TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

iBN MERZÜK ei-HAFiD
Taberanl'nin
EJ:ıddiş'inden (nüshaları
için
bk. a.g.e., 1, 197) seçtiği hadisleri aynı adla
ayrı cüzler halinde derlemiş. İbnü'I-Ceze­
rl'nin el -Aşl'ı ve Şevkani'nin TuJ:ıtetü ·~ ­
f:Ôkirin'ine kaynak oluşturduğu söylenen
el-Ed'iye adlı bir dua mecmuası kaleme
almıştır (DİA, IX, 538) Kaynaklarda adı
geçen diğer eserleri de şunlardır: elMüsned, el-Ebvdb, eş -Şü yQ}], el- Cdmi'u '1-mul]taşar fi't-tıb, el-Müstal]rec
'ald Müslim, el-Emşd l, Evlddü'l-muJ:ıaddişin, el- 'İlm, et-Teşehhüd ve turukuh ve elfd?uh, Mendkıbü ~li.
BiBLiYOGRAFYA :
Ebü Nuaym eı-İsfahani. likru atıbari işba­
han (nşr. S. Dedering), Leiden 1931 , I, 168; İbn
Şehraşüb, Me'alimü'l-'ulema', Beyrut, ts. (Darü'l-adva),s. 138; İbnü'I -Cevz1. el-Munta4am, VII,
294; Zeheb1, Te?kiretü'l-f:ıuf{a?, lll , 886, 887,
974, 1050-1051 ; a.mlf .. A'lamü'n-nübela' , XIV,
143, 463; XV, 553, 554; XVI, 13, 14, 15, 277,
278; XV II , 308-311; XIX, 207; Safed1, el-Va{i,
VIII, 201; İbn Kes1r. el-Bidaye, XII, 8; İbn Hacer,
Usanü '1-Mizan, I, 117, 266; Süyüt1. Tabaka tü '1J:ıuffil.? (Lecne). lll, 412; a.mlf.. el-itkan (Ebü'IFazl). IV, 213; Davüdi. Tabakatü'l-mü{essir1n, I,
94-95; Keşfü '?-?Unün, I, 282, 439; İbnü'l-im ad ,
Şe? erat, lll, 190; Hediyyetü '1-'ari{in , ı , 71- 72;
Kehhale. Mu'cemü'l-mü'elli{in, II, 190; Bilmen.
Te{sir Tarihi, I, 405; Sezgin, GAS, I, 196, 223 ,
225; Kettan1, er-Risaletü'l-müste(ra{e, s. 26-27;
Zirikli. el-A'lam (Fethullah). I, 261; Kays AI-i
Kays. el-iraniyyün , 1, 2 11 -213; Kemal Sandıkçı .
Sahfh-i Buhar1 Üzerine Yapılan Çalışma lar,
Ankara 1991, s. 119; Kamüsü 'l-a 'lam , I, 660;
Hasan Ensari. "İbn MerdCıye", DMBi, IV, 603605; Mustafa Çağrıcı. "Dua", DiA, IX, 538; C.
Edmund Bo sworth. "Ebn Mardawayh", E/r.,
VIII, 38.
r.;:-ı
·
ıııPııı
ı
ABDÜLKADiR
ŞENEL
İBN MERYEM
ı
( ~.rı ı.)!' )
Ebu Abdiilah Muhammed
b. Muhammed b. Ahmed eş-Şerif
ei-Medyünl et-Tilimsanl
(ö. 1014/1605'ten sonra)
Maliki fakihi, edip ve tarihçi.
