
tarafından da ihmal ed1lmiştir. F~lsefe bu alakaya sahiptir ve sahip
oldugu bu deger Ue insanın kendisti1.i bu görüş açısından" yega.ne
objesi yapacaktır. Birçok egzistansiyalist filozof bu görüştı
,I
340
benmısemekted1r.
Dördüncü cevap olarak "dil" problem1n1 kabul edenler.
Bunlardan Wittgensteln. "felsefi cümleler yoktur. aksine sadece
cümlelertrı açıklanmasıvardİr" dtyor. Felsefe diger llimlertn diller1n1.
onlann yapılarının bakış açılarından te1kJk eder. Bu ögı"eti Ludwig
Wlttgensteln ve en çok da çagdaş mantıkçı pozUiv1st1er tarafından
ileri SÜTÜhnektedir.
Bu gOnlşler. ayıu şek1lde olan çok daha fazla görüşlerin sadece
birkaçıdır. Onlardan herbiri kendi delillerine sahiptir ve kendi
gÖTÜşlertni oldukça da 1nandıncı bir şekilde temsil etmektedirler. Bu
görüşlerin her temsUc1si. digerlertnin taraftarlanna. onlann asla
mozof olmadıklannısöylüyorlar. Sadece d1nlen1lmesJ gerekir ki derın
kanaatlar böyle düşüncelert sevdirecektlr. Bütün mantıkçı
poz1Uv1stler. onlarla aynl flkIrde olmayan bütün filozofian metanztkçi
olarak görürler. Onlara göre metafizik. kelimenin tam manasıyla
saçmadır. anlamsızdır. Bir metaflz1kçi gürültü üretir. söyler fakat
neticede hiçbir şey yoktur. Keza Kantçı1ar da. Kant metafiz1kçisl
olarak. onlar ıçın degişikgöruştedirler. Kantçılar da. metafizJge saçma
diyen poz1tMstleri felSefeden uzaklaşmak ve çagdışı kalmakta ttham
etmektedirler. -'Bir diger suçlama olarak karşımıza çıkan
egz:tstans1yal1st filozofların. dıgerlertnı hiçe sayan. hükmedici görüşlerL
hakkında konuşmak istemiyorum. Zaten onlar genellikle
tanınınaktadırlar.
Ben burada onlara şahsi. müteYazı düşüncelerimi formüle
edebilmek için. bu dogmatik ınançların karşısında. felsefi tlk.trıerin
-' btrine veya diger bır nkre bagtaıımanın önemli bir huzur8uzlugunu
duyuyorum. Eger filozofun bilgi. deger. Insan ve dilile ugraşması
gerektfg1iddia olıinsabu bana çok daha akli görünüyor. Fakat niçin
sadece bunlarla ? Felsefenin başka bir objesinln olmadıgıru hangi
filozof iddia edebilir ? K1rn böyle bir iddiada bulunursa ona
Goethe'n1n eserindeki Mephlstopheles'te oldugu gibi herşeyden önce
bır kerede ögrenmeye del11 olan Collegtum Logieum'u tavsiye ederim.
BOyle hiçbir şey delll1endtrtlememtşt1r.Bize göre dünyada. özel bir ~
tarafından ne tetkik edilmiş ne de tetkik edilebilir olan ÖZel mevzulara
sahip. önemli v:e tamamen çözülmemiş sorular vardır. Böyle bir
sorunun örnegi kanun problemidir. O. elbette matematik bir
problemdir. Matematikçi. onun kanunlannı temk1nl1 bir şekilde. her
soruya vaztyet almaksızın fonm111end1rtp tetkik edebilir. Onlat.
fllolojtye de aU degildirler. çünkl1 dil onlarla meşgulolmaz. Aksine
onlar biraz dtinyada veya en azından düşüncededirIer. Diger taraftan
matemaUk kanunlar bir deger de degildir. Onlar. "ne olması gereken"
bir şey degıl aksine "nedir" sorusuna aittir. Öyle tse kanun asla bir
34ı
deger teorisine ait degtldlr. Şayet f~lsefe. herhangi ozel bır Wmde veya
benım bırer bırer gOsterdlg1m dis1plinlerin bırtnde daraltılır.
kayıtlanırsa sonra bu problemler müzakere edilemez ve müzakere
edllecek ortamı da bulamaz. Bu elbette gerçek ve 6neml1 bır
problemdlr.
Felsefe. özel bır 1l1ınle ayntleşt:1I1lemez ve husust bır »ölgede
sıkıştınlamazgıb1 gorünüyor. Çünkü o. tam manasıyla üntversel bır
1l1mdlr. Onun alanı dJler dis1plinlerde oldugu gib1 sıkıştırılmış.
belIrIen nıJ ,
deIJIdIr·
Fakat eler b6yleyae felsefenin. dlIer
tlJmlerın ulraftılı aynı
meVZULarIa meegul oldulU g6r01ebWr ve gerçekten de gGrOJmektedlr.
