Dosya İndir - Eşref ATABEY

www.esrefatabey.com.tr
Eşref Atabey. 2015. ‘’Türkiye’de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi’’ eserinden alınmıştır.
KİLİS İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ
DR. EŞREF ATABEY
Jeoloji Yüksek Mühendisi
Tıbbi Jeoloji Uzmanı
Kilis ili Türkiye akarsu havzalarına göre Aşağı Fırat Havzası (21 nolu havza) içinde
kalmaktadır.
Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita
YER ÜSTÜ SU KAYNAKLARI
Akarsular
Kilis ilinin batı bölümü, sularını Afrin Çayı ve kolları aracılığıyla Amik Ovası akarsu
havzasına ve oradan da Asi nehri vasıtasıyla Akdeniz'e gönderirler. Doğu bölümü ise, yöre
ölçüsünde önemli sayılabilecek iki küçük akarsu ile Halep güneyindeki Müftügölü kapalı
havzasına boşaltır.
Afrin Çayı: Havza genişliği ve geçirdiği su miktarı bakımından sahanın en önemli
akarsuyu olan Afrin çayı, Gaziantep Platosu batısındaki Külecik Dağı’ndan doğarak güneye doğru
akar. Daha sonra batıdan Kartal Dağı’ndan doğan Bakırcan Deresi, doğudan da Sof Dağı’ndan
kaynağını alan Karadere karışır ve Karaafrin adını alır. Buraya kadar yatağını derin yaran Afrin
Çayı, Haremli Dağı’ndan Goncadağ Tepe’ye kadar genişçe bir yatakta Haremli Dağı’ndan sonra
doğudan Gaziantep şehrinin batısındaki platonun sularını toplayan Bozafrin Deresi’ni alarak Afrin
Çayı adını alır. Afrin Çayı güneye doğru Dümbüllü Dağı’ndan itibaren batıdan Deliçayı doğudan
da Kınacık Deresi’ni alarak sınırları terk eder. Böylece sınırlar içinde yaklaşık 70 km uzunluğa
erişmiş olur. Sınırı terk ettikten 5-6 km sonra en önemli kolu olan Sabun suyunu alır
(http://www.kilis.gov.tr/detay/313/cografi-yapi).
Sabun Suyu: Afrin Çayı’ndan sonra 276 km'lik kabul havzasıyla sahanın ikinci akarsuyu
olan Sabun Suyu da Gaziantep Platosu’nun batısındaki Çataltepe'den kaynaklanır ve kuzeygüney yönünde akar. Yukarı çığırında dar ve derin, orta çığırında ise genişçe bir yatakta akar.
Daha güneyde Arap platformu ile orojenik fliş zonu arasındaki sınırı oluşturur ve Darmik
Dağı’ndan itibaren güneybatı-kuzeydoğu yönünde uzanır. Daha sonra Afrin Çayı’na kadar ulaşan
1
sırtlar, dereler kuşağını derince yararak bir boğaz oluşturur. Bu boğazdan sonra az derin yatağına
akarak Suriye sınırına ulaşan ve yaklaşık 50 km'lik uzunluğu tamamlayan Sabun Suyu sınırın
hemen ötesinde Afrin Çayı’na karışır (http://www.kilis.gov.tr/detay/313/cografi-yapi).
www.esrefatabey.com.tr
Balık Suyu: Afrin Çayı doğusundaki bazalt platosu ve Kilis Ovası ise sularını Balık ve
Sinnep Suları ile Halep güneyindeki Müftügölü kapalı havzasına gönderir. Balık Suyu platonun
kuzeyinde doğar ve kaynaklarla beslenerek güneydoğuya doğru akar. Orta çığırında güneye
yönelen akarsu, yaklaşık 45-50 km uzunluğa ve 241,2 km2'lik bir kabul havzasına sahiptir
(http://www.kilis.gov.tr/detay/313/cografi-yapi).
Sinnep suyu: Bazalt platosunun Kilis Ovası kuzeyindeki güney bölümden doğar. Platoyu
batı-doğu yönünde parçalayan ve kaynaklarla beslenen üç kolun birleşmesiyle güneye yönelir ve
Kilis ovasının doğu sınırını oluşturarak sınırları terk eder. Sinnep Suyu’nun uzunluğu yaklaşık 30
km. kadar olan akarsu 127,7km2’lik bir havzaya sahiptir.