L
_j
Tilimsan'da doğdu. İlk öğrenimini ilk
mektepte hocalıkyapan babasının yanın­
da tamamladı. Onun ölümünden sonra
aynı okulda ders vermeye başladı. Tilimsan'da HaddQ b. Hac ei-Münavl'den Arapça ve kıraat, Salih Ali b. Yahya ei-Cadirl'den fıkıh. matematik. feraiz okudu. Ayrı­
ca Muhammed ei-Vecdlcl es-Sa gir. Tilimsan Ulucamii müderrislerinden Muhammed b. Şarki. yine aynı caminin ı:nüder­
rislerinden fakih Ebü's-Sadat et-Tilimsanl gibi alimlerden faydalandı. Tahsilini tamamladıktan sonra ders vermek ve eser
oldu. Eserindeki bazı
1o14'te ( 1605) hayatta olduğu anlaşılan İbn Meryem 1ilimsan'da vefat etti.
yazmakla
meşgul
iBN MERZÜK el-HAFID
kayıtlardan
Eserleri. İbn Meryem. el-Bustdn ii f:ikri'J-'ulemd' ve'l-evliyd' bi-Tilimsdn adlı
kitabıyla tanınır. Eser Tilimsan ve civarın­
da bulunan Vehran. Nedrüme (Nedroma).
Cebel Tesale, Trara beldelerinde, Fas civarındaki Sus vadisinde ve Atlas bölgesinde
yaşayan alimlerle veliler hakkında değerli
biyografik bilgiler ihtiva eder. İbn Meryem
el-Bustdn' ı yazarken Ahmed Baba et-1inbüktl'nin Neylü 'l-ibtihdc bi-tatrizi'dDibdc, Ebu Zekeriyya İbn Haldün'un
Bugyetü 'r-rüvvdd ii f:ikri (al]bari) '1mülCık min Beni ~bdi'l-vdd ve Muhammed b. Yusuf es-Senusl'nin Mendkıbü'l­
erba'a, Lisanüddin İbnü'I-Hatlb'in el-İJ:ıd ­
ta ve İbn Haldün'un el- 'İber'inden de istifade etmiştir. el -Bustdn. Adrien Delpech
tarafından özet halinde Fransızca'ya çevrilmiş (RAfr., sy XXV II ı 1883 1. s. 380-399;
sy. XXVlll ı 18841. s. 133- 160,355-37 1). eser
daha sonra Muhammed b. Ebu Şeneb tarafından el-Bustdn ii f:İkri'l-evliyd' ve'l'ulemd' bi-Tilimsan adıyla neşredilmiş­
tir (Cezayir 1326/ 1908 , 1986)
İbn Meryem'in kaynaklarda adı geçen
diğer bazı eserleri de şunlardır: Gunyetü '1-mürid li -şerJ:ıi mesd'ili Ebi'l-Velid,
TuJ:ıietü '1-ebrar ve şi'arü '1-al]ydr fi'l ve?ô.'it ve'l-e?:kô.ri'l-müsteJ:ıabbe fi'lleyl ve'n-nehar, FetJ:ıu'l-celil ii edviyeti'l-'alil, Keşfü '1-lebs ve't-ta'kid ii
'akideti ehli 't-tevJ:ıid, et-Ta'Jikatü's-seniyye 'ale'l-ürcCızeti'l-Kurtubiyye, FetJ:ıu '1-'all am li-şerJ:ıi'n-nuşJ:ıi't-tdm li'l}]aş ve'l- 'dm, Ta'lik 'ala risaleti (mul]taşari) Jjalil (bk Adil Nüveyhiz, s. 293; Ömer
Ferruh, ll. 272)
BiBLiYOGRAFYA :
İbn Meryem . el-Bustan fi ?ikri'l-evliya' ve'l'ulema' bi-Tilimsan(n şr. İbn EbG Şeneb). Cezayir 1986, s. 3, 5, 94-95, 145, 260-261, 264, 269,
272,281 , 286 -287 ; Serkis. Mu'cem, 1, 236; Hifnav1, Ta'rf{ü'l-l]alef bi-ricali 's-sele{, Beyrut 1402/
1982,1, 151-152; Brockelman n. GAL Suppl., II,
680; Kehhale, Mu'cemü '1-mü'elli{in, XI, 189;
Zirikl1. el-A'lam, VII, 291; Adil Nüveyhiz, Mu'cemü a'lami'l-Ceza'ir, Beyrut 1400/1980, s. 292293; C. Zeydan. Adab, III, 320; Muhammed eiMenün1. el-Meşadirü'l-'Arabiyye li-tar1/]i'l-Magrib, Darülbeyza 1404/1 983, 1, 142-1 43; Ömer
Ferruh. Me'alimü'l-edebi'l-'Arab1 fi'l-'aşri'l-f:ıa­
d1ş, Beyrut 1985, II , 27 1-276; A. Delpech. "Resum e du Bostane (Le ]ardin) au dictionnaire
biographique des saints et savants de 1\limsane", RA{r., XXVII ( 1883), s. 380-399; XXVIII
( 1884). s. 133-160, 355-371; J. C. V adet. "Ib n
Maryam", EJ2 (İ ng. ) , lll , 865; Ebü'I-Hasan Diyanet. " İbn Meryem", DMBi, IV, 608.
