Herakles

Mitolojiden Yansıyanlar
Haluk Erdemol
Kahraman
Herakles
(Herkül)
G
eçen sayımızda Herakles’i
kuzeni Miken kralı Eurystheus’un buyruğuna girmek üzere
onun karşısına çıkarken bırakmıştık.
Kaynaklar iki gencin ilk karşılaşmalarında neler konuştuklarından söz
etmiyor. Fakat Herakles’in geliş nedeni olarak başına gelenleri ve Delfi
bilicilerinden duyduklarını anlattığını, Kral’ın da karşısına gelen bu bedence güçlü, fakat yazgısının zayıf
düşürdüğü genci elindeki iktidar
gücüyle ezmek için ona buyuracağı
işler konusunda hayal gücünü zorlamaya başladığını tahmin edebiliriz.
Roma lahit kabartması, MÖ 5. yy
Herakles’i o güne dek hiçbir insanın
karşılaşmadığı tehlikelerle yüz yüze
getirecek bu işleri peşpeşe buyururken Eurystheus’un Hera’nın güdümünde olduğunu hatırda tutmamız
gerekiyor. Homeros’tan başlayarak birçok yazar ve ozanın farklı
kurgularla süsleyerek anlattıkları
söz konusu zorlu görevlerin (veya
işlerin) sayısının çoğu kaynakta 12
olduğunu görüyoruz. Ancak bazı
kaynaklar Eurystheus’un buyurduğu
işlerden ikisinde Herakles’in yardım
aldığı gerekçesiyle bunları geçersiz
sayarak onların yerine iki iş daha
93
BD NİSAN 2016
buyurduğunu, yani iş sayısının 10
olacakken 12 olduğunu aktarıyor.
1. Nemea Aslanı
Eurystheus’un buyurduğu ilk iş,
musallat olduğu Nemea Vadisi’nin
adıyla anılan korkunç bir aslanı öldürmek ve derisini yüzmekti. Aslan
Toprak Ana Gaia’ya kadar uzanan,
fakat canavar yaratıkların ürediği
bir soydan geliyordu. Herakles’in
geriye kalan tek silahını kullandı
Herakles: Kas gücünü. Sopanın
darbesiyle sersemleyen Aslan’ı
mağaranın içine sürüp gırtlağına
sarıldı ve kollarının olanca gücüyle
boğarak öldürdü onu. Sıra derisini
yüzmeye gelince işlemeyeceğini
bildiği bıçağı yerine Aslan’ın kendi
pençelerini kullandı. Yüzdüğü
deriyi zırh gibi kuşandı, baş kısmını
da miğfer yaptı. Eurystheus onu bu
haliyle gördüğünde kaçacak
delik aradı. Bir daha karşılaşmamak için Herakles’i kale
duvarlarının dışında tutup
buyruklarını habercilerle göndermeye karar verdi.
K
Rubens (1577-1640)
hayvana yaklaşması zor olmadı. Bir
mağara girişinde son avını yerken
bulduğu Aslan’a attığı ok göğsüne
çarpıp yere düştüğünde Herakles
hayvanın postuna silah işlemediğini
anladı. Karnını doyurup uyuklamaya başlayan Aslan’a bu kez kılıcıyla
saldırdığında bir kez daha anladı
bunu. Kılıç yumuşak bir madenden
yapılmış gibi bükülüvermişti. En
son başvurduğu emektar sopası da
hayvanın başında parçalandığında
94
endine tunçtan yapılma,
yer altına gömülü bir
sığınak yaptırdığı da anlatımlarda yer alıyor. Nemea
Aslanı antik Yunan ve Roma
kaynaklarında Aslan Burcu
ile ilişkilendiriliyor. Ancak bu
burcun geçmişi Herakles’den
daha eskiye, Sümer uygarlığına kadar uzanıyor.
2. Lerna’nın bataklık
canavarı: Hydra
Herakles’i ilkinden daha tehlikeli
bir maceraya sürükleyecek ikinci
iş Lerna kentinin yakınlarındaki
bataklığı mesken tutan, köpeğe
benzer gövdeli ve yılansı dokuz
başlı canavar Hydra’yı öldürmekti.
