EBU HAMiD MUHAMMED

ERCİYES ÜNİVERSİTESt
GEVHER NESİBE TIP TARİHİ ENST-İTÜSÜ
YAYINNO : 7
\
EBU HAMiD MUHAMMED
EL- GAZALİ
(1058 · 1111).
'
14. MART. 1988 -
~YSERt
b-
·.
,_ -
GAZALİ'NİN HADİS ANEAYIŞI
Doç. Dr. Ali TOKSARI*
Giıiş
Ebu Haınid Muhammed K Muhammed el-Gazali (450/1058505/1111) 'nin, ömrünün uzun bir bölümünün geçtiği 5. asir hadis ilminin
durakla~a
dönemine rastlar (1). Bu
asırd~
Beyhaki
(458j106G), Hatib el-Bağdidi (463/1070) ve İbn Abd.ilber (463/
1070) 'in dışında hadis ilminde temayüz eden şahıslan pe_k göremiyoruz. Hiç şüphesiz bu durumun en başta gelen eebebleri arasında
5. asırda yaşayan İslam alimlerinin daha önceki dönemlerde hadis sahasında yapılan çalışmaları yeterli görmeleri geıriıek­
tedir (2). Aynı anlııyıştan dolayı olacak ki, konumuzu teşkil eden
İmam Qazali, başta felsefe, tasavvuf, kelam ve f*ıh olmak üzere
bir çok ilimle ·uğraştığı. halde O'nun hadis ve hadis usUlü sahasın:.·
d~ müstakil bir eserin:e rastlıyaınıyoruz. Anca~ her ne kadar ali.. miınizin hadis ile alakah müstakil bir e!Seri yoksa da başta· «İh­
yaü 'ulUmi'd-dinıı adlı meşhur eseri 0lmak üzer~ telif ettiği bütün
kitabiarda hadisiere çok yer verriliştir.
Gazali, sünnet .hakkındaki görüşlerini fıkıli UsUlü ile alakalı
eserl~rinde açıklamıştır. Aıimimiz, Şafii mezhebine :tnensub . olduğundan sünnet hakkındaki .görüşlerini bu mezkebin görüşleri­
pareleliiıde açıklamaştll'.
Gazali: ((O (yani Hz. Peygamber) kenancal{ bildirilen vahy. i1e·dir.ı> (Necm, ~-4) mealind~ki ayetleri delil _göstererek
süpnetin
' · vahy mab.sülü olduğunnu · belirtmiştir. Diğer bir ifade ile O'na
göre Kur,'a,n-ı Kerim ayetleri vahy-i metıuv, hadisler ise vahy-i
g;iyr-i metlu-vdür (3).
diliğinden .konuşmaz. O'nıin koniışniıi$ı
n
Erciyes Üniversitesi İlrutiyat Fakültesi Hadis Anabilim Dalı Öğr. Üyesi.
219
ı.
Gazali'nin Hadis Bilgisi
· Yukarıda cla belirttiğimiz gibi, . imam Gazali'nin
rtıüstakil
hadis kitabı olmamakla birlikte, eserlerinde bol miktarda ha-
· . bir
dis kullanmıştıı·. Gazali'nin hadis bilgiBi ve .hadis h'J'~alan haklanda İslam alimleri arasında bir fikir birliği yoktur. Bazılarına
g_öre d mm hadis bilgisi yok denecek kadar azdıı·. İbn Teyıniyye
(728/1327) ve O'nun öğrencisi İbn Kayyıın (751/1350) Qazall:'nin
nacliste sermayesinin az · olduğu;rıu söylei11işler~ir (4). İbn es-Sema.ni'ye göre G_ı:ı.zali, hadisle uğraşmaya ömrünün sonlarına doğru
· başlaımştır. Nizamiye medresesindeki tedris faaliyetini ikinci defa terkedip memleketi .olan TU.S (5) şehrine döndükten sonra
Ebfı'l-Fityan Ömer b. Ebi'l-Hasan'ı buraya _çağıı·t?-rak izzet ve ikramda bulunmuş ve ondan Buhari'nin Sahihi ile Müslirn'in Sahihini okumuştur. Bu_rivayete göre Gazali, bu iki hadis kita.bını
ömrünün Son iki yılında okuyabilmiştir. Çü.rıkü O'nun Tus'a ikinci defa dönüşü Ilieri 504 de tahakkuk etmiştir. İbn Asakir (571/ ·
1176) 'e göre Gazali, Buhad'nin Sallihini Ebu Ömer el-Hafsi'den .
okumuştur. İbn Neccar. da Gazali'.n in hiçbil' isnadımn bulunma- .'
dığıru ve ~adece bir }1aclis müstesna O'na ait hiç hadis görmediği­
ni ifada etmiştir. Abdülğafir -ıse, Gazall'nin ömrünün sonlarına
doğru kenclisini hadise verdiğini ve Buhari ile Müslim'in sahihle- .
rini okuduğunu, şayet ömrü olsaydı bu ilim dalında da herkesi ge- .
