Türkiye`nin Dış Ticaret Yapısı ve Rekabet Gücü
advertisement
Dilek Seymen, Türkiye’nin Dış Ticaret Yapısı ve Rekabet Gücü, DEÜ Yayınları, Đzmir 2009, ISBN 978 975 441 262 8 (Uluslararası Đktisat Dersi için kitaptan aşağıdaki notlar derlenmiştir.) Dış Ticaretin Endüstriler-arası Ticaret Yapısı ve Karşılaştırmalı/ Rekabetçi Üstünlüğü Dış ticaretin endüstriler-arası yapısının analizi ile kastedilen Türkiye’nin ihracatında uzmanlaşmaya gittiği endüstrilerin ve ülke içinde hiç üretilmeyen ya da nispeten az üretildiği için büyük çoğunlukla dışarıdan ithal edilen endüstrilerin belirlenmesidir. Bu amaçla her ikisi de Balassa endeksinin revize edilmiş şekli olan, ülkenin kendi ticaret verileri kullanılarak hesaplanan karşılaştırmalı üstünlük endeksi (bu çalışmada RCA3) ve ihracatta uzmanlaşma endeksi (bu çalışmada RCA5) hesaplanmıştır1. Hesaplamalar yapılırken yine faktör yoğunluğuna göre ayrıştırılmış beş endüstri grubu incelenmiştir. Tablo 4.9 hesaplama sonuçlarını vermektedir. Tablo 4. 9: Endüstri Gruplarına Göre Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (RCA3 ve RCA5) Kod Hammadde Yoğun Endüstri Emek Yoğun Endüstri Sermaye Yoğun Endüstri Kolay Ar-Ge Yoğun End. RCA3 RCA5 Zor Ar-Ge Yoğun End. RCA3 RCA5 RCA3 RCA5 RCA3 RCA5 1980 1981 0,86 -0,52 7,06 0,44 1,32 -0,35 0,19 -0,87 RCA3 0,07 RCA5 -0,95 0,85 -0,38 6,67 0,56 1,34 -0,17 0,19 -0,82 0,11 -0,89 1982 1983 0,89 -0,27 6,71 0,62 1,24 -0,11 0,19 -0,78 0,18 -0,80 0,89 -0,29 6,33 0,59 1,15 -0,17 0,17 -0,81 0,19 -0,78 1984 1985 0,83 -0,29 7,24 0,66 1,09 -0,16 0,13 -0,85 0,17 -0,79 0,70 -0,34 7,10 0,67 1,23 -0,07 0,19 -0,76 0,31 -0,64 1986 1987 1,14 -0,13 5,14 0,55 1,08 -0,16 0,19 -0,78 0,17 -0,79 0,84 -0,25 4,47 0,53 0,84 -0,25 0,28 -0,67 0,44 -0,52 1988 1989 0,75 -0,31 4,68 0,53 1,26 -0,06 0,36 -0,60 0,31 -0,64 0,72 -0,31 4,80 0,56 1,19 -0,06 0,41 -0,54 0,18 -0,76 1990 1991 0,75 -0,39 4,36 0,43 1,15 -0,20 0,43 -0,60 0,17 -0,82 0,92 -0,25 3,91 0,43 1,11 -0,16 0,36 -0,63 0,17 -0,80 1992 1993 0,84 -0,30 3,93 0,43 0,99 -0,23 0,34 -0,65 0,22 -0,76 0,91 -0,36 3,65 0,31 1,06 -0,29 0,33 -0,71 0,19 -0,82 1994 1995 0,81 -0,23 3,27 0,44 1,37 0,03 0,28 -0,64 0,23 -0,70 0,79 -0,35 3,26 0,33 1,20 -0,16 0,27 -0,72 0,25 -0,74 1996 1997 0,76 -0,42 3,22 0,26 1,19 -0,22 0,31 -0,72 0,27 -0,75 0,85 -0,37 3,19 0,27 0,99 -0,30 0,34 -0,69 0,28 -0,74 1998 1999 0,92 -0,30 3,07 0,29 0,90 -0,31 0,39 -0,63 0,29 -0,71 0,75 -0,34 3,14 0,35 1,06 -0,18 0,30 -0,67 0,41 -0,58 2000 2001 0,56 -0,55 3,43 0,27 0,93 -0,36 0,38 -0,68 0,50 -0,59 0,53 -0,43 3,01 0,39 1,49 0,06 0,41 -0,53 0,48 -0,46 2002 2003 0,48 -0,50 3,00 0,35 1,54 0,04 0,51 -0,47 0,42 -0,55 0,49 -0,50 3,14 0,36 1,27 -0,07 0,50 -0,49 0,49 -0,50 2004 2005 0,52 -0,49 3,02 0,32 1,29 -0,09 0,55 -0,48 0,47 -0,53 0,57 -0,47 2,96 0,30 1,30 -0,10 0,54 -0,49 0,52 -0,51 2006 2007 0,51 -0,52 2,77 0,26 1,39 -0,08 0,56 -0,49 0,59 -0,47 0,51 -0,51 2,59 0,24 1,44 -0,05 0,48 -0,54 0,66 -0,41 2008 0,44 -0,55 2,60 0,26 1,64 0,04 0,44 -0,55 0,71 -0,37 Kaynak: Tarafımızdan hesaplanmıştır. 1 Bu çalışmada, ülkenin ticaret yapısı ve rekabet gücünü belirlemede tamamlayıcı olarak hesaplanan endüstri-içi ticaret endekslerinde ihracat değerleri yanında ithalat değerleri de kullanıldığından, açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler hesaplanırken RCA3 ve RCA5 endeksleri kullanılmıştır. Endekslerin hesaplanma yöntemleri, konuyla ilgili farklı endeksler, ilgili literatür ve endekslerin kısıtları kitabın Ek-1 kısmında açıklanmıştır. 1 Her iki endeks sonuçları birlikte değerlendirildiğinde öncelikle endekslerin belli ölçüde birbirleriyle tutarlı sonuçlar verdiği görülmektedir2. Toplulaştırılmış endeks değerlerine bakıldığında her iki endeks hesaplamasına göre emek yoğun endüstriler de karşılaştırmalı üstünlük, hammadde yoğun ve AR-GE yoğun endüstrilerde karşılaştırmalı dezavantaj gözlenmektedir. Sermaye yoğun endüstri grubu için endeksler belli yıllar dışında farklılaşmıştır. RCA3 açıklanmış karşılaştırmalı üstünlük endeksine göre bu endüstri grubu 1980 sonrası büyük oranda karşılaştırmalı üstünlüğe sahip görünürken, RCA5 ihracatta uzmanlaşma endeksi birkaç yıl dışında söz konusu endüstri grubunda net ihracat artışını yansıtan bir oran vermemektedir. Tabii bu değerlendirmeler toplulaştırılmış verilere göre yapıldığından endüstri grupları içindeki alt endüstrilere hatta mallara bakmak daha sağlıklı değerlendirme yapmayı sağlayacaktır. Hammadde yoğun endüstri grubu incelendiğinde bu grubun toplam ihracat ve ithalat değerleri kullanılarak hesaplanan RCA oranları karşılaştırmalı dezavantajı göstermekle birlikte, daha ayrıntılı bir analiz (Ek Tablo 31) bu grup içinde bütün dönem itibariyle, - et ve et ürünleri (01), - süt süt ürünleri ve yumurtalar (02), - balık ve diğer deniz ürünleri (03), - hububat ve ürünleri (04), - meyve ve sebzeler (05), - şeker, şeker ürünleri ve bal (06), - baharatlar (07), - çeşitli yenilebilir ürünler (09), - ham gübre ve kömür petrol, değerli taş hariç madenler (27) ve - işlenmiş sıvı ve katı yağlar (43) grubunun açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu, - yağlı tohumlar ve meyveler (22) ve - mantar, odun ve kereste (24) grubunun 1984 yılından itibaren, - hayvan gıdaları (08) grubunun 1989 yılından itibaren, - başka yerde belirtilmeyen hayvansal ve bitkisel ürünler (29) grubunun 2005 yılından itibaren karşılaştırmalı üstünlüklerini kaybettikleri, - elektrik enerjisi (35) grubunun ise 2004 yılından itibaren karşılaştırmalı üstünlük kazandığı gözlenmektedir3. 2 Açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüklerin hesaplanmasına yönelik birçok endeksin olması, bu endekslerin karşılaştırmalı üstünlükleri yansıtmakta tutarlı olup olmadığının araştırılmasına neden olmuştur. Yapılan çalışmalar, bu endekslerin, ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğünün varlığını tespit etmede tutarlı olduğunu ancak, ülkenin diğer ülkelere göre daha üstün ya da daha zayıf olduğunu belirlemede ve ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğünün yıldan yıla ya da endüstriden endüstriye değişimini belirlemede tutarsız olduğunu göstermiştir (Balance vd. (1987), Yeats (1985) ve Hinloopen ve Marrevijjk (2001) Şimsek (2008) Şimşek vd (2007)). Bu nedenle bu çalışmada da endeks değerlerine bakılarak karşılaşmalı üstünlüklerin yıllar itibariyle değişimden öte endüstri bazında karşılaştırmalı üstünlüğün var olup olmadığı sorgulanmıştır. 