Yöredeki akarsular rejim bakımından Akdeniz ikliminin karakterini yansıtırlar. Yağışların
fazla, buharlaşmanın az olduğu kış ve ilkbahar aylarında akım değerleri yüksek; buna karşılık
buharlaşmanın fazla yağışların az olduğu yaz ve sonbahar mevsimlerinde ise düşüktür. Son
yıllarda akarsu ve kaynakların sulamada kullanılması, yaz aylarında akarsuların tamamen
kurumasına yol açmıştır (http://www.kilis.gov.tr/detay/313/cografi-yapi).
Kilis ili akarsuları debileri şu şekildedir; Balık Suyu debisi 0,729 m3/s, Sinnep Suyu
debisi 0,570 m3/s, Afrin Çayı 4,088 m3/s, Sabun Suyu 1,742 m3/s’dir.
Barajlar
Seve Barajı: Kilis Merkez ilçesinde, Sinnep Deresi üzerinde, içme suyu amaçlı 2006
yılında kurulmuştur. Gövde hacmi 1,25 hm3, normal su kotunda göl hacmi 20,86 hm3,
normal su kotunda göl alanı 1,96 km2’dir
(http://www2.dsi.gov.tr/bolge/dsi20/kilis.htm).
Göller
Kilis ilinde doğal göl bulunmamaktadır.
Göletler
Balıklı Göleti: Merkez ilçesi Deliçay üzerinde olup, sulama amaçlı 1999 yılında
kurulmuştur.
Depolama
hacmi 3,30
hm3,
sulama
alanı
370 ha’dır
yıldır
(http://www2.dsi.gov.tr/bolge/dsi20/kilis.htm).
Üçpınar Göleti: Merkez ilçesi Deliçay Deresi üzerinde olup, sulama amaçlı 2007
yılında kurulmuştur. Depolama hacmi 3,20 hm3, sulama alanı 426 ha’dır yıldır
(http://www2.dsi.gov.tr/bolge/dsi20/kilis.htm).
Sapkanlı Göleti: Merkez ilçesi Hasanke Deresi üzerinde olup, sulama amaçlı
kurulmuştur.
Depolama
hacmi 2,5
hm3,
sulama
alanı
209 ha’dır
yıldır
(http://www2.dsi.gov.tr/bolge/dsi20/kilis.htm).
YER ALTI SUYU KAYNAKLARI
Kilis ili jeoloji haritasında; ilin batısında yer alan koyu yeşil ve yeşil alanlar (sürsajlı)
Kretase yaşlı ofiyolitik kayaları, Musabeyli ile Polateli arasındaki yeşil alanlar (sürsajsız)
Kretase-Paleosen yaşlı kırıntılı ve karbonat kayaları, açık kahverengi sürsajlı alanlar (Polateli,
2
Kilis ve Elbeyli arası) volkanik kayalar, turuncu renkli alanlar Eosen kireçtaşları, sarı alanlar
Miyosen kireçtaşları ve gri alanalar ise alüvyonu işaret eder. Eosen ve Miyosen kaya
birimlerininin marn, kiltaşı düzeyleri geçirimsiz, kaya akifer niteliği taşımaktadır. Ofiyolitik ve
volkanik kayalar erimesiz, kaya akifer, kırıntılı kaya birimleri ile alüvyon geçirimli, taneli ortam
akifer, kireçtaşları ise erimeli, karstik kaya ortam akiferlerdir. Taneli akifer özelliği gösteren
Elbeyli, Kilis ve Polateli Ovalarında yer altı suyu kuylardan çıkartılabilmektedir.
www.esrefatabey.com.tr
Kilis ili jeoloji haritası (MTA, 2009).
Kilis ilinde ova kapsamında, DSİ tarafından araştırma ve bedelli olarak, 33 ile 250 m
derinlikte açılan 24 adet kuyuda yapılan değerlendirmeye göre ekonomik olarak yer altı suyu
işletmesine uygun yer altı suyu potansiyeli bulunamamıştır (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013).
Bununla birlikte, açılan kuyuların kuyu verimlerinin 0-9 l/s arasında olduğu, özgül debilerinin
0,01-0,15 (l/s)/m arasında, pH değerlerinin 7-8 arasında, elektrik iletkenlik değerlerinin ise
500-700 µmho/cm arasında değiştiği ve genel olarak sulama suyu sınıfının C2S1 olduğu
tespit edilmiştir (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013).
