TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

ei-FASL
nunda birçok kitaptan faydalanarak kaleme aldığı bu eserde Hz. Adem'den kendi dönemine kadar islam dünyasındaki
olayları kronolojik sıraya göre kısa ve özlü bir şekilde anlatır. Eser bir mukaddime. iki bölüm (makale) ve bir hatimeden
meydana gelmiştir. Mukaddimede Hz.
Adem 'den Hz. Peygamber'e, ilk bölümde Hz. Peygamber'in doğumundan hicrete. ikinci bölümde hicretten 845 ( 1441 )
yılına kadarki olaylar ve bu arada şair­
ler hakkında bilgi verilmiş, hatimede ise
müellifin doğup yetiştiği Herat'ın sosyal
durumu anlatılmıştır. Arapça ve Farsça
bazı şiirlerin de yer aldığı Mücmel-i Faşihi Seyyid Mahmud Horasani tarafından
yayımlanmıştır ( Me ş h e d 1339- 1341 hş. ı
BİBLİYOGRAFYA :
Fasih-i Hafi. Mücm el (n ş r. Seyyid Mahm üd
Horasa nil. Meşhed 1339-41 , nii ş irin önsözü;
Ferh eng-i Fa rsi, VI , 1367 -1368 ; Zehra-yi Hanleri (Kiya). Ferheng-i Edebiyyat-ı Farsf-y i Deri,
Tahran 1348 hş., s. 381, 450; İsfiziiri. Rauzatü'l -cennat {i eusa{i tarfl]i Herat { n şr. Muhammed Ka zım ). Tahran 1338-39, 1, 222; Browne.
LHP, lll, 426 -428 ; Storey. Persian Literature, 1,
90·91 ; Safa. Edebiyyat, ıv, 473, 494-496 ; a.mlf..
Gencine-i Sül]an, VI, 1-8 ; Rypka . H IL, s. 441 ;
Nefisi. Tarfl] -i !'laz m u 1'/eşr, ı , 238; Han baba.
Fihrist, ıv , 4542 ; Ahmed-i Gülçin-i Maa ni. Tarfl] -i Te?kireha-yı Farsi, Tahran 1350 hş. , ll,
773 ·774; Barthold, Türkistan, ·s. 57-58; Dihhuda. Lugatname, XXX, 269; DMF, ll, 1905.
liJ
Rı zA KuRTU LUŞ
FASL ·
(bk. FASIL).
L
_j
ei -FASL
( j...GJI)
İbn Hazm 'ın
(ö. 456 / 1064)
L
di nler ve mezhepl ere dair eseri.
_j
Tam adı el-Fasl fi'l-milel ve 'l-ehvc'i'
ve'n-nihal olan eser el-Faşl (veya el-Fisal) diye tanınır. Müellif eserin mukaddimesinde dinler ve mezheplere dair
pek çok kitap yazıldığını, fakat bazıları
çok hacimli olduğundan güç anlaşıldık­
larını. bazıları da muhtasar olduğundan
inceledikleri konuları yeterince tahlil edip
eleştiremediklerini. kendisinin ise İslam
dışı dinlerin ve İslam içinde ortaya çıkan
mezheplerin görüşlerini belirleyip değer­
lendirmek amacıyla orta hacimde bir kitap yazdığım söyler.
Allah'ın varlığı
kanıtlanması
ile
ve alemin hudOsünün
başlayan
eser yahudi-
ler ve Tevrat. hıristiyanlar ve İncil. İsla­
mi fırkalar ve bunların belli başlı itikadi
meselelere dair görüşlerinin tenkidi konularını ihtiva eder. Eserde konular bazan "fas! ", bazan "bab", bazan da "elkelam fi ..... başlığı altında toplanmış, düzenli bir sistem takip edilmemiştir.
mesi gibi hususlar Tevrat'ın tahrif edilmiş olduğunu gösteren çelişkili ve yanlış bilgiler arasında zikredilir. Bu bölüm
revrat'ın nasıl tahrif edildiğini anlatan
bir kısımla sona erer.