3 Bir endüstri grubunun karşılaştırmalığı üstünlüğü varken bu üstünlüğün dezavantaja dönmesi endeks değerinin 1’in altına düşmesi ile ifade edilmektedir. Bu çalışmada endeks değerleri karşılaştırmalı üstünlüğün varlığını ya da yokluğunu ifade etmek 2 Emek yoğun endüstri grubunda, dönem içinde hemen her yıl açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğe sahip endüstriler, - diğer tekstil, iplik, kumaş (65), - diğer metal olmayan madenden yapılan eşya (66), - prefabrik yapılar, sıhhi tesisat ve aydınlatma (81), - mobilya ve yatak takımı (82), - giyim eşyası ve bunların aksesuarları (84) grubudur. - Dokuma elyafı ve atıkları (26) ile - işlenmiş deri ve kürkler (61) grubu 80’li yılların ikinci yarısından itibaren, - seyahat çantası ve el çantası (83) grubu 2003, - ayakkabılar (85) grubu 2005 yılından itibaren karşılaştırmalı üstünlüğünü kaybederken, - başka yerde belirtilmeyen madenden eşya (69) grubu 1996 yılından itibaren - başka yerde belirtilmeyen çeşitli mamul eşya (89) grubu 2000 yılından itibaren karşılaştırmalı üstünlük kazanmıştır. - Mantar ve mobilya hariç ahşap eşya (63) grubu ise çoğu yıl için karşılaştırmalı üstünlük gösterse de dönemin bütününde çok değişken bir görünüm sunmaktadır. Sermaye yoğun endüstri grubu içinde RCA oranları birin üzerinde olan endüstriler - içkiler (11), - tütün ve tütün mamülleri (12), - uçucu yağlar, parfüm, kozmetik (55) ve - demir-çelik (67)’dir. Bunun yanında, - kara taşıtları (78) grubu da 2001 yılından itibaren karşılaştırmalı üstünlük sağlamaya başlamıştır. RCA5 endeksi dikkate alındığında bu endüstri grubu yanında, - kauçuktan eşya (62) grubunun da son yıllarda net ihracat artışı yarattığı gözlenmektedir. AR-GE yoğun endüstri grubunun tamamı dikkate alındığında açıklanmış karşılaştırmalı üstünlük yok gibi görünmekle birlikte biraz daha ayrıntılı verilere bakarak yapılan incelemede, taklidi kolay ARGE yoğun endüstri grubu içinde - ilk şekilde olmayan plastikler (58) ve - haberleşme ve ses kayıt cihazları (76) grubunda, taklidi zor AR-GE yoğun endüstri grubu içinde ise - elektrik makineleri cihaz ve aletleri (77) ve için kullanılmıştır. Endeks değerlerindeki artış veya azalışların ihracat performansındaki değişmeyi yansıtmadığı düşünülmektedir (bkz. Seymen, Şimşek 2006). 3 - diğer taşıt araçları (79) grubunda 2000’li yıllardan itibaren açıklanmış karşılaştırmalı üstünlük gözlenmektedir. Benzer tespiti RCA5 endeksinde de yapmak mümkün olmuştur. Son yıllarda katma değeri yüksek AR-GE yoğun malların ihracat paylarındaki artış ve büyüme hızlarının toplam ihracat büyüme hızının üzerinde seyretmesi, bu sektörlerde karşılaştırmalı üstünlük yakalama şansı yaratmıştır. Dış Ticaretin Endüstri-içi Ticaret Yapısı ve Rekabet Gücü Ülkelerin ticaret yapılarının belirlenmesi için kullanılan endekslerden bir diğeri ise endüstri içi ticaret endeksidir. Özellikle Đkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, endüstri-içi ticaret şekli, uluslararası karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı endüstriler arası ticaretin yanında, dünya ticareti içinde önemli bir yere sahip olmuştur. Aynı endüstri altında sınıflanmış ürünlerin hem ihraç hem ithal edilmesi olarak tanımlanan endüstri-içi ticaret üzerine literatürde birçok çalışma yapılmıştır4. Endüstri-içi ticaret endeksi ilk kez bu konuyu sistematik bir biçimde ele alan Grubel ve Lloyd tarafından geliştirilmiştir (Grubel ve Lloyd, 1975: 21). Endeks, farklı endüstriler ve farklı ülkeler arasında karşılaştırma yapmayı kolaylaştırmak açısından endüstri-içi ticaretin toplam ticaret hacmi içindeki payı şeklinde düzenlenmiştir. Türkiye’nin endüstri içi ticaret yapısını5 görebilmek için hesaplanan Grubel-Lloyd endüstri-içi ticaret endeksi sonuçları Tablo 4.10’da verilmiştir. Endüstri içi ticaret endeksi, endüstri-içi ticaretteki değişmelerin ihracattan mı ithalattan mı kaynaklandığını belirleyemediği için rekabet gücünün artması ya da azalması hakkında bilgi içermemektedir. Bu nedenle endüstri-içi ticaret düzeyinde zamana bağlı değişmeleri görmek dolayısıyla endüstriyel performansın zaman içindeki değişimini gözleyebilmek amacıyla Tablo 4.10’a ayrıca Brülhart B endeksi olarak da adlandırılan marjinal endüstri-içi ticaret (Brülhart, 1994: 606) sonuçları da eklenmiştir. Hammadde yoğun endüstri grubunda endüstri-içi ticaret oranı 1980’li yılların başından itibaren önce artmış, ardından 2000’li yıllarda azalarak %50’nin altına düşmüştür. Bu da söz konusu endüstri grubunda son yıllarda iki yanlı ticaretin azaldığı ihracat ya da ithalatın tek başına ağırlığının arttığı anlamına gelmektedir. Son yıllar itibariyle marjinal endüstri-içi ticaret endeksinin negatif değerler alıyor olması bu tek taraflı ticaretin ithalat artışı şeklinde gerçekleştiğini göstermektedir. Bu endüstri grubunda ithalatın daha çok artıyor olması rekabet gücünün de zaman içinde düştüğü anlamına gelecektir. Hammadde yoğun endüstri grubu içinde endüstri içi ticaret oranı yüksek olup, özellikle son yıllarda marjinal endüstri-içi ticaret oranı ihracat yönlü artan endüstriler arasında, - süt ürünleri ve yumurtalar (02), - çay ve baharat ürünleri (07), - margarin türü çeşitli yenilebilir ürünler (09), - ham gübre ve madenler (27) ve 4 Endüstri-içi ticareti teorik ve ampirik düzeyde inceleyen temel kaynak niteliğinde şu çalışmalar bulunmaktadır: Grubel ve Lloyd (1971),Gray (1988), Greenaway (1983), Kojima (1964), Balassa (1979 ve 1986), Aquino (1978), .Ayrıca Türkiye’de endüstri-içi ticaretin ölçümüne yönelik şu çalışmalar sıralanabilir: Şimşek (2008). Erlat ve Erlat (2003), Emirhan (2002), Doğaner Gönel (2001a ve 2001b). 5 Türkiye’nin Endüstri-içi dış ticaretinin analizi için bakınız Şimşek(2008). 4 - işlenmiş sıvı ve katı yağlar (43) sıralanabilir. Ancak bu endüstri grubu içinde endüstri-içi ticaret oranı arttığı halde bu artış ithalat yönlü olduğu için rekabet gücünün azaldığı düşünülen endüstriler de bulunmaktadır. Bunlar arasında, - temel hububat ürünleri (04) ve - işlenmemiş bitkisel ve hayvansal ürünler (29) yer almaktadır. Tablo 4. 