~ İlıRAHİM HAREKAT
( ~~ J~j.J'l ı.)!' )
Ebu Abdiilah Muhammed
b. Ahmed b. Muhammed ei-Hafld
ei-Acisl et-Tilimsanl
(ö. 842/1439)
L
Maliki fakihi ve edip.
_j
14 Reblülewel 766 (9 Aralık 1364) tarihinde Tilimsan'da doğdu. İbn Merzük eiHatlb'in torunudur. İlk öğrenimini burada tamamladı. Başta babası. amcası ve
dedesi olmak üzere Said ei-Ukbanl. Ebu
İshak ei-Masmudl, Ebü'J-Hasan Eş he b eiGumarl, Ebu Muhammed Abdullah b. Şe­
rif et-Tilimsanl gibi alimlerden ders okudu. Daha sonra Fas ve Tunus'a geçerek
İbn Arafe. Ebü'J-Abbas ei-Kassar. EbQ
Zeyd ei-Mekküdl'nin derslerine katıldı.
790 (1388) yılında İbn Arafe ile birlikte
hacca gitti. 819'da ( 1417) yaptığı ikinci
hac yolculuğu esnasında özellikle Kahire'de birçok alimle görüştü , onlardan ders
ve icazet aldı. Bunlar arasında İbn Haldun,
İbn Hacer ei-Askalanl. Flrüzabadl, Muhibbüddin İbn Hişam. Siracüddin ömer b.
Raslan ei-Bulkinl. Hafız Zeynüddin el-Iraki. Siracüddin İbnü'I-Mülakkın. Nüreddin
ei-Heyseml, Ebu Tahir İbnü'I-Küveyk, Bedreddin İbnü 'd-Demamlnl. Ebu Abdullah
ei-Haffar. Ebu Muhammed İbn Cüzey eiKelbl. Ebu Zür'a el-lraki. Ayni. İbn Allak.
İbnü'I-Haşşab gibi o dönemin meşhur
alimleri sayılabilir. Dini ve akliilimler yanında Arap dili ve edebiyatı alanında yetkin bir alim olarak adını duyuran İbn Merzük'un talebeleri arasında Ebu Zeyd Abdurrahman es-Sealibl, Ebü'I-Ferec b. Ebu
Yahya eş-Şerif et-Tilimsanl. Yahya b. İd­
rls ei-Mazunl, Ebü'I-Hasan ei-Kalasadl, İbn
Zekrl et-Tilimsanl. Ebu Abdullah et-Tenesl, Nasr ez-Zevavl gibi alimler vardır. Bazı
diplomatik görevlerde de bulunan İbn
Merzuk 14 Şaban 842'de (30 Ocak 1439)
Tilimsan'da vefat etti.
İbn Merzük ei-Hafid. dedesi İbn MerzQk ei-Hatlb gibi ilmi birikimi, zekasının
kıvraklığı, etkili hitabeti, tefsir ve rivayet
ilimlerine vukufu. başta Maliki mezhebi
olmak üzere fıkıh mezheplerini ihatası.
güç meseleleri çözmedeki başarısı, bid'atlara karşı mücadelesi ve güzel ahlakıy­
la şöhret bulmuş bir alim olup "şeyh ülis­
lam. allame. hüccet. hafız" gibi unvanıar­
la anılmıştır. Talebelerine Maliki fıkhı yanında diğer üç mezhebe ait çeşitli fıkıh
metinlerini de okutması. mezhep taassubundan uzak müctehid bir alim olduğu­
nu göstermektedir.