Kilis Belediye Başkanlığı tarafından 1999 ile 2011 yılları arasında DSİ 20.Bölge
Müdürlüğüne müracaat edilerek 24 adet, içme-kullanma amaçlı yer altı suyu arama ve
kullanma belgesi alınmıştır. Bu kuyular için toplamda 3,95 hm3/yıl yer altı suyu tahsis
edilmiştir (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013). Elbeyli Belediye Başkanlığı tarafından 1998 ile
2011 yılları arasında DSİ 20.Bölge Müdürlüğüne müracaat edilerek 5 adet, içme-kullanma
amaçlı yeraltı suyu arama ve kullanma belgesi alınmıştır. Bu kuyular için toplamda 1,22
hm3/yıl yeraltı suyu tahsis edilmiştir. Yavuzlu Belediye Başkanlığı tarafından 2009 ile 2011
yılları arasında DSİ 20.Bölge Müdürlüğüne müracaat edilerek 5 adet, içme-kullanma amaçlı
yer altı suyu arama ve kullanma belgesi alınmıştır. Bu kuyular için toplamda 0,115 hm 3/yıl yer
altı suyu tahsis edilmiştir.
Kilis ilinde Akpınar’da 1,58 hm3/yıl, Başpınar’da 1,34 hm3/yıl yer altı suyu potansiyeli
vardır.
3
www.esrefatabey.com.tr
SU KALİTESİ
Kilis ilinde; Kilis şehir merkezi içme suyu analiz değerleri verilmiştir.
Kilis ili ve ilçeleri içme suyu yerinde ölçüm değerleri (parametre değerleri mg/l’dir)
(değerler 2007 tarihine aittir).
Kilis
pH
Eİ
Toplam
sertlik
Kalıcı
sertlik
K
Na
Ca
Mg
SiO2
Merkez
7,7
513
15,2
1,5
1,18
10,2
84,9
14,3
21
HCO3
Cl
SO4
NO3
F
Sr
Ba
Fe
Br
Merkez
299
14,0
8,20
30,1
0,2
0,55
0,08
0,11
pH: Asitlik, Eİ: Elektrik iletkenlik (µS/cm), NaCl: Tuzluluk, 0C: Sıcaklık. Toplam ve kalıcı sertlik parametre değeri 0A.
Kilis şehir merkezi içme suyu, kalsiyum bikarbonatlı sudur. İçme suyunda 30,1 mg/l
olarak nitrat kirliliği saptanmıştır.
Kilis ili Organize Sanayi Bölgesi için, Atıksu Arıtma Tesisi Proje onayı yapılmış olup,
504 m3/gün debi bulunduğu belirtilmektedir. Ancak bugüne kadar OSB nin merkezi atıksu
arıtma tesisi inşaa edilmemiştir. Oluşan atıksular, OSB nin doğu yönünde bulunan kuru
dereye deşarj edilmekte olup, buradan Kilis merkezin içme suyunu sağlayan Seve Barajının
mansabında kalan kısımdan Suriye sınırına kadar ilerlemektedir (Kilis Çevre Durum Raporu,
2013).
İlde merkezi atıksu arıtma tesisi, 2013 yılının Temmuz ayı içinde çalışmaya
başlamıştır. Proje değerleri esas alındığında, 15.109,8 m3/gün debi değeri mevcuttur. Deşarj
noktası, il merkezinin güneyinde yer alan İnanlı Deresi’dir (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013).
İlde 2012 yılı içerisinde tarımda kullanılan pestisitler ve kullanılan miktarları Çizelge’de
verilmiştir. 2012 yılına ait tarımsal amaç için kullanılan gübrelerin miktarı 5,801,49 kg’dır.
2012 yılı içerisinde tarımda kullanılan pestisitler ve kullanılan miktarları (Kilis Çevre
Durum Raporu, 2013).
İnsektisit
kg
217,9
Fungusit
lt
2,304
kg
1,806
Herbisit
lt
897,1
kg
66,4
lt
5,632
Rodentisit
Toplam
kg
4,5
kg/lt
10,927,9
lt
-
Yüzeysel su kaynaklarından kullanılan su miktarı ve içme suyu arıtım tesisi
mevcudiyeti: İldeki kentsel su temini için çekilen suyun kaynaklara göre dağılımı 2007-2012
yılları arası Şekil de verilmiştir (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013).