öyle ise feJsc(enJn d1Ier IUmlerdenfarlo nerededlr ? CeY8p bu 8OIUI1UD
lç1ndedlr~ ÇQnJdi f~e bakış açısı vasıtasıyla farkediJdJAI gibi onun
metodu vasıtasıyla da çok ıyı bır şekilde farkedllmektedtr. mozor
bUg1nin blrçok metodlan arasından h1çblrtnin kullammmı
yasaldam a d1lJ ıçın felsefe. metodu vasıtasıyla farkedtleb1l1r. Fılozof'.
meseıa g6Zıenebllen maddi olaylann heps1n1 bır sebebe ısnad etmeyi
g6rev bllen bır flz1kç1 gıb1 degndlr. Fız1kç1nJn yapbjı. olaylann ve
dJlerler1n1n tetkiktnde kullarulabllen. emprtk-redüktJC metodla
sınu1anmakdemektir.
DJler taraftan felsefe.
dIIer Illinlerden bakış açısı vasıtasıyla
ayrılır. Eler o. aym ~eyt tetk1ke alırsa felsefe onu. daJına ve sadece
Adeta temel görOnüş1erlnfnve sınınmn nokta-1 nazanndan g6tor. Bu
anlamda felsefe temel1lJmd1r. Dtler iLLnıIe'ı1n durduklan ve artık soru
sormadıklan ve şartlan kabul ettikleri yerde felsefe ancel1k1e soru
sormaya başlar. hımIer sadece btllrler. felsefe ise "bilmek nedır" c:Uye
sorar. D1ger ortaya konulan kanunlarda "kanunun ne olması
gerektJgt" sdrusu ile vaz1yet alır. Sıradah bır ınsan ve polJt1kacı duygu
ve maksada uygunluk Olçfısünde konuşur. Fakat fUozof. aslında gaye
ve duygu altında anlaşılması gerekenin ne oldugunu sorar.
Binaenaleyh felsefe rad1kal bır 1I1mdlr. Bu anlamda felsefe. dJgerLer:LnIn
bulundugu ~rden memnun olduklan yerde herhang1 btrtnden daha
fazla derinlemesine kOklere. ok sebeplere gider ve soru sormaya.
araştırmaya devam etmek Ister.
Felsefe lle mOnferlt bır llIm arasında esas smınn nerede
oldugunu sOylemek kolay degııdlr. Şöyle ki ıçınde bulundugumuz
yüzyılda matematıkte, çok güzel gel1şen temel araşbmıalarelbette tam
b1r felsefi araştırmadır. Çünkü aynı zamanda o. matematik'
araştırmalarlayakın bır ilişki1çindedlr. Bununla beraber. SınırIann
bam bır şekJlde gOrüldügü bır kaç nokta vardır. Bu bır taraftan.
bundan veya şundan olmayan aksine o~e. varlık. 0ze1l1k ve benzer
nesneler gıb1 genel şeylerden bahseden bır d1s1pUn. bır ontoloj1d1r.
342
Dl4ler taraftan. degerlerm araştınlması._toplumdaki geUşmede
gOnlndügü gibi degı1 aksine. kend11ç1ndekl geltşmeye &nUr. Çok basit
olarak felsefe. bu her tki bölgede ondan başka dıler objelerle meşgul
olan veya olabilen bb" ÜD11D varoldulonu kes1nl1kle sınırlamaz. sonra
ontolojl, dıler bölgelerdeki araştırmalarda onunla dJger 1lJmler nazan
ltibam alınarak. ontolojl tarafından hiçbir şey1n b1l1nemedJg1 biI"
farkın meydana geldJg1 faızed111r.
Felsefe. bütiin
zamaıılann
bIrÇok' büyük Olozofu
tarafından
Yani ştır ve müzik olmay~. b1lak1s realıst
araştırma olan bır tUmdlr. Bu anlamda felsefe. görOlebll1r her metodu.
bOyle
görülmüştür.
kullanan ve bır bölgeye sıkıştmlamayanibıiversel bb" 1Umd1r. Felsefe.
temel problemlerln ve sınınn bır UmidJr.Aynı zamanda o. dfAer
1lImler1naçı1dadıldan faraziyelerle memnun olmayan akslne ~ .
pmıs1p1erln kOk1er1ne kadar araşbrmayadevam etmek isteyen md1ka1
bii' ıIImdfr.
Felsefenin !evkalade zor bır ıllnı oldugu sGylen1lmek zorundadır.
DaJma göz önOnde buluıidunılmak zorunda oıaD ontoloJInin çok
~ problemlerı. rtvayet edJJmeyen faraziye ve metodJann geçer1Jlllt
\le hemen hemen herşey1D daJma sanı Jçertsmde y6neltdme işl elbette
kolay deg1ldfr. Düşunceler1n felsefede çok çeşttll olarak blrbJrtnden.
uzak)aşmalanbır mueize deJ1ldir. Taı1htn en bOyük. septik olınayano~ .
'siStemel düşünOrlerindenAqubı1u sabıt Thomas. felsefenin temel
sorularma yanlışlıklann kanştınlmadan uzun zaman sonra sadece
btrkaç,1dşlnInç6z1ebJlecegtnl sOy1em1şUr.
Fakat tosan felsefeylisteyıp btememestne raameıı kesin olarak
felSefe yapandır. 5ftz1eJ1m1 bWrIrkeiı bqeyi daha S6YIemek iStIyorum.
Bazı şeylere
sebebiyet veren muazzam zorluklara
raamen. felsefe
yapmak ınsan hayatmdak1 en güzel ve en aSJL şeydir. Kım bır kere saf
felsefe ıle temasa gelirse. ondan d8Jma CeZbedICi duygular blMed1Jtr.
"
'\
\
'.
'-
-<