185
iBN MERZÜK ei-HAFiD
İbn MerzGk'un kaynaklarda adı geçen
diğer bazı
eserleri de şunlardır : Enva'u'zzerari ii mükerrerati'I-Bu]]ari, e~-Ze­
l:Jô_'irü (el-Me{atff,ıu)'l-]fırtasiyye ii şer­
J:ıi'ş-Şu]fratisiyye, Urcuze fi'I-Mi]fiit (elMu~ni'u 'ş -şafi), el-Mi'rac ila istimtari
feva'idi İbn Sirac, en-NuşJ:ıu'l-]]aliş fi'rred 'ala müdde'i rütbeti'I-kamilli'nna]fış, ŞerJ:ıu 't- Teshil, Ravzatü'l-edib
fi şerJ:ıi't-Teh~ib, el-Ayatü'l-beyyinat fi
vechi delô.leti'l-mu'cizat, ed-Delilü'lvaçlıJ:ıu'l-ma'Wm 'ala tahareti vara]fı'r­
Rum (eserlerinin bir listesi için bk. Ahmed Baba et-Tinbükt1'. s. 506-508; Makkarl. V, 429-430).
BiBLiYOGRAFYA :
lbn Merzük ei-Haffd'in el-ist1'ab li-ma {1 Kaş1deti'l-Bürde mine'I-beyan ue'l-i'riib ad l ı eserinin ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp. , Hamidiye, nr. 1153)
Eserleri. 1.
el-Metcerü'r-rabiJ:ı
ve'l-
mes'a'r-raciJ:ı ve'l-merJ:ıabü'l-faşiJ:ı ve'l-
vechü 'ş-şabiJ:ı ve '1-]]ul]fu 's-semiJ:ı ii şer­
Buharl'nin el-Cami'u'ş-şaJ:ıiJ:ı ' inin şerhi olup tamamlanamadığı ifade edilmektedir (Sehav1'. VII,
50). Cilall. eserin Cezayir'de el-Camiu'l-cedld'in Kütüphanesinde mevcut iki cildinin
(nr. 143, 443) müellif hattıyla yazılmış olduğunu , ancak!. cildin kaybolmasından
sonra yerine muhtemelen Sealibl'nin istinsah ettiği bir nüshanın konulduğunu
söylemektedir ( Tarfi)u'l-Ceza'iri'l-'am, ll,
215) . 2. el -MefatiJ:ıu'l-merzu]fıyye Ii J:ıalli'l-a]ffal ve'sti]]raci ]]aberi (i)abaya)'l-Ijazreciyye. Kafiye ve aruz ilmine
dair el-Ijazreciyye adlı eserin şerhidir
(Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 1966; Escuri al Library, nr. 332; Tunus, Mektebetü
camii'z-ZeytGne, MansGr, nr. 226) . 3. İs­
ma'u'ş-şum ii i:ıbali'ş-şeref min ciheti'l-üm. Cezayir'de ei-Mektebetü'l-vataniyye'de kayıtlı (nr. 2067) bir nüshası bulunmaktadır. 4. hharu şıd]fı'l-meved­
de ii şerJ:ıi'l - Bürde . BGslrl'nin meşhur
kasidesine yazılmış bir şerhtir (Köprülü
Ktp., Fazı! Ahmed Paşa. nr. 1306; SüleyJ:ıi'l-Cami'i'ş-şaJ:ıiJ:ı .
186
maniye Ktp., Yenicami, nr. 964, Serez, nr.
3961, Kadızade Mehmed. nr. 409; Fas Hizanetü'I-Karaviyyln'deki yazma nüshaları
için bk. M. Abid ei-Fas1', ı. 295-297; ı ı ı. 203204, 206) s. el-İsti'ab Ii-ma ii Kaşide ­
ti'I-Bürde mine'I-beyan ve'I-i'rab. Müellifin aynı kasideye yazdığı diğer bir şerh­
tir (Süleymaniye Ktp, Hamidiye, nr. I 153).