Üçüncü bölümde inciller üzerinde durulur. Burada. mevcut inciller'le Tevrat'ın
İhtiva ettiği konuları dikkate alarak
mukayesesı yapılarak aralarındaki çeliş­
dört bölümde incelemek mümkündür. Birinci bölüm iki kısımda ele alı­
nabilir. Birinci kısımda hakikatın bilgisine ulaştıran istidlal metotları üzerinde
durulur ve sofistlere ait karşı görüşler
eleştirildikten sonra Allah'ın varlığı konusuna geçilir. Burada alemin öncesiz
olduğunu. dolayısıyla bir yaratıcısı bulunmadığını kabul edenlerce hudüs görüşüne yöneltilen itirazlar cevaplandırıldık­
tan sonra alemin yaratılmış olduğuna
ve yüce bir yaratıcısı bulunduğuna iliş­
kin çeşitli deliller zikredilir. Tabiatçı filozof EbO Bekir er-Razi tarafından ileri
sürülen ve nefs, mekan. hala (bo ş luk) ve
zamanın da Allah gibi ezeli olduğunu savunan teorinin yanı sıra evrenin birden
fazla yaratıcısı bulunduğunu iddia eden
çeşitli dini ve felsefi görüşler de tenkit
edilir. Bu arada hıristiyanların çeşitli
mezheplerince benimsenen ulühiyyet anlayışlarına temas edilir. Alemin bütün
unsurlarıyla bir anda ve topluca yaratıl­
dığını öne sürenlerin iddiaları cevaplandırılarak bu kısım tamamlanır. İkinci kı­
sımda nübüweti ve melekleri inkar eden
Brahmanizm'den söz edilerek nübüwetin lüzumu ve mucize ile ispatı gibi konular üzerinde durulur. mucize ile sihir
arasındaki farkiara temas edilir. Hayvanlara da peygamber gönderildiğine
dair görüşün tenkidinden sonra tenasüh
inancının İslam akaidine aykırı olduğu
belirtilir. Şeriatları inkar eden felsefi görüşlerin reddedilmesinin ardından yahudi, hıristiyan ve Mecüsiler'in bir kısım
peygamberleri tasdik edip bir kısmını
inkar etmelerinin yanlışlığı anlatılır.
İkinci bölümde yahudilerin Tevrat adı­
nı verip ellerinde dolaştırdıkları kitapta
ve inciller'de açık çelişkilerin bulunduğu
belirtilerek bunların tahrife ·uğramış oldukları sonucuna varılır. revrat 'ta Hz.
Adem'in hem bir ilah hem de bir insan
olarak gösterilmesi. Hz. NOh ve çocuklarının yaşları konusunda farklı rakamların verilmesi. Hz. LOt'un kızlarıyla cinsi münasebette bulunduğunun iddia edilmesi. İsrailoğulları'nın Mısır' da kalış süresiyle ilgili rivayetlerin farklılık arzetmesi. Hz. Harun'un İsrailoğulları'nca tapınılan buzağıyı yapmakla itharn edi!-
kiler tesbit edilir; kırk üç fasılda incelenen bu çelişkili bilgiler inciller'in hıristi­
yan azizlerince yazıldığının delili olarak
zikredilir. Yine aynı bölümde hıristiyan­
ların inciller dışındaki dini kitaplarında
bulunan bilgilerin yanlışlığı. hıristiyan­
larca müslümanlara yöneltilen tenkitlerle bunların cevapları. hıristiyanların Şii
rivayetlerine itibar etmeleri ve bunun
yanlışlığı. Kur'an · ın tevatür yoluyla sabit oluşu, mülhidlerin zayıf rivayetlere
dayanarak İslam'a yönelttikleri itirazların reddi. dünyanın küre şeklinde oluşu
ve nasların bunu haber verişi, dünyanın
sona eriş zamanının bilinemeyeceği gibi
konulara yer verilir.
Yaklaşık üç buçuk cilt tutan dördüncü bölümde itikadi İslam mezhepleri incelenir. Burada Ehl-i sünnet. Eş'ari~e.