Kilis içme suyunun % 63,4’ü barajlardan, % 33,89’u kuyulardan, % 1,16’sı kaynaklardan
sağlanır.
İlde içme ve kullanma suyu şebekesi ile hizmet verilen belediye sayısı 1 tane olup, bu
kapsamda hizmet alan nüfus yıllara göre artış göstermektedir. İl merkezinde içme ve
kullanma suyu şebekesi ile hizmet verilen nüfus, 80.000 kişidir.
Yer altı su kaynaklarından temin edilen su miktarı ve içme suyu arıtım tesisi
mevcudiyeti: En önemlileri Narlıca Köyü çevresindeki Narlıca Kaynakları, Ömeroğlu Köyü
çevresindeki Kırkpınar Kaynakları, Yeniyapan köyündeki Keleken Kaynağı, Kilis il merkezi
doğusundaki Akpınar Kaynakları ile Yeşiloba ve Belenözü köylerindeki kaynaklardır (Kilis
Çevre Durum Raporu, 2013).
Halk, basit kuyular ve sondajlar vasıtası ile yeraltı suyundan istifadeye çalışır. Bu
kuyuların derinlikleri 20-25 m’yi geçmediği için, kuyu verimleri, yağışların yok denecek kadar
az, buharlaşmanın ise iyice şiddetlendiği, buna karşılık su ihtiyacının en fazla olduğu Temmuz
4
ve Ağustos aylarında iyice azalır. Yer altı suyundan diğer bir istifade şekli de ‘’garaf’’ adı
verilen kuyular vasıtası ile olmaktadır. Bunlar, boyutları 5-6 m derinlikleri 8-10 m kadar olan
kare veya dikdörtgen, hatta bazen dikdörtgen şeklinde olabilen geniş kuyulardır. Bu kuyularda
biriken yeraltı suyu, motopomp veya bostan dolapları ile 3-4 saat çekilerek bahçe sulamada
kullanılırlar ve dolmaları için yeniden 3-4 saat beklenir (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013).
www.esrefatabey.com.tr
Sözü edilen basit kuyulardan başka DSİ ve Köy Hizmetleri tarafından da içme suyu
temini ve araştırma amacı ile Kilis Ovası’nda 14 civarında su kuyusu açılmış ve bu kuyuların
ancak yarısından su elde edilebilmiştir. Derinlikleri 36-227 m, statik seviyeleri, 3-20 m
arasında değişen bu kuyulardan su bulunanların akımları 0,5-3 litre kadardır. Balık ve Sinnep
Suları arasındaki düzlükler üzerinde ise henüz sondaj kuyusu açılmamış, hatta yeraltı suyu
potansiyelinin belirlenmesi amacı ile tam bir etüt dahi yapılmamıştır (Kilis Çevre Durum
Raporu, 2013).
Kilis Ovası’nda ise yukarıda sözü edilen, içme suyu teminine yönelik birkaç kuyu
dışında sulama amacına yönelik, devlet kuruluşları tarafından yapılmış hiçbir tesis
bulunmamaktadır. Sulama suyu bir tarafa içme suyu yetersizliği çeken 25 civarında yerleşme
birimi vardır. Bunların yarısını plato üzerindeki, diğer yarısını ise ova veya alçak düzlüklerdeki
köyler oluşturmaktadır. Sahada içme suyu büyük çoğunlukla kaynaklardan sağlanmaktadır.
Nitekim içme suyu bulunmayan köylerin % 90’a yakın bir kısmı su ihtiyaçlarını kaynaklardan, %
10’u da basit kuyulardan veya sondaj kuyularından sağlamaktadır. İldeki toplam emniyetli yer
altı suyu rezervi 1 hm3/yıldır (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013). İl merkezinde Kilis
Belediyesine ait 1 adet içme suyu arıtma tesisi bulunmaktadır.
İçme suyu temin edilen kaynağın adı, mevcut durumu, potansiyeli: Su sıkıntısı
çeken Kilis ilinde halk içme ve kullanma suyu ihtiyacını kendi imkanları ile açtığı kuyulardan
temin etmektedir. Belediye hizmet bölgesi içerisindeki içme suyu kaynakları.
Yeniyapan (Bent Harabeleri Kaynağı): Kilis’in ~ 20 km kuzeydoğusunda bulunan
yer altı kaynağının ortalama yıllık debisi 1.419.120 m³’tür. Kaynaktan Kilis iline Ø500 mm’lik
asbestli çimento boruyla su iletilmektedir. Fakat yapılan incelemelerde suyun şehre gelmediği
güzergah üzerinde kaybolduğu görülmüştür. Bu nedenle bu kaynak direk Seve Barajına
akıtılmaktadır. (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013).
Narlıca Kaynağı: Kilis’in yaklaşık 8 km kuzeyinde Narlıca köyü yakınlarında bulunan
kaynak Ø500 mm’lik asbestli çimento boruyla 10.500 m’lik iletim hattıyla Karataş Deposu’na
getirilmekte olup, sıvı klor ile dezenfeksiyonu sağlanarak şehre dağıtımı yapılmaktadır. Bu
kaynağın yıllık debisi yaklaşık 1.419.120 m³’tür (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013).
Seve Barajı: Yüzeysel kaynağı olan seve barajı maksimum 19.02hm³ kapasiteye
sahiptir. Minimum kapasitesi ise 1,04 hm³ dür. 2011 yılında bu kaynaktan 4.069.810 m³ su
alınıp içme suyu arıtma tesisinde arıtılarak şehre dağıtım yapılmıştır. Seve Barajı’ndan su
önce barajın karşı yamacında inşa edilen 500 m3’lük depoya Ø500 mm çelik boru ile yaklaşık
1,431 m’ye basılmakta oradan da su cazibeyle Ø700 mm CTP boru ile yaklaşık 11,374 m’lik
iletim hattıyla arıtma tesisine gönderilmektedir (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013). Arıtma
tesisinde de konvansiyonel arıtma yöntemiyle arıtılan su Çengeltepe’deki mevcut 2500 m³’lük
gömme depoya Ø350 mm PE yüzlük boru ile 1607 m’ye basılırken, Karataş’daki depoya
cazibeli olarak 450 mm PE yüzlük boru ile 979 m’lik hat ile su verilmektedir. Demir, mangan
gibi elementler bakımından zengin bir kaynaktır (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013).
Öncüpınar Derin Kuyuları: Öncüpınar Hudut Kapısı’na yakın bir yerde bulunan
kuyular Ø250’lik çelik ve AÇB boru ile 10,500 m’lik iletim hattıyla Çengeltepe Deposu’na
5
getirilmekte ve sıvı klor ile dezenfeksiyonu sağlanarak şehre dağıtımı yapılmaktadır. Bu
kaynağın yıllık debisi 63.072 m³’tür (Kilis Çevre Durum Raporu, 2013).
Yelekçi ve diğerleri (2012) tarafından Kilis ili şebeke sularının fiziksel, kimyasal ve
mikrobiyolojik analizleri içme suyu kalitesi bakımından incelenmesi amacıyla, 2009 Ağustos
ve 2010 Şubat aylarında, 45 noktadan doksan su örneği alınmıştır. İncelenen bütün
örneklerin renk, pH, elektriksel iletkenlik, bulanıklık, sertlik, amonyum azotu, nitrit, demir,
alüminyum ve arsenik bakımından standartlara (TSE, WHO, EC ve EPA) uygun olduğu
belirlenmiştir.
Bütün su örneklerinde florür seviyelerinin standartların değerlerinin altında olduğu,
birçok su örneğinde ise klor seviyelerinin bazı standartların değerlerinden yüksek olduğu,
mangan seviyelerinin ise 2 örnekte standartların değerlerinin üzerinde olduğu tespit edilmiştir.
Doksan örnekten 5 tanesinin mikrobiyolojik kirlilikten dolayı (yani koliform bakteri ve
Escherichia coli bakımından) içmeye uygun olmadığı tespit edilmiştir (Yelekçi ve diğerleri,
2012).
Değinilen Belgeler
Atabey, E. 2015.(bas.) ‘’Türkiye’de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi’’
http://www.kilis.gov.tr/detay/313/cografi-yapi
http://www2.dsi.gov.tr/bolge/dsi20/kilis.htm
Kilis İl Çevre Durum Raporu. 2013. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Kilis Çevre ve Şehircilik İl
Müdürlüğü. ÇED, İzin ve Denetim Şube Müdürlüğü.
MTA. 2009. Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: 975-6054075-32-4. Ankara.
www.esrefatabey.com.tr
6