6. Nihô.yetü'l-emel fi şerJ:ıi Kitô.bi'l-Cümel. HGned'nin mantıkla ilgili eserinin
şerhidir(E sc urial Library, nr. 614, 654)_ 7.
er-Ravza. İbn LiyGn ve Zeynüddin el-Iraki'nin el-Elfiyye adlı hadis ilimlerine dair
eserlerinin bir araya getirilmesiyle yazıl­
mıştır (Escurial Library, nr. 1517/1 ). 8. ellfadi]fa. Üsteki eserin muhtasarı olup Escurial Library'de kayıtlı (nr. 1517/2 ) başlık­
sız yazma muhtemelen bu esere aittir. 9.
İgtinamü'I-furşa ii muJ:ıô_deşati 'alimi
Kafşa. Kafsa ulemasından Ebu Yahya İbn
Aklbe'nin çeşitli konularla ilgili soruları­
na verdiği cevaplardan ibarettir (Brockelman n. ı. 345). 10. el-Menza'u'n-nebil ii
şerJ:ıi Mu]]taşan Ijalil. Tamamlanmamış bir eserdir (Rabat. ei-Hizanetü'l-amme. nr. 442;el-Hizanetü 'l-melekiyye, nr.
508 , 6783; Fas. Hizanetü'l-Karaviyyln, nr.
K. 265)
Sehavi. eçl-Pav' ü'l-lami', VII, 50-51;Bedreddin ei-Karafi, Tevşf/:ıu 'd-Dfbac (nşr. Ahmed eş­
Şüteyvl), Beyrut 1403/1983, s. 171-173; Ahmed
Baba et-Tinbüktl, 1'/eylü'l-ibtihac, Trablus 1408/
1989, s. 499-51 O; M akkari, 1'/ef/:ıu 'Hfb, V, 420433; Mahlüf, Şeceretü'n-nür, s. 436; Brockelmann. GAL, 1, 345; izaf:ıu'l-meknün, 1, 7; İbn Süde, Delilü mü'erril]i'l-fl1agribi 'l-akşa, Darülbey za 1960, ı, 233; M. Abid el-Fasl. Fihrisü mal]tütati ljizaneti 'l-~araviyyin, Darülbeyza 13991400/1979-80,1, 295-297; lll, 203-204 , 206;
Abdurrahman b. Muhammed el-Cilali, Taril]u'lCeza'iri'l-'am, Beyrut 1400/1980, ll , 212-216;
Abdülhay el-Kettani, Fihrisü 'l-{eharfs, 1, 523525; Hifnavi, Ta'rlfü 'l-l]alef bi-ricali's-sele{, Beyrut 1402/1982, 1, 128-140; Abdülaziz Binabdullah, fl1a'lemetü'l-fıkhi'l-fl1alikf, Beyrut 1403/
1983, s. 97; M. Hadj-Sadok, "Ibn Marzut", EP
(İng.). lll, 866; Feramürz Hac Minüçihri, "İbn
Merzı115.". Dfi18İ, IV, 606-607. r:;:ı
~
SAFFET KösE
İBN MERZÜK el-HATIB
( ~' J~jyı .:_r.l)
Ebü Abdiilah Şemsüddln
Muhammed b. Ahll}ed b. Muhammed
el-Adsl et~Tili msanl
(ö. 781/1379)
L
Maliki fakihi, muhaddis, hatip
ve devlet adamı.
.J
710 (1310) veya 711 (1311) yılında Tilimsan'da doğdu. İfrlkıye'nin güneyinde
yaşayan Beni Acls kabilesine mensup olup
dedesinin büyük dedesi MerzGk. V. (XL)
yüzyılın sonlarına doğru Hilalller'in bölgeye hakim olması üzerine buradan göç
ederek Tilimsan'a yerleşmiş, ailenin üç
asır boyunca çeşitli dini ve resmi görevlerde bulunan fertleri ona nisbetle İbn
MerzGk diye anılmıştır. Ailenin en çok tanınan şahsiyetlerinden biri olan Şemsed ­
din İbn MerzCık "hatlb", "rels" ve "ced" sı­
fatlarıyla bilinmektedir. Tarunu İbn MerzGk "ei-Hafıd", onun oğlu İbn MerzGk "eiKefif". onun oğlu İbn MerzGk "Hafidü'IHafıd" (ei-HatTb) diye tanınmıştır.