Nemea Aslanı ile aynı soydan gelen
Hydra’nın ortadaki başı ölümsüzdü.
Isırıkları zehir saçar, geçtiği yerde
ot bitmez olurdu. Hydra doğduğu
BD NİSAN 2016
zaman Hera’nın Herakles’e karşı kullanmak
amacıyla onu besleyip
büyüttüğünü yazanlar
da var. Herakles için
Hydra ile dövüşmek
dokuz canavarla dövüşmek gibiydi. Sopası ve
kılıcıyla saldırdığı her
başın yerine yenisi çıkıyordu. Ortadaki başa
ise diğerlerinin saldırıları yüzünden bir türlü
ulaşamıyordu. Üstelik
bataklığın çamuru hareketlerini zorlaştırıyordu. Bir de azman bir yengeç peydah
olmuştu, ayaklarını ısırıp duruyordu. Herakles’in dikkatini dağıtmak
için Hera göndermişti onu. Yengeci
ezerek ondan kolayca kurtulan, ama
Hydra’nın başları yüzünden zor
durumda kalan Herakles İolaos’tan
yardım istedi. Yılanların alevlerden
ürktüklerini bilen delikanlı hazır tuttuğu meşaleyi uzattı ona. Herakles
meşaleyle Hydra’yı ürkütmekle
kalmadı, kestiği her başın kesik
boynunu dağlayarak yeni başların
çıkmasını önledi. Geriye kalan son,
ölümsüz başı da canlı canlı büyük
bir kayanın altına gömdüler.
H
erakles Hydra’nın karnını yarıp
safra kesesine oklarını batırdı.
Böylece oklarının öldürücü etkisini zehirle pekiştirdi. Hera, yenik
düşseler de kendisine hizmette bulunan iki yaratığı unutmadı. Hydra
ile yengecin isimlerini biçimlerine
denk düşen takımyıldızlara verdi.
Hans Sebald Beham (1500-1550)
Lucas Cranach (Baba) (1472-1553)
Yengecin ismi ‘Karkinos’du. Güneşin döngü çemberi üzerindeki 12 takımyıldızdan biri, yani burçlar kuşağının bir üyesi oldu (Yengeç burcu :
İng. Cancer.) Hydra ise ondan daha
büyük gövdesi ve başlarıyla kuşağın
dışındaki derinliklerde kaldı.
95
BD NİSAN 2016
Herakles bir kez daha başarıyla dönmüştü, ama Eurytheus bu
başarıyı geçersiz saydı. Ona göre
Herakles verilen işleri tek başına
yapmalıydı, oysa yardım almıştı.
3. Cerynea Geyiği
Herakles’e verilen üçüncü görev
yine bir hayvanla ilgiliydi, ama
diğerlerinin aksine zararsız bir
yaratıktı bu. Mitoloji yazarlarının
anlatımlarında ve modern dillere
yapılan çevirilerde bu hayvan için
kullanılan isim dilimizdeki ‘maral’a
denk düşüyor, yani kızıl geyiğin dişisi. Fakat altın gibi ışıldayan (veya
altın) boynuzları yüzünden ‘erkek
özelliği vardı: Hızı. Hera geyiğin bu
özelliğini Artemis’ten duymuştu.
A
rtemis “Çocukluğumda karşıma çıkan beş maraldan dördünü yakalayıp arabama koşmuştum,”
demişti, “ama beşinci o kadar hızlı
koşuyordu ki hâlâ yakalayamadım
onu.”
İşte, söz konusu olan o beşinci
geyikti. ‘Artemis bile onu yıllardır
yakalayamadığına göre Herakles
hiç yakalayamaz’, diye düşünmüştü
Hera. Geyiğin otladığı Cerynea
Tepesi’nden başlayarak iz sürdü
Herakles. Sık sık ona ulaşıyor, ama
bir türlü kıstıramıyordu. Onu canlı
yakalamak zorundaydı, yoksa bir
Mitoloji yazarlarının anlatımlarında
ve modern dillere
yapılan çevirilerde
bu hayvan için
kullanılan isim
dilimizdeki ‘maral’a
denk düşüyor, yani
kızıl geyiğin dişisi.