Mu'tezile. Mürcie. Şia ve Havaric'den oluşan başlıca İslami mezhepler arasında
doğruya en yakın olan mezhebin Ehl-i
sünnet olduğu belirtilerek hak mezhebin görüşleri delillendirilmeye ve diğer
mezheplerin görüşleri çürütülmeye çalı­
şılır. Her fırkanın kelam problemlerinden birine bağlı olarak ortaya çıkışı , Ehl-i
sünnet dışındaki mezheplerin. özellikle
el-Fasl'ı
Şia ' nın İslam'dan uzaklaşması. Allah'ın
birliği ve yaratıklara benzemekten tenzihi, sıfat kavramının Allah'a atfedilmesinin yanlışlığı. Allah'a mekan nisbeti ve
istiva meselesi, ilahi isim ve sıfatiarın
manaları bu bölümde incelenen konulardandır. Daha sonra rü'yetullah. halku'I-Kur'an. Kur'an ' ın i'caz yönleri, kaza
ve kader. hidayet- dalalet. kullara ait fiillerin Allah tarafından yaratılması. ta'dil
ve tecvir meselesi, iman- küfür. itaatisyan, va'd-vaid. günahkarlara verilen
isimler ve tekfir konularına yer verilerek Ehl-i sünnet'e muhalif görüşler reddedilir. Peygamberlerin ismeti. HarOt ve
MarOt'la ilgili bazı rivayetlerin asılsızlığı
ve meleklerin günahsızlığı. taklidi imanın geçerliliği. fetret devrinde yaşayan­
larla irtidad ettikten sonra tekrar iman
edenlerin durumları. ahiret halleri. ba 'sa
iman etmeyenlerin kafir oldukları. cennet ve cehennemle ilgili meseleler. imarnet tafdil ve ashap arasındaki ihtilaflara ilişkin tartışmalar, çocuklarla kadın-
215
ei-FASL
'
J\;;-J,ıl.l~t~r.:.:r~·c41.V;ill:.r./~\N..ı'...li-:"'~IJ-...rUI.:,.-..:.J_,b
.,?.i.l(r...\:-~:,,:;:-ı,-/j·,,ı[,i.I,J,J.It\~1-.i"~~,J~Iı ·;;.ii)J;;,I,:JI
'~pıjı.li,;)ISii~r::ıı;:J:r).,ıJ.o.iı ,:;~)ı..ll;,ı!J:,.ll-.i"J:ir)~ı
l.: .
~lırJ_.ı.._J..ı~;,~:~ll'J~I;..~.:Il.\lı -..JJ),jlJI,:,ı.)lı
' j;.._,L+.)Ir.~~ . ·~·: ·:-l'-.;ı..ı?•.:;,I5J~~,.,,~JJ~il
~r,..,,ı>_:..,!;!,_,.:;ij ->:."-...:f,...ı,.ı..Ll~i,s;I)IIJ>).:r.J.VJi
jWI.tJ.ll,..,iı.Jbı""ir-ılıJ:;J~Ij\.r_.,;>,JI_,.,;I.Jf'\J~!).J~
'~
c.,
\o) '~,SS.Jül:;..J.!Jo\?.:,,:.'"L_;.,,ı;,\:r'-jl>J._,KJ·~~Ii\'-ll\1
#~.ftJ.~~Jı"~l.:_;,l~'.-~11\'i.)\,lpi.;,!.Pıi\.Q.-v.rJ~
y.:.ı :.ı[i:,~l.:.il- · ,· ~,~~'ı,j'jl.ı""ıı::...:,u.~lıtlGW.~
::::Jd,\:.IJy~l),ı.:;kl!.l,r.J~ı,"!.)p._ı..~.b%~ıi;;:'Jbii~~J)'i 1
_ı,~~~\ff___.~l~L p\ı.ıw,;,.ıııJ',.IUw.ıLı
_)'l-'.t_;ı:...i'_p:>~_,ı.!J(,~~:,.J~'4.' . I)J:ı:-_f
3".,j\}\.f('_:,.,'f0 l?"t1"'.;...o';J..~:W.)§ ~,;...:.ı...:.\:.ol•.'j..fol
..;,~t,ılfr,~b-f>~l..!.)!-1ft.~i.:<...fj-J,"':)lo\_gı:,r•.ı:.<-J'..r~
.ı, . ::.,:Şı!?;;; .:..},;rıl_r.i-~.:..:J;\:rr:-l'=-1_.,~_,~.-..J:~_,..ı;ı.ı
·::.i' '
.