10: Dış Ticaretin Endüstri-Đçi Ticaret Yapısı ve Marjinal Endüstri-Đçi Ticaret Oranları Hammadde Yoğun Endüstri IIT MIIT Emek Yoğun Endüstri IIT MIIT Sermaye Yoğun Endüstri IIT MIIT Kolay Ar-Ge Yoğun End. IIT MIIT Zor Ar-Ge Yoğun End. IIT MIIT Toplam IIT MIIT 1980 48,1 1981 61,7 1,0 44,3 0,7 82,9 0,2 18,5 -0,7 11,1 -0,7 69,0 1982 72,6 1,0 37,6 1,0 88,9 0,2 21,6 1,0 20,5 -0,4 78,3 1,0 1983 71,1 -0,5 40,6 0,2 83,2 -1,0 18,9 -1,0 21,5 -0,2 76,6 -1,0 1984 70,8 -0,3 34,5 0,8 83,7 -0,1 15,4 -1,0 20,6 -0,9 79,7 0,0 1985 65,8 -0,8 33,4 0,8 92,7 0,2 23,8 0,5 35,7 0,1 82,5 0,2 1986 86,8 1,0 45,0 -1,0 84,1 -1,0 22,2 -0,9 20,5 -1,0 80,3 -0,4 1987 75,3 -0,6 47,4 0,5 75,2 -0,6 33,2 -0,3 48,5 0,9 83,7 -0,1 1988 68,6 -0,5 46,9 0,6 93,6 1,0 39,7 -0,2 35,6 -1,0 82,2 -0,3 1989 69,4 0,3 44,1 0,9 93,5 -0,1 46,0 1,0 23,9 -1,0 84,8 0,6 1990 60,6 -0,8 56,6 0,0 80,2 -0,8 40,2 -0,9 18,2 -0,9 73,5 -0,7 1991 74,7 1,0 56,7 0,4 83,7 0,7 37,3 -1,0 20,2 -0,5 78,5 1,0 1992 69,6 -1,0 57,4 0,4 76,9 -1,0 35,3 -0,3 24,2 -0,5 77,5 -0,4 1993 64,4 -0,8 68,9 -0,7 71,1 -0,5 29,2 -1,0 18,3 -1,0 68,5 -0,8 1994 77,3 1,0 56,5 1,0 97,0 1,0 35,9 1,0 30,2 1,0 87,5 1,0 1995 64,5 -0,7 67,2 0,0 84,1 -0,7 27,9 -0,9 26,0 -0,8 75,5 -0,6 1996 57,7 -1,0 73,7 -0,3 77,6 -0,5 28,1 -0,7 25,2 -0,8 69,5 -0,7 1997 63,1 1,0 73,3 0,3 69,8 -0,7 31,2 -0,5 26,0 -0,7 70,2 -0,2 1998 70,0 0,8 71,3 0,8 69,2 0,2 37,3 -0,3 29,3 1,0 74,0 1,0 1999 65,7 -0,6 65,5 0,3 82,0 1,0 32,9 -1,0 42,0 1,0 79,1 0,9 2000 44,7 -1,0 72,8 -0,4 64,2 -0,9 32,3 -0,7 40,7 -0,7 67,5 -0,8 2001 57,5 1,0 61,0 1,0 94,0 1,0 47,4 1,0 53,6 1,0 86,2 1,0 2002 50,4 -1,0 64,6 0,2 96,4 -0,1 52,8 -0,2 45,0 -1,0 82,3 -0,4 2003 50,0 -0,5 63,6 0,4 92,8 -0,3 50,7 -0,6 50,2 -0,3 81,1 -0,2 2004 50,7 -0,5 67,6 0,2 91,2 -0,1 52,5 -0,4 46,9 -0,6 78,6 -0,3 2005 52,5 -0,4 69,9 0,1 89,9 -0,2 51,0 -0,6 49,1 -0,4 77,2 -0,3 2006 47,6 -0,7 74,2 -0,1 92,0 0,0 50,8 -0,5 53,3 -0,2 76,0 -0,3 2007 48,8 -0,5 75,9 0,2 95,1 0,1 46,3 -0,8 58,5 -0,2 77,4 -0,2 2008 44,5 -0,7 74,1 0,5 96,4 0,4 44,9 -0,7 63,4 0,1 79,1 -0,1 55,6 65,3 13,0 4,8 53,8 0,3 Kaynak: Tarafımızdan hesaplanmıştır. Emek yoğun endüstri grubu incelendiğinde 1990’lı yılların başından itibaren endüstri-içi ticaret yapısının hakim olduğu görülmektedir. Bu endüstri grubu içindeki alt endüstriler incelendiğinde de bu değerlendirmeyi, - dokuma elyafı ve artıkları (26) ile - giyim eşyası ve aksesuarları (84) grubu dışında hemen hepsi için genellemek mümkündür. Endüstriler-arası ticaret yapısı gösteren bu endüstrilerden dokuma elyafı ve artıkları (26) grubunun tek yanlı ticaret yapısının özellikle 2000’li yıllarda yaygın bir şekilde ithalat yönlü gerçekleştiği görülmektedir. Bu grubun içinde, dokunmaya elverişli bitki lifleri yanında Türkiye’nin ihracatında geçmiş dönemlerde ön sıralarda yer alan pamuk da yer almaktadır. Giyim eşyası ve aksesuarlarından oluşan (84) grupta ise Türkiye’nin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olmasına ve ticaretinin endüstriler arası- daha çok Türkiye’nin uzmanlaşmış göründüğü- ticaret yapısında 5 olmasına rağmen, son birkaç yıldır MIIT endeksi bu ticarette de ithalat yönlü artışın varlığını yansıtmakta, bu da söz konusu endüstri grubunun rekabet gücünün giderek azalıyor olması anlamına gelmektedir. Emek yoğun endüstri grubunda endüstri-içi ticaret yapısı gösteren diğer alt endüstri grupları içinde, - başka yerde belirtilmeyen işlenmiş deri ve kürkler (61), - mantar ve mobilya hariç ahşap eşya (63), - kağıt, karton ve kağıt hamurdan eşya (64), - seyahat eşyası ve el çantaları (83), ve - ayakkabılar (85) grubunda bu iki yönlü ticaretin ithalat lehine arttığı dolayısıyla rekabetin azaldığı, - diğer tekstil, iplik ve kumaş (65), - diğer metal olmayan maddeden eşya (66), - başka yerde belirtilmeyen madenden mamül eşya (69), - prefabrik yapılar, sıhhi tesisat, ısıtma ve aydınlatma (81) ve - mobilya, yatak takımı ve yastıklar (82) grubunda ise ihracat lehine değiştiği dolayısıyla rekabetin arttığı görülmektedir. Sermaye yoğun endüstri grubunun endüstri içi ticaret yapısı, - içkiler (11), - debagat ve boyacılıkta kullanılan ürünler (53), - demir ihtiva etmeyen madenler (68) dışındaki endüstrilerde gözlenmektedir. Bu endüstriler içinde 53 ve 68 grubunun ticareti ithalat yönlü yapıdadır. Bir çok endüstri grubunda marjinal endüstri-içi ticaret oranlarındaki 2008 yılı itibariyle görülen pozitif yönlü gelişme, söz konusu yıl olağan dışı bir yıl olduğundan ihracattaki artıştan çok ithalatın azalmasından kaynaklandığı düşünüldüğünden değerlendirmelerde dikkate alınmamıştır. Sermaye yoğun endüstri grubu içinde endüstri içi ticaret yapısı gösteren ve son yıllar itibariyle ihracat yanlı artış gösteren dolayısıyla rekabet gücünün artığı düşünülen endüstriler - kauçuktan eşya (62) ve - kara taşıtları (78) grubudur. Bu sonuçların karşılaştırmalı üstünlükler endeks sonuçları ile de tutarlı olması bu analiz açısından sağlama yapma şansı yaratmıştır. AR-GE yoğun endüstri grubu incelendiğinde 1980’den itibaren düzenli bir şekilde ticaret yapısının endüstriler-arası ticaretten, endüstri-içi ticarete döndüğü görülmektedir. Bu dönem içinde ticaret yapısındaki değişimin belirgin olarak gözlendiği alt endüstriler arasında - makine ve ulaştırma araçları içinde güç üreten makineler (71), - belirli sanayi dalları için özel makineler (72), - metal işleme makineleri (73), 6 ve diğer endüstri makineleri (74) sıralanabilir. Bu ürünler arasında 73 grubunun son birkaç yıllık ihracat yönlü artışı dışında ticaret hep ithalat yönlü artış şeklinde gerçekleşmiştir. AR-GE yoğun ürünler arasında yer alan - inorganik kimyasal ürünler (52) - ilk şekilde olmayan plastikler (58), - haberleşme ve ses kayıt cihazları (76) ve - diğer taşıt araçları grubunda (79) yer alan ürünlerin 2000’li yıllara kadar yükselen endüstri-içi ticaret oranlarının 2000’li yıllarda azalma eğilimine girdiği görülmektedir. Bunlar arasında 52 ve 76 grubunun endüstri –içi ticareti ithalat yönlü, 58 grubunun ticareti ise