çebil(ceğini belirtmiştir. (6). ·Gaz:ili'nin, Ebü Davud'un Sünen'ini,
Ebfı'l-Feth el-Hakiı~1i et-Tfısi'den tedı·is ettiği rivayet edilmiştrr
(7).
Buraya kadar anlatılanlar Gaza.li'nin, örnrunun sonlarııla
doğru tamamen haclisle meşgul olduğu izleniınini uyandırmak­
tadır. Bu durum hiçbiı· zaman O'nun daha önce hadisle hiç iştiğal ·
etmediğini gösterınez. Hiç şüphesiz Gazali, daha evvel az da olsa
hadisle meşgul olmuş ve az sorıra adlarınİ vereceğimiz kişilerden
hadis. almıştu·. ;Büyük bir bölümünü çok fırtırialı geçiı'diği hayatının son döneminde ise kendisini tamamen hadis ilmine vererek
Rasulullah (s.a.v.) 'ın ruhaniyetine ISığınmıştır (8). .
Gazali'nin, hadis aldığı hocalarından bazılarının adları şöy­
ledir: Hakim Ebfı'l-Feth el-Hakim et-Tfısi, Ebu Sehl Muhammed
b. Ahmed b. Ubeydullah el-Hafsi el-Mervezi, Ebu Muhammed
Abdullah b. Muhammed b. Ahmed, Muhammed b. Yahya b. Muhammed es-Seca'i, Ebü'l-Fityan Ömer b.-Ebi'l-Hasan, Nasr b. İbra­
him el-Makdisi (9).
220
. ·-
2. Gazelli'nin İhyaü 1Ulftmi'd-clin Adlı Eserindeki Hadisler
. Gazali'nin ilim a:ieıninde en çok takdir gören eseri, ..İhya olduğu
gibi, yine en çok tenkide tabi tutulan da.bu kitabı . olmuştur:
O, kendi çağında başta bu eserde bulunan hadisıere yöneltilen
tenkidler olmak üzere eliğer yöndeki eleştirilere «el-İmlaan işka­
lati'l-İhyaıı adlı bir ·kitab yazarak cevap vermiştir (1.0).
İhyada bulunan .hadisiere
yöneltilen tenkidler, genelde bu
ve bilhassa mevzu hadislerin bulunduğu şeklindedir.
İhyadaki hadi:3lere en ciddi tenkid, M~liki al!mlerinden .hicıi. 536
yılında vefat ~den el-Mazeri tarafından yapılmıştır. Kuzey Afrika'lı ve Maliki alim, İhyayı okuınadığ~•. a:ı:ıcak Gazali'nin Öğren­
cileri ile görüştüğünü, onların kendisine Gazali'nin durumunu ve
metodunu anlattığını, böylece sanki bizzat Gazali'yi görmüş gibi
0lduğunu belfrtıniştiı- (ll) .. Gazali hakkında arzedildiği . şekilde
bilgi sahibi olan el-Mazeri, İlıyada bir çok ınevzu hadis bulunduğunu belirttikten sonra, takva sahibi bir kişi kendisince sapit olmadıkça: c~İmam Malik şöyle dedi, İmam _Şafii böyle söyledi . dahi
diyemez.ıı demiştir (12). Mazeri, bu sözleri ile İmam ~alik ve
Şafii'nin sözlerini nakletmekte bu şekilde hassas olması gereken
müttaki bii· kişinin nasıl olur da hiçbir araştırma yapmadan ve
sahih olduğuna kani o~adan bir sözü Rasulullah (:3.a.v.) 'a nisbet edebilir demek istemiştir.
eserde
zayıf
İbn Stıbki (771/ 1369),
Mazeri (536/ 1141) 'nin İhya'da bulunan hadisiere yönelttiği bütün tenkidlere cevap vermiştir. İbn
~übki, Gazali'nin hacliste müta.hassıs olmadığım, aqı geçen eserde
bUlunan haber ve eserlerin daha önce yazılmış fıkıh ve tasavvuf
ile· alakah kitaplarda dağınık . olarak bulunduklarİnı ifade ~tmi§­
tir (13).
•. .
İbn Sübki'ye göre Gazali Mazeri'nin iddia ettiği gibi hiçbir
vakit senedsiz bir hadisi, kale Rasulullah (