..
SI>!";'..?i
~v.,•t:
::.P\3.:ıır,s-.;ı~.\;,.,~.,.··'tA,)'Js.rt.,ı~
ıU~jı>\?;",jj>\:ıt.;~!_}lJ.,.,UJ,l.:ı~~~' ,
;~ 1.1 ~
~~ıı:ıı;,ı~l6)J~.l..:f.'J;l:l\J,~\..,:rJ_;.I\.)I>L:;.~!r:'
ı jl.oJ:>\;,:..o.l'J.J.ıll\ıj>•..;,,..ııı;:.~!Ji)....JI~ııJ.U'~~LJır:tr
::ıP~~ t.<.v.'~f•ı;,'f~~,ıJ...r.;ı~;>pli ı;,C-.:ıu
.;{J0r;-;, ı,Jı•·· i,ıı"tıJiv.J0Qj-f'',~·<d!fı"'J.'~
~_/,jc:;Qi_;,lı;lı-:'if'I,;A~ı.ııJi..:r?.l-:-) 1~ 1 'Ji')>iı
0-"~ı,;.;:.ıır~-'! /v'J;ıuu;; ;:~~ııı;!l:ıJ<f'.l.o'-'ii,...;)
ı.r.~,:.(J'_d~~~--~;:i>c.ı:SJ:tr~<!:t'ı~."'
fJL.ıo::J.~r~;rr, ;,ı .-ıP~- . ->!0:~':'('~
~ı ı::,I>Y~!.f ı:.ır,;;_..J.;~ ~ı, ~~J ,;,;r'~"'ll>
";"..:P'":';.,JJ~J',!.;-P.:.- ı;ııt;i?'u.tl.ıi...;;~·~'..>!'J
.
~
,
.
,
.:sı.:fi!JJ'rl)...,./e
ıll.;,f:-1u~'-:'..P"J'~fıl" 1ı:Jf.~
· · _-.:
ı
..Pv'...d!;r&...ıv~ı .,?.!JJ,Ji>ıı.:J:-J{.;!_\...4;;ı,:,f,!,'.9>"'~
h§~'('~' J'I~I,.Jiıi ,ıb?(if~}j'!,f,d;'<!~.
'}\ı>Jiı:f.J}
· "'j0,!':'(.;...-'\
-.. ' ·· ıhl'.:1;
· );,;t~ıoi'lr'' v'/'0>J?
•
•:
G.,.JJ'~v'./iJl:-)ıü;rı: J..:....n;_,ıı....:~~Aı:;,o;ıf~
ıfr'~~,;ı<.c-.;:<Jf.;l(:/:I!J.;ıu,P'(i'.-tJrr, "!~~~, ı
' Jo>ÜYJ.;;.Y~•··J'Iı\.;;ı:', ·ı.r_,..ı~>-JI\O'~~ ı.\J!oı..ı>ii\
~~~-~~~·.);>1,~,---:~ı.lz)S}=-,f,Jij:J.~..;,\b~J~ ~-
J{/~Y)dıJ(!.fu!'cJ'J&.~-=-~~oj<.Jı{ ,~;,~.J~~:J~/~~":
• •
~ 1 yr.ı,:,J><f":'J"'J{((Uiıl.lı(""J"'CY~.:-;-~cy~
tP'-"NU'
• '· .•
y.ı:>l ı·•( ·ı ~ı ·/
ti;'-''ı , J(Ui'· ı, (lı:;f.;d.-Lı:JJ'-'71e'""Jı ' "V;ı f.' o
...)l,ı,.r~l!.f.•-'""\l:..J•.:~..hi"J~~.\iıi!+ol>s>• ,w,,.[it'l~b;>r
ılii"\""'i"~.:-.JI~>('O!. ~~'',f),;~Ji,;!'t~:_,!J,~'i
>;>lll~1)>j~lo.(}..,_..ıı!. ~l,:,l.>.r Y<:.Jl.t-:ıı.ı,-~ı.::.\,1.> !.Wl'.