Antonio Tempesta (1555-1630)
geyik’ tanımına uyan isimlerle de
anılıyor. Herakles gibi, canavarlara
meydan okuyan bir kahramana bu
zararsız dişi geyiği yakalayıp canlı
canlı getirme görevini verirken
Eurystheus yine Hera’nın güdümündeydi. O belki bilmiyordu,
ama Cerynea yöresinde gezinen bu
geyiğin Herakles’i uğraştıracak,
belki de bu işte yenik düşürecek bir
96
okla yere sermek
işten bile değildi.
Günler geçiyor, tepeler ve yöreler birbirini izliyor, kovalamaca sürüyordu. Hayvan alışık
olmadığı kayalık yerlere geldiğinde
yorulmuş, hızı azalmıştı. Herakles
okçuluktaki becerisine başvurdu.
Bu beceri her okçunun bilmek
zorunda olduğu ilk kuraldı: Nişan
almak. Öyle bir ok attı ki geyiğin
ön ayaklarının önünden geçerken
hayvana çelme takar gibi tökezletti
BD NİSAN 2016
onu. Herakles hemen atılıp hayvanı
sırtladığı gibi yola koyuldu. Tam bir
yıl sürmüştü bu iş. Dönüş yolunda
Artemis çıktı karşısına. Herakles
geyiklerin Artemis’in kutsal hayvanları olduğunu biliyordu. Tanrıça’nın hışmına uğramaktan korktu,
ama azarlarına yanıt olarak başından geçenlerden ve Eurystheus’un
buyruğundan söz edince Artemis’in
öfkesi yatıştı ve geri getirmesi (veya
serbest bırakması) şartıyla geyiği
incitmeden götürmesine izin verdi.
Dönüşte Eurystheus geyiğin kendi
evcil hayvanlarının bulunduğu bahçeye konulmasını istedi.
H
erakles Artemis’in şartını
yerine getirmek için kurnaz
bir oyun oynadı. “Geyiği bahçenize
koymak istiyorsanız onu kendiniz
gelip almalısınız,” dedi Kral’a, “Artemis’in gözde hayvanını kölelerin
ellerine bırakmak doğru olmaz.” Kral tam geyiğin boynundaki ipe
el atarken Herakles ipi bırakıverdi.
Kral geyiğin arkasından bakarken
buldu kendini. Herakles “Suç bende
değil,” dedi, “siz çabuk hareket
etmediniz.”
4. Erymanthus Yaban
Domuzu
Dördüncü buyruk konusu iş yine
bir hayvanı canlı olarak yakalamaktı, ama geyik gibi masum bir
hayvan değildi bu; Erymanthus
Dağı’nın eteklerindeki köyleri ve
tarlaları talan eden azman bir yaban
domuzuydu. Dağ’ın eteklerinde
yaşayan kentavrosların (at adamlar)
Lucas Cranach (Baba)
çıkardığı kavgadan zehirli oklarıyla
kurtulmayı başaran Herakles birkaç
gün süren kovalamacanın sonunda
yaban domuzunu sopasıyla dürte
dürte kar dolu bir çukurda kıstırdı. Ayaklarını bağlayıp sırtında
taşıyarak Eurystheus’un sarayına
geldiğinde Herakles’i sırtında böğüren yaban domuzu, başındaki aslan
kafalı miğferiyle uzaktan gören Kral
soluğu sığınağında aldı. Oradan haber gönderdi: “Domuz senin olsun,
ne yaparsan yap, yeter ki benden
uzak tut.”
Herakles’in işlerini gelecek sayımızda sürdüreceğiz. Bu bölüm için
seçtiğimiz sanat yapıtları Herakles’i
ilk dört işinde betimliyor. Yapıtlar
da aynı işlerin isimlerini taşıyor.•
[email protected]
97