özellikle son beş yıldır ihracat yönlü olarak gelişmektedir. Bu da söz konusu AR-GE yoğun ürünlerin rekabet gücünün artığı yönünde belirlenen daha önceki bulguları doğrular niteliktedir. Türkiye’nin Dış Ticaretinde Endüstri Bazında Ülke Yoğunlaşması ve Rekabet Gücü Çalışmanın bu kısmında Türkiye’nin en büyük on ticaret ortağı ile bilateral ticaretinde hangi sektörlerde yoğunlaştığı gözlenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla önce Türkiye’nin toplam ihracatı (ithalatı) içinde bir endüstri grubunun ihracat (ithalatının) payı hesaplanarak, bu oran, söz konusu endüstri grubunda ticaret ortağına ihracatın (ithalatın) söz konusu ticaret ortağına toplam ihracat (ithalat) içindeki payı ile karşılaştırılmıştır. Başka bir ifadeyle Türkiye’nin herhangi bir mal grubunda ticaret ortağına yaptığı ihracatın (ithalatın) o ülkeye toplam ihracatı (ithalatı) içindeki payı, o mal grubunun toplam ihracatının (ithalatının) Türkiye’nin toplam ihracatı (ithalatı) içindeki payına oranlanmıştır. Böylece oranın 1’den büyük olması söz konusu ticaret ortağı ile bilateral ticarette o mal grubunda yoğunlaşıldığını gösterecektir. Sektörel-Bilateral Ticarette Yoğunlaşma Endeksi (SBT) adı verilen bu endeks ihracat ve ithalat için ayrı ayrı hesaplandığında ortaya çıkan endeks değerleri de birbirine oranlanarak Sektörel-Bilateral Rekabet Gücü (SBC) endeksi adı verilen başka bir endekse ulaşılmıştır. Bu endeksin değerinin 1’den büyük olması durumunda ise ihracatta yoğunlaşmanın ithalata göre daha yüksek olmasına bağlı olarak, o sektörde ticaret ortağı ile yapılan karşılıklı ticarette rekabet gücünün yüksek olduğu değerlendirmesinin yapılabileceği düşünülmektedir. Endekslere ilişkin hesaplama yöntemleri Ek-1’de verilmiştir. Aşağıda Tablo 4.11’de, 2008 yılı için Türkiye’nin en büyük on ticaret ortağı ile ihracat ve ithalatı için hesaplanan SBT ve SBC endeks değerleri faktör yoğunluklarının dikkate alındığı sınıflamaya göre toplulaştırılmıştır. Đzleyen Tablolar da endüstri grupları biraz daha ayrıntılı verilmiştir. Ürün bazında daha ayrıntılı tablolar Ek-5’de verilmiştir. Tablo 4.11’den görüldüğü gibi, 2008 yılında, Hammadde yoğun endüstri grubunda (HYE), bilateral ticarette hem ihracatta hem ithalatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Rusya, ABD ve Irak, sadece ihracatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Đtalya, Çin ve Ukrayna, sadece ithalatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler ise Romanya ve Đran’dır. Emek yoğun endüstri grubunda (EYE), bilateral ticarette hem ihracatta hem ithalatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Almanya, ABD ve Đspanya, sadece ihracatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Đngiltere, Rusya, Romanya, Đran ve Ukrayna, sadece ithalatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler ise BAE, Đtalya ve Çin’dir. 7 Tablo 4. 11: Sektörel-Bilateral Ticarette Yoğunlaşma ve Rekabet Gücü Endeksleri (2008) Ülke Almanya Đngiltere BAE Đtalya Fransa Rusya ABD Đspanya Romanya Irak Çin Đran Ukrayna Đsviçre HYE EYE SYE KAYE ZAYE SBTx 0.63 1.34 0.78 1.12 1.17 SBTm 0.09 1.07 1.48 1.31 1.99 SBC 7.00 1.25 0.52 0.85 0.59 SBTx 0.55 1.26 0.88 1.85 1.03 SBTm 0.55 0.83 1.01 1.57 1.66 SBC 1.01 1.51 0.87 1.17 0.62 SBTx 0.63 0.37 2.17 0.17 0.28 SBTm 0.46 1.15 0.63 0.18 0.53 SBC 1.37 0.32 3.43 0.91 0.53 SBTx 1.20 0.86 1.21 0.78 0.89 SBTm 0.36 1.91 0.92 0.86 1.80 SBC 3.32 0.45 1.31 0.90 0.50 SBTx 0.47 0.94 1.44 0.91 0.96 SBTm 0.28 0.82 1.78 1.27 1.58 SBC 1.66 1.15 0.81 0.72 0.61 SBTx 1.18 1.23 0.85 0.95 0.90 SBTm 2.31 0.07 0.88 0.16 0.01 SBC 0.51 16.91 0.96 5.95 62.99 SBTx 1.10 1.27 0.78 0.67 1.08 SBTm 1.33 1.02 0.23 1.10 1.11 SBC 0.83 1.24 3.33 0.60 0.97 SBTx 0.60 1.22 1.08 2.05 0.64 SBTm 0.17 1.10 2.11 1.16 1.38 SBC 3.49 1.12 0.51 1.77 0.47 SBTx 0.61 1.06 1.30 1.22 0.81 SBTm 1.30 0.54 1.59 0.67 0.52 SBC 0.47 1.97 0.82 1.83 1.55 SBTx 2.10 0.99 0.61 0.70 1.10 SBTm 2.85 0.01 0.01 0.00 0.01 SBC 0.74 123.09 87.15 544.76 105.18 SBTx 4.39 0.28 0.17 2.18 0.57 SBTm 0.09 2.70 0.56 2.35 1.41 SBC 51.56 0.10 0.30 0.93 0.40 SBTx 0.72 1.07 0.88 1.18 1.54 SBTm 2.65 0.04 0.24 0.05 0.08 SBC 0.27 24.64 3.61 25.32 19.61 SBTx 1.13 1.06 0.95 1.58 0.87 SBTm 0.95 0.03 3.20 0.43 0.06 SBC 1.19 41.36 0.30 3.64 14.75 SBTx 0.34 0.25 0.18 0.43 0.14 SBTm 0.02 0.37 0.19 1.12 0.62 15.44 0.68 0.95 0.38 0.23 SBC Kaynak: Tarafımızdan oluşturulmuştur. Sermaye yoğun endüstri grubunda (SYE), bilateral ticarette hem ihracatta hem ithalatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Fransa, Đspanya ve Romanya, sadece ihracatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, BAE ve Đtalya sadece ithalatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler ise Almanya, Đngiltere ve Ukrayna’dır. Kolay taklit edilebilir AR-GE yoğun endüstri grubunda (KAYE), bilateral ticarette hem ihracatta hem ithalatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Almanya, Đngiltere, Đspanya, ve Çin, sadece ihracatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Romanya, Đran ve Ukrayna, sadece ithalatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler ise Fransa, ABD ve Đsviçre’dir. 8 Zor taklit edilebilir AR-GE yoğun endüstri grubunda (ZAYE), bilateral ticarette hem ihracatta hem ithalatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Almanya, Đngiltere ve ABD, sadece ihracatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler, Romanya, Đran ve Ukrayna, sadece ithalatta yoğunlaşmanın olduğu ülkeler ise Đtalya, Fransa, Đspanya ve Çin’dir. Ek 1: Dış Ticaretin Yapısını ve Rekabet Gücünü Belirlemeye Yönelik Göstergeler/Endeksler (bölümünden alıntı) Dış Ticaretin Endüstriler-arası Yapısını ve Rekabet Gücünü Belirlemeye Yönelik Endeksler Karşılaştırmalı üstünlükleri açıklamaya yönelik temelde iki teorik yaklaşımdan söz edilebilir. Ricardo’nun açıkladığı yönüyle karşılaştırmalı üstünlükler teorisi, ülkelerarası karşılaştırmalı üstünlüğü teknoloji farklılığına dayandırmaktadır. Heckscher-Ohlin (H-O) teoremine göre ise ülkeler arasında benzer teknoloji yapılarında ticareti yaratan unsur, faktör fiyatlarındaki farktan kaynaklanan maliyet farklarıdır. Ancak sonuç olarak her iki yaklaşımda da ticaret öncesi nisbi fiyat farkları, ülkelerin ticaretteki üstünlüklerini belirlemektedir. Dış ticaretin endüstriler-arası yapısını ve rekabet gücünü ölçmeye yönelik ilk endeks Balassa tarafından geliştirilen Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük endeksidir. Daha sonra bu orijinal endeksin eksiklerini gidermeye yönelik farklı endeksler geliştirilmiştir. Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük Endeksleri (Revealed Comparative Advantage IndexRCA) Aslında ilk olarak Liesner (1958) tarafından Đngiltere’nin Ortak Pazar ülkeleri ile rekabet gücünü karşılaştırmak için oluşturulmuş endeksten sonra 1965 yılında Balassa, literatürde uzun süre kullanım alanı bulan ve kendi adıyla da anılan Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (RCA) endeksini geliştirmiştir. Ülkelerin mevcut ticaret verilerinden yararlanılarak karşılaştırmalı üstünlüğünü gösteren bir endeks olan Balassa Endeksi ülkeler arasındaki karşılaştırmalı üstünlüğün nedenine inmeden, görünen bir avantaj farkı olup olmadığını açıklamayı amaçlamaktadır. (Balassa, 1977 ve 1989). Balassa’nın endeksi bir ülkenin sadece ihracat verilerini dikkate aldığı için Karşılaştırmalı Đhracat Performans Endeksi (Comparative Export Performance Index-relative export advantage) olarak da adlandırılmaktadır (Balassa, 1989: 42-44). Liesner’in Endeksi (RCA1) ve Balassa’nın orijinal endeksi (RCA2) aşağıdaki gibidir. RCA1 = X ij / X nj RCA2 = ( X ij / X it ) ( X nj / X nt ) RCA2 = ( X ij / X it ) ( X ij / X nj ) = ( X nj / X nt ) ( X it / X nt ) 9 Endekste X ihracatı, i ülkeyi, j mal (ya da endüstriyi), t mal (ya da endüstri) grubunu ve n ülke grubunu temsil etmektedir. RCA2 bir ülkenin bir mal ya da endüstri alanındaki ihracatının dünyaya toplam ihracatı içindeki payını, diğer ülkelerinkiyle (ya da ülke grubu ile) karşılaştırmaktadır. Endeks değerinin 1’den büyük olması, ülkenin söz konusu mal ya da endüstride açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğunu, 1’den küçük olması, ülkenin açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğünün olmadığını göstermektedir (Greenaway ve Milner, 1983:181-208). Balassa’nın (1965) endeksini ilk kez oluşturmasından bu yana RCA endeksi çeşitli şekillerde değiştirilmiş, geliştirilmiştir. Bazı endeksler, ülkelerin global anlamda dünya ticareti içindeki karşılaştırmalı üstünlüklerini ölçmeye çalışırken (Vollrath, 1991), Balassa’nın orjinal endeksi de dahil bazı endeksler bölgesel düzeyde (AB ülkeleri-OECD ülkeleri gibi) ticaret karşılaştırmasına gitmekte, diğer bazı endeksler ise iki ülke arasındaki iki yanlı ticareti incelemektedir (Dimelis ve Gatsios, 1995). RCA2 endeksi, özellikle ülke büyüklüğünün önemli olduğu durumlarda ithalatı dahil etmediği için yanıltıcı sonuçlar doğurabileceğinden eleştirilmiştir. Bu eleştirilere bağlı olarak Balassa tarafından revize edilen ve ülkenin ithalat hacmi de dikkate alınarak geliştirilen Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük Endeksi (RCA3) aşağıdaki gibidir: RCA3 = ( X ij / X it ) ( M ij / M it ) = ( X ij / M ij ) ( X it / M it ) Eşitlikte, X ve M sırasıyla ihracat ve ithalatı, i ülkeyi, j malı/endüstriyi, t mal/endüstri grubunu temsil etmektedir. Yine Balassa endeksinden revize edilen ve RCA3’ün logaritmik formu alınarak oluşturulan endeks de aşağıdaki gibidir: RCA4 = ln ( X ij / X it ) ( X / M ij ) = ln ij ( M ij / M it ) ( X it / M it ) Đhracatta Uzmanlaşma Endeksi (Export Specialization Index-ES) Ülkelerin sadece kendi ticaret performanslarını dikkate alan bu endeks alternatif bir RCA endeksi olarak (bu çalışmada RCA5) geliştirilmiştir. Bu endeks ülkenin bir mal ya da endüstrideki eş anlı ihracat ve ithalat verilerini dikkate almaktadır; ES = ( X ij − M ij ) ( X ij + M ij ) Burada, X ve M sırasıyla ihracat ve ithalatı, i ülkeyi, j malı/endüstriyi temsil etmektedir. Endeks değerleri -1 (Xij = 0 ve RCD) ile +1 (Mij = 0 ve RCA) arasında değişmektedir. Ancak RCA5 endeksinde 0 değerleri için iki anlamada gelebilecek bir belirsizlik söz konusudur (Greenaway ve Milner, 1983: 181–208). Açıklanmış Rekabet Üstünlüğü Endeksleri- Revealed Competitiveness-RC) Balassa endekslerine alternatif olarak Vollrath (1991), rekabet gücünü ölçmeye yönelik temelde üç farklı hesaplama yöntemi önermektedir. Bu alternatif yöntemler, sırasıyla nisbi ticaret üstünlüğü 10 (relative trade advantage-RTA), nisbi ihracat üstünlüğünün logaritmik formu (relative export advantage-ln RXA) ve açıklanmış rekabet üstünlüğüdür (the revealed competitiveness-RC). Bu çalışmada söz konusu endeksler sırasıyla RC1, RC2 ve RC3 olarak adlandırılmıştır. Vollrath’ın bu üç endeksinin pozitif değerler alması karşılaştırmalı/rekabetçi bir üstünlüğün varlığını açıklarken, negatif değerler karşılaştırmalı/rekabetçi dezavantajı göstermektedir. RTA ile gösterilen nisbi ticaret üstünlüğü (bu çalışmada RC1), nisbi ihracat üstünlüğü (RXA)6 ile nisbi ithalat üstünlüğü (relative import advantage-RMA) endekslerinin farkından oluşmaktadır. Balassa’nın orijinal RCA (bu çalışmada RCA2) endeksi ile Vollrath’ın RXA endeksi arasında temelde bir fark bulunmaktadır. Vollrath hesaplamasında, RXA endeksinde iki kere hesaplamayı önleyebilmek amacıyla rekabet gücü karşılaştırılan ülkenin ticaret değerlerini, dahil olduğu o ülke grubu ticaretinden çıkarmıştır. RC1 = RTA = RXA − RMA RXA = RCA2 = RMA = ( X ij / X it ) ( X nj / X nt ) ( M ij / M it ) ( M nj / M nt ) RXA ve RMA’yı açarak formüle eklediğimizde RC1’i elde etmek mümkün olacaktır: RC1 = RTA = RXA − RMA = ( X ij / X it ) ( X nj / X nt ) − ( M ij / M it ) ( M nj / M nt ) Vollrath’ın ikinci endeksi nisbi ihracat avantajı endeksinin logaritmik formundan oluşmaktadır (RC2): RC 2 = ln RXA = ln RCA2 Vollrath’ın üçüncü endeksi ise açıklanmış rekabet avantajını (bu çalışmada RC3) vermektedir: RC 3 = RC = ln RXA − ln RMA Vollrath (1991), bu endeksinin sadece arz değil talep koşullarını da dikkate aldığı için tercih edilmesi gerektiğini belirtmektedir. Gerek Balassa gerek Volrath endeksleri yapılan araştırmanın amacına göre o ülkenin belirli bir ülkeye, belirli bir ülke grubuna, ya da bir bütün olarak dünyaya ticaretini dikkate alarak karşılaştırmalı avantajını belirleyebilir. Hesaplamalar ayrıca belirli bir mal grubu, endüstri ya da tüm ticareti kapsayacak yaklaşımlarla şekilde karşılaştırmalı yapılabilecektir. üstünlüğü Ayrıca açıklamaya Balassa ve çalıştıklarından, Vollrath endeksleri birbirleriyle farklı karşılaştırma yapılırken dikkatli olunmalıdır. Belirtmek gerekir ki bu tür RCA/RC endeksleri gözlemlenen ticaret verilerine dayandırıldığından, eğer ticaret devlet müdahalesine konu oluyorsa endeksin karşılaştırmalı avantajı tam olarak yansıtması güçtür. Đhracat sübvansiyonları, ithalat engelleri ve diğer korumacı hükümet politikaları 6 Bu endeks orijinal Balassa endeksine benzemektedir. 11 endeks değerlerini saptırabilir. Dolayısıyla Endeks, ülkenin potansiyel anlamda karşılaştırmalı üstünlüklerini göstermekte yetersiz kalacaktır (Greenaway ve Milner, 1983: 181-208). Mevcut ticaret verilerindeki hükümet müdahaleleri etkilerini gidermek için Fertö ve Hubbard (2003), OECD tarafından geliştirilmiş nominal yardım katsayısını kullanırken, Greenaway ve Milner “zımni açıklanmış karşılaştırmalı üstünlük” adı verilen fiyata dayalı açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler endeksini geliştirmiştir (Seymen ve Şimşek, 2006: 41). Türkiye-AB ticareti ile ilgili analizlerde GB sonrası dış ticaret engelleri azaltıldığından bu sapmanın daha az olacağı düşünülmektedir. Açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüklerin belirlenmesine yönelik olarak birçok endeksin önerilmiş olması, bu endekslerin karşılaştırmalı üstünlükleri yansıtmakta tutarlı olup olmadığının araştırılmasını da gündeme getirmiştir. Yapılan çalışmalar, bu endekslerin, ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğünün varlığını tespit etmede tutarlı olduğunu ancak, ülkenin diğer ülkelere göre daha üstün ya da daha zayıf olduğunu belirlemede ve ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğünün yıldan yıla ya da endüstriden endüstriye değişimini belirlemede tutarsız olduğunu göstermiştir (Balance vd. (1987), Yeats (1985) ve Hinloopen ve Marrevijjk (2001) Şimşek vd (2007). Bu nedenle bu çalışmada da endeks değerlerine bakılarak karşılaşmalı üstünlüklerin yıllar itibariyle değişimden öte endüstri bazında üstünlüğün var olup olmadığı sorgulanmıştır. Sektörel-Bilateral Ticarette Yoğunlaşma ve Rekabet Gücü Endeksi Bu çalışmada ayrıca, ülkeler bazında bilateral (iki yanlı) ticarette bir ülkenin ticaret ortakları ile hangi endüstri grubunda yoğunlaştığını görebilmek için Sektörel-Bilateral Ticaret Yoğunlaşma Endeksi (SBT) olarak adlandırdığımız bir endeks oluşturulmuştur. Đhracatta Sektörel-Bilateral Yoğunlaşmayı (SBTx) görebilmek için endeks aşağıdaki gibi formüle edilmiştir; SBTx = ( X ijk / X ijt ) ( X ikt / X it ) Burada Xijk, i ülkesinin j ülkesine k endüstri grubunda yaptığı ihracatı, Xijt, i ülkesinin j ülkesine toplam ihracatını, Xikt, i ülkesinin k endüstri grubundaki toplam ihracatını, Xit ise i ülkesinin toplam ihracatını vermektedir. Böylece bir ülkenin bir endüstri grubunun toplam ihracatı içindeki payı ile, aynı endüstri grubunda ticaret ortağına yaptığı ihracatın payı karşılaştırılmaktadır. SBTX endeksinin 1’den büyük olması durumunda bu ülkenin ticaret ortağı ile iki yanlı ticaretinde söz konusu endüstri grubunda yoğunlaştığı sonucu çıkarılabilir. Đthalatta Sektörel-Bilateral Yoğunlaşmayı (SBTm) görebilmek için benzer endeks ithalat değerleri dikkate alınarak hesaplanabilir; SBTm = ( M ijk / M ijt ) ( M ikt / M it ) Burada Mijk, i ülkesinin j ülkesinden k endüstri grubunda yaptığı ithalatı, Mijt, i ülkesinin j ülkesinden toplam ithalatını, Mikt, i ülkesinin k endüstri grubundaki toplam ithalatını, Mit ise i ülkesinin toplam ithalatını vermektedir. Böylece endeks sonucunun 1’den büyük olması durumunda bir ülkede belirli bir sektörün toplam ihracat içindeki payı dikkate alındığında (ile karşılaştırıldığında) söz konusu 12 ticaret ortağından ithalatta yoğunlaşma olup olmadığı gözlenebilecektir. Ayrıca, “ihracat ve ithalatın sektörel-bilateral yoğunlaşma endeksleri” birbirine oranlanarak yoğunlaşmanın ihracatta daha fazla olduğu durumlar için söz konusu sektörün, ticaret ortağı ile ticarette rekabet gücünün daha yüksek olduğu yönünde bir değerlendirme yapmak da mümkün olabilecektir. Bu amaçla oluşturulan endeks Sektörel-Bilateral Rekabet Gücü Endeksi (SBC) olarak adlandırılmıştır. Sektörel-Bilateral Rekabet Gücü Endeksi (SBC), Bu endeks, bu çalışma için oluşturulan ihracatta sektörel bilateral yoğunlaşma endeksi ile ithalatta sektörel bilateral yoğunlaşma endeksinin oranlanması ile elde edilmiştir. Endeks aşağıdaki gibi formüle edilmiştir; SBC = SBC = SBTX SBTM ( X ijk / X ijt ) ( M ijk / M ijt ) ( X ikt / X it ) ( M ikt / M it ) Đhracatta sektörel yoğunlaşmanın ithalata göre daha fazla olması durumunda, ülkenin o endüstri grubunda ticaret ortağına göre rekabet gücünün daha fazla olacağı düşünülmektedir. Endeks 0 ile +∞ arasında değerler alacaktır. Endeks değerinin 1’in üzerinde olması söz konusu endüstri grubunda, ticaret ortağına ihracatta yoğunlaşmanın ithalatta yoğunlaşmaya göre fazla olmasına bağlı olarak rekabet gücünün de yüksek olacağı anlamına gelmektedir. Sektörel-Bilateral Rekabet Gücü Endeksi, iki ülkenin, karşılıklı ticaretlerinde, başka bir ifadeyle birbirlerinin pazarında rekabet gücünü gösterebilmektedir. Balassa Endeksinde olduğu gibi iki ülkenin global-dünya pazarında rekabet gücünü görme şansı vermemektedir. Ancak, eğer bir ülkenin, belli bir entegrasyona dahil ülke grubuyla sektörel düzeyde ticaret yoğunlaşması hesaplanırsa, o ülkenin söz konusu entegrasyona ihracatında sektörel rekabet gücünü de görme şansı verebilecektir. Endeks değerlerini açıklarken dikkatli değerlendirmeyi gerektiren kısıtları mevcuttur. Sonuçların 1’den büyük olması o sektörde bilateral rekabet gücünün var olduğu şeklinde değerlendirmeyi mümkün kılmaktadır. Sonuçların büyüklüğüne bağlı olarak ya da zaman içinde artmasına bağlı olarak sektörleri rekabet gücüne göre sıralamak veya zaman içinde rekabet gücünün arttığı yönünde değerlendirme yapmak mümkün olmayacaktır. Bu çekince iki nedenle ortaya çıkmaktadır. Đlki endeks cari değerler üzerinden hesaplandığından, endeks değerleri, belli bir ülke ile ticarette bir sektörün ihracat payındaki artıştan değil sektörün toplam ihracat payındaki azalıştan veya değişmemesinden kaynaklanıyor olabilir. Diğer bir neden ise, ihracattaki yoğunlaşma çok küçük bile olsa ithalattaki yoğunlaşmanın 0’a yakın olması durumunda oranın çok büyük bir değer almasıdır. Bu sonuç sektörde çok yüksek bir rekabet gücü olduğu görüntüsü verebilecektir. Bu nedenle endeks sonuçlarının 1’in altında veya üzerinde olmasına bağlı olarak sektörlerin bilateral rekebet gücü vardır veya yoktur şeklinde değerlendirilmesi doğru olacaktır. Aslında benzer değerlendirmeyi rekabet gücünü ölçmek için kullanılan bir çok endeks için söylemek doğru olur. Nitekim, rekabet gücünü ölçmede kullanılan farklı endekslerin tutarlılığını ölçmeye yönelik çalışmalar da bu 13 değerlendirmeyi doğrular niteliktedir (Seymen, Şimşek, 2006:46-47). Sektörel-Bilateral Rekabet Gücü Endeksi de, var olan ticaret verilerine göre hesaplandığından, ticarette uygulanan gümrük vergileri, teşvikler gibi devlet müdahalelerinin neden olabileceği sapmaları bünyesinde barındırmaktadır. d- Dış ticaretin endüstri-içi ticaret yapısını ve rekabet gücünü belirlemeye yönelik endeksler Ülkenin sahip olduğu karşılaştırmalı üstünlüklerin belirlenmesinin yanı sıra ülkenin endüstri bazında ticaret yapısının blirlenmesi de rekabet üstünlüğünü görebilmek açısından önemli bilgi vermektedir. Özellikle Đkinci Dünya Savaşı’ndan sonra uluslararası ticaret alanında yaşanan gelişmeler, dünya ticaret hacminin dünya üretim hacminden daha hızlı artmasına yol açmıştır. Ancak artan ticaret, geleneksel teorilerin öngördüğü gibi sadece endüstriler arası nitelikte gerçekleşmemiştir. Endüstriiçi ticaret şekli, uluslararası karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı endüstriler arası ticaretin yanında, dünya ticareti içinde önemli bir yere sahip olmuştur. Aynı endüstri altında sınıflanmış ürünlerin hem ihraç hem ithal edilmesi olarak tanımlanan endüstri-içi ticaret üzerine literatürde birçok çalışma yapılmıştır. Grubel-Lloyd Endeksi Endüstri-içi ticareti endeksi, ilk kez bu konuyu sistematik bir biçimde ele alan Grubel ve Lloyd tarafından geliştirilmiştir (Grubel ve Lloyd, 1975: 21). Standart Grubel-Lloyd endeksi, literatürde en çok kullanım alanı bulan endekstir. Endeks, farklı endüstriler ve farklı ülkeler arasında karşılaştırma yapmayı kolaylaştırmak açısından endüstri-içi ticaretin toplam ticaret hacmi içindeki payı şeklinde aşağıdaki gibi düzenlenmiştir: (X i + M i ) − X i − M i IIT = (X i + M i ) * 100 Xi ve Mi sırasıyla ülkenin ihracat ve ithalatıdır. Endüstri-içi ticaret oranını ifade eden IITi, 0 ile 100 arasında değerler almaktadır. Belli bir endüstride yapılan ihracat ve ithalat rakamları birbirine eşitken 100 olan endeks, ticaretin tamamen endüstri-içi nitelikte olduğunu gösterirken, ihracatın olduğu ancak ithalatın olmadığı ya da ithalatın olduğu ancak ihracatın olmadığı durumda 0 değerini almakta ve ticaretin tamamen endüstriler arası nitelikte olduğunu göstermektedir. Endeks hesaplanırken sadece ihracat ve ithalat verilerinin kullanılması, endeksi kolay hesaplanabilir hale getirmektedir. Ayrıca, belli bir zaman diliminde ülkeler arası karşılaştırmaya ve belli bir ülke için farklı zamanlardaki değerleri karşılaştırmaya olanak vermektedir. Ancak endeks değerinin dış ticarette dengesizlikler söz konusu olduğunda aşağı sapmalı sonuçlar vermesi ve her bir toplulaştırma derecesinde farklı sonuçlar vermesi eleştirilmiştir. Đlk durumda endeks değerinin hiçbir zaman 100 çıkmayacağı, ikinci durumda toplulaştırma derecesi arttıkça endeks değerinin artacağı ileri sürülmüştür (Grubel ve Lloyd, 1975: 22-23). Brülhart B Endeksi Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlüklerde olduğu gibi Endüstri-içi ticaretin belirlenmesine yönelik olarak da birçok endeks geliştirilmiştir. Ancak bütün endeksler statik özellik taşımaktadır ve 14 gerçekleştirilmiş dış ticaret içinde endüstri-içi ticaretin payını tek yıl için ölçmektedir. Bu endeksler kullanılarak sadece iki dönem arası statik karşılaştırmalı analiz yapılabilmektedir. Ancak Endeksler, iki dönem arasındaki değişiklikleri açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Ayrıca, bu endeksler, endüstri-içi ticaretteki değişmelerin ihracattan mı ithalattan mı kaynaklandığını belirleyemediği için rekabet gücünün artması ya da azalması hakkında da bilgi içermemektedir. Bu nedenle endüstri-içi ticaret düzeyinde zamana bağlı değişmeleri görmek üzere Marjinal Endüstri-içi Ticaret Kavramı geliştirilmiştir. Marjinal endüstri-içi ticareti ölçmeye yönelik endeksler içinde yer alan Brülhart B endeksi, ülkenin performansında meydana gelen değişmeyi tespit etmek üzere kullanılmaktadır(Brülhart, 1994: 606). Endeks aşağıdaki gibidir; BB(MIIT ) = ∆X − ∆M ∆X + ∆M Bu endeks, -1 ile 1 arasında değerler alabilmektedir. Hem marjinal endüstri-içi ticaret oranı hem ülkeye özgü sektörel performans bilgisi içeren iki boyutlu bir endekstir. Endeks değerinin sıfıra yaklaşması marjinal endüstri-içi ticaretin arttığını göstermektedir. B endeksi sıfıra eşit iken belli bir endüstride gerçekleşen ilave ticaret tamamen endüstri-içi nitelik taşımaktadır. Endeksin -1 ve +1 değerlerini alması ise ilave ticaretin tamamen endüstriler arası nitelik taşıdığını göstermektedir. Sektörel performans bilgisi ise ihracat ve ithalatın birbirine göre değişiminden elde edilmektedir. Brülhart, ihracatı, belli bir sektörde yüksek yurtiçi performans, ithalatı ise belli bir sektörde zayıf yurtiçi performans olarak tanımlamıştır. Buna göre, ∆X > ∆M iken B > 0 olmaktadır. ∆X < ∆M iken B < 0 olmaktadır(Brülhart, 1994; 606-607). 15 EK 3: Faktör Yoğunluklarına Göre Endüstri Sınıflaması* 1- Hammadde Yoğun Endüstriler 0: Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeleri 2: Akaryakıt Hariç Yenilmeyen Hammadde 3: Mineral Yakıtlar, Yağlar vb. Damıtılmasından Elde Edilen Ürünler 4:Hayvansal, Bitkisel Katı ve Sıvı Yağlar, Mumlar 56: Gübreler (272.Grubun Dışındakiler). 2- Emek Yoğun Endüstriler 26: Dokuma Elyafı ve Bunların Artıkları 6: Başlıca Sınıflara Ayrılan Đşlenmiş Mallar 8: Çeşitli Mamul Eşya. 3- Sermaye Yoğun Endüstriler 1: Đçkiler ve Tütün 53: Debagat ve Boyacılıkta Kullanılan Ürünler 55: Uçucu Yağlar, Parfüm, Kozmetik, Tuvalet Müstahzarları 62: Kauçuktan Eşya 67: Demir ve Çelik 68: Demir Đçermeyen Madenler 78: Kara Taşıtları. 4- Kolay Taklit Edilebilir AR-GE Yoğun Endüstriler 51: Organik Kimyasal Ürünler 52: Đnorganik Kimyasal Ürünler 54: Tıp ve Eczacılık ürünleri 58: Đlk Şekilde Olmayan Plastikler 59: Başka Yerde Belirtilmeyen Kimyasal Maddeler ve Ürünler 75: Büro Makineleri ve Otomatik Veri Đşleme Makineleri 76:Haberleşme Ses Kaydetme ve Sesi Tekrar Vermeye Yarayan Cihaz ve Araçlar 5- Zor Taklit Edilebilir AR-GE Yoğun Endüstriler 57: Đlk Şekildeki Plastikler 7: Makine ve Ulaştırma Araçları 87: Başka Yerde Belirtilmeyen Mesleki, Đlmi, Kontrol Alet ve Cihazlar 88: Fotoğraf Malzemesi, Optik Eşya, Saatler. * Hufbauer, C.G., J. C. Chilas “Specialization by Industrial Countries: Extent and Consequences”, in The International Division of Labour: Problems and Perspectives, International Symposium, Ed. H. Giersch, J.C.B. Mohr, Tubingen, 1974. Endüstrilerin faktör yoğunluklarına göre sınıflandırılması Hufbauer ve Chilas (1974)’ün malların teknolojik özelliklerine göre yapılmış üçlü sınıflamasına dayanmaktadır. Hufbauer ve Chilas, doğal kaynaklar kullanılarak üretilen mallara Ricardo Malları, emek ve sermaye yoğun standart teknoloji kullanılarak üretilen mallara Heckscher-Ohlin Malları ve araştırma ağırlıklı ileri teknoloji kullanılarak üretilen mallara Ürün Devresi Malları adını vermiştir. Beşli sınıflama açısından Hammadde Yoğun Mallar, Ricardo mallarına, Emek ve Sermaye Yoğun Mallar, Heckscher-Ohlin Mallarına ve Kolay ve Zor Taklit Edilebilir Mallar ise Ürün Devresi Mallarına karşılık gelmektedir (Erlat, Erlat, 2004:35) 16 KAYNAKÇA Aquino, A. “Intra-Industry Trade and Inter-Industry Specialization as Concurrent Sources of International Trade in Manufactures”, Weltwirtschaftliches Archiv, V. 114, 1978. Balance, R.H., H. Forstner, T. Murray “Consistency Tests of Alternative Measures of Comparative Advantage”, Review of Economics and Statistics, V. 69, 1987. Balassa, B. Comparative Advantage, Trade Policy and Economic Development, Harvester Wheatsheaf, New York, 1989. Balassa, B. “The Determinants of Intra-Industry Specialization in United States Trade”, Oxford Economic Papers, V. 38, No: 2, 1986. Balassa, B. “Intra-Industry Trade and the Integration of the Developing Countries to the World Economy”, in The Economics of Intra-Industry Trade, (edt: Herbert Giersch), 1979. Balassa, B. “Revealed’ Comparative Advantage Revisited”, An Analysis of Relatve Export Shares of the Industrial Countries 1953-1971, The Manchester School, V. 45, 1977, 327344. Balassa, B. “Trade Liberalisation and ‘Revealed’ Comparative Advantage”, The Manchester School, V. 33, 1965, 99-123. Brulhart, M. “Marginal Intra-Industry Trade: Measurement and Relevance Fort he Pattern of Industrial Adjustment”, Weltwirtschaftliches Archiv, V. 130, 1994. Dimelis, S., K. Gatsios “Trade with Central and Eastern Europe: The Case of Greece”, Ed. R. Faini ve R. Portes, EU Trade with Eastern Europe: Adjustment and Opportunities, CEPR, London, 1995. Doğaner, G.F. “How Important is Intra-Industry Trade Between Turkey and Its Trading Partners: A Comparison Between the European and Central Asia Turkic Republics”, Russian and East European Finance and Trade, V. 37, No: 4, 2001a. Doğaner, G.F. “Tekstil Sektöründe Endüstri-içi Ticaret”, Dış Ticaret Dergisi, Sayı: 21, 2001b. Emirhan, P. N. “Endüstri-içi Ticaret ve Đhracata Dayalı Sektörler Açısından Türkiye Uygulaması”, (Yayınlanmış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 1, Đzmir, 2002. Erlat, G., H. Erlat “Türkiye’nin Ortadoğu Ülkeleri ile Olan Ticareti 1990–2002”, GAP Bölgesinde Dış Ticaret ve Tarım, Edt. E. Uygur, Đ. Civcir, TEK, Ankara, 33–57. 2004. Erlat, G., H. Erlat “Measuring Intra-Industry Trade and Marginal Intra-Industry Trade”, Russian and East European Finance and Trade, V. 39, No: 6, 2003. Fertö, I., L. J. Hubbard “Revealed Comparative Advantage and Competitiveness in Hungarian AgriFood Sectors”, The World Economy, V. 26 No: 2, 2003. Gray, P. H. “Intra-Industry Trade: An ‘Untidy’ Phenomenon”, Weltwirtschaftliches Archiv, Vol: 124, 1988. 17 Greenaway, D., C. Milner “On the Measurement of Intra-Industry Trade”, The Economic Journal, V. 93, No: 372, 1983. Grubel, H., P. Lloyd Intra-Industry Trade, The Theory and Measurement of International Trade in Differentiated Products, Halsted Press, New York,1975. Grubel, H., P. Lloyd “The Empirical Measurement of Intra-Industry Trade”, Economic Record, V. 47, 1971, 494-517. Hinloopen, J., C. Van Marrewijk “On the Empirical Distribution of the Balassa Index”, Weltwirtschaftliches Archiv, V. 137, 2001. Hufbauer, C.G., J. C. Chilas “Specialization by Industrial Countries: Extent and Consequences”, in The International Division of Labour: Problems and Perspectives, International Symposium, Edt. H. Giersch, J.C.B. Mohr, Tubingen, 1974, 3-38. Kojima, K. “The Pattern of International Trade Among Advanced Countries”, Hitotsubashi Journal of Economics, V. 5, 1964. Liesner, H. H. “The European Common Market and British Industry”, Economic Journal, V. 68, 1958. Seymen, D., N. Şimşek “Türkiye ile Çin’in OECD Pazarında Rekabet Gücü Karşılaştırması”, Đktisat Đşletme ve Finans, 21. Yıl Sayısı, 2006. Şimşek, N. Türkiye’nin Endüstri-içi Dış Ticaretinin Analizi, Beta Yayınları, Đstanbul, 2008. Şimşek, N., D. Seymen, U. Utkulu “Turkey’s Competitiveness in the EU Market: A Comparison of Different Trade Measures, European Trade Study Group, 9th Annual Conference, Athens, 2007. Vollrath, T. L. “A Theoretical Evaluation of Alternative Trade Intensity Measures of Revealed Comparative Advantage”, Weltwirtschaftliches Archiv, V. 130, 1991. Yeats, A.J. “On the Appropriate Interpretation of the Revealed Comparative Advantage Index: Implications of a Methodology Based on Industry Sector Analysis”, Weltwirtschaftliches Archiv, V. 121, No: 1, 1985. 18