,}-'V
fl"At;~ı(~iıJ
(.'VJ!.Jı(
ı :_i:A.A ı ır.'(>f.:'\;};ı.(.ıtl?ı(Y,, ~)J'..!i!!> 0..1'
.)•}!J-s'..;.;:,ı,~ ltı~)~·~ ::.. ~.~ı.ı;y...-ı..!J~V~ ~tt.,.:ıl>}li'
~"-'.
"
.
-~. •
,;ıı' y/.;;'?"?!',J,/ ı,.ı,
...;.,_,~:',fll"(""'~. ~~"X:::::~I:f'ıfi·;D(i, )JI;;ı·~J~ "-
~!.l. -.:-'u.> • ~;.tv.~'
mamlanır.
itikadi islam mezhepleriyle islam dışı
din ve mezhepleri tasvirci bir metot yerine tenkitçi bir yaklaşımla inceleyen elFaşl'ın objektifliği ve orijinalliği konusunda araştırmacılar farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. M. Watt ve Sweetman
gibi bazı müsteşrikler el-Faşl'ın objektif ve orijinal bir eser olmadığını ileri sürerken Muhammed Ebü Leyla ve lsrael
Friedlaender gibi bazı yazarlar bu iddiayı
216
Süleymaniye Kütüphanesi'nde yazma
bulunan (Bağdatlı Vehbi, nr .
824; Carullah Efendi, nr. 1267) el-Faşl ilk
defa Kahire'de yayımianmış ( 1317 -1320),
daha sonra Muhammed İbrahim Nasir
ve Abdurrahman Umeyre tarafından tahkik edilerek büyük boy beş cilt halinde
neşredilmiştir (Cidde 1402 / 1982)
nüshaları
BİBLİYOGRAFYA :
' .
el· Faşl' ın lik iki sayfası (SUleymanlye Ktp. , Carullah Efendi, nr. 1267 )
ların halife olamayacakları hususunda
alimterin ittifakı , mefdatün imametinin
caiz oluşu. hilafetin geçerliliğinin şartla­
rı , emir bi'!- ma 'rüf nehiy ani'!- münkerin şekli . fasık bir halifenin idaresi altın­
da yapılan ibadetterin geçerli oluşu gibi hususlara yer verildikten sonra ehl-i
bid'atın küfre götüren veya akli açıdan
muhal olan görüşleri. keramet ve sihir
yoluyla varlıkların mahiyetterini değiş­
tirmenin imkansızlığı , isimle müsemmanın farklı olduğu , tekvin ile mükewenin
aynı olduğu , mana ve ahval gibi sıfat teorilerinin eleştirisi , yaratmanın devamlı­
lığı ve Allah ' ın evreni her an yaratması,
cevher ve araziara ilişkin hükümler, kümün - zuhür ve tevellüd meseleleri. ruhun cisim oluşu , cisimlerin sonsuzca bölünmesinin imkanı ve kelamcıların atom
nazariyesinin reddi, bütün bilgilerin zaruri oluşu ve tekafüü'l-edillenin reddi
gibi konular üzerinde durularak eser ta-
tirilen Eş'ariyye'ye yer yer hatalı görüş­
lerin atfedilmesi, bir iki Eş'ari alimine
ait kanaatierin bütün mezhebe teşmil
edilmesi, ayrıca zaman, mekan ve nefsin kıdemi meselesi daha önce Ebü Hatim er-Razi (ö 322 / 933-34) tarafından
incelendiği halde (A' lamü 'n · nübüuue, s.
10-14) bu konulara ilk defa el-Faşl'da
yer verildiğinin iddia edilmesi, eserin ihtiva ettiği bazı bilgilerin güvenilirliğini
zedeleyici mahiyette görülmüştür.
ibn Hazm, el-Faşi (Umeyre) ; Ebü Hatim erRazi, A'lamü 'n·nübüvve, Tahran 1397 / 1967,
s. 10·14; Brockelmann, GAL Suppl., I, 696 ; Kemaleddin ei -Enbari. ed·Da'r ile ' l·islam, Beyrut
1409 11988, s. 212; Yusuf Şevki Yavuz, islam
Akaidinin Üç Şahsiyet!, istanbul 1989, s. 105·
108, 111 · 114, 120; Muhammed Ebu Laila. "An
Introduction to the Life and Work of Ibn
Hazm", /Q, sy. 29 (19851. s. 93·170; Abdülkadir Mahmud , "el-Faşl fi'l -milel ve'l-ehva ve'nnihal" , Ti, VII, 542-561.
reddederek alimterin çoğunun el-Faşl'ın
ve orijinalliği hususunda birleştiğini söylerler. Gerçeğin bilinmesine
katkıda bulunacağı düşüncesiyle dinleri
ve mezhepleri incelemeden önce epistemoloji ve ontoloji konularına yer verilen el-Faşl'da, daha önceki benzer kitaplarda bulunmayan islam dışı din ve
mezhepterin mukayeseli olarak incelenmesi, ayrıca kaynakları arasında bulunan Chrysostum, Atricanus ve Saadiya
Gaon'un (veya Said el-Feyyümi) eserlerinden doğru iktibaslarda bulunulması,
nihayet kutsal kitap metinlerini karşı­
laştırmada modern hıristiyan bilimcilerinin dikkatini çekerek onlara öncülük
yapması. eserin objektifliği ve orijinalliğine ait deliller arasında gösterilebilir.
Sistematik bir metot kullanılarak birden fazla tanrıya inanan çeşitli din ve
mezhepterin ortak noktalarının belirlenip buna göre tasnifler yapılması ve kelamcıların özellikle tabiat felsefesinin
tenkidine yer verilmesi el-Faşl'ın dikkat çekici özelliklerindendir.
Arapça fasl (ay ırmak , ay ırt etmek) ve
hitab (karşılıklı ko nu şmak; söylenen söz
ve yap ıl an konuş ma) kelimelerinden meydana gelen bir isim tamlamasıdır. Fas!
masdar olarak "karşılıklı konuşmayı kesrnek, kavgayı ayırmak : davayı çözüme
kavuşturan kesin hüküm ": ism-i faili olan
fasıl ise "hakkı batıldan ayırt eden söz:
sözü dua kısmından ayıran 'emma ba'dü'
ifadesi" anlamına gelir.
el-Faşl'da zikredilen isbat - ı vacib delillerinin Kemaleddin el-EnbarT'ye ait edDa'f ile 'i-İslam adlı eserde bazı kelime
farklılıklarıyla aynen tekrar edilmesi, eserin daha sonraki alimterin başvurduğu
önemli bir kaynak olduğunu gösterir.
Bununla birlikte eserde. ilahi sıfatiara
dair görüşleri nden dolayı şiddetle eleş-
Faslü'l-hitab Kur'an-ı Kerim'de (Sad
38/20), Hz. Davüd'a verilen bir nimet ve
üstün yeteneği belirten bir tabir olarak
geçmektedir. Bazı tefsir alimleri bunu,
sözü dua kısmından ayıran "emma ba'dü" (bundan son rasına gelince) ifadesi olarak yorumlamaktadır. Ancak Şehabed­
din Mahmüd ei-Alüsi. Hz. Davüd 'un ana
objektifliği
liJ
1
YusuF
ŞEvKi YAvuz
FASLÜ'I-HİTAB
i
( ylkl\ J...!)
Kur'an-ı
L
Kerim'de
yer alan bir tabir;
sözlü ve yazılı ifadelerde
başlangıç cümlesini asıl kısımdan
ayıran tabir anlamında
belagat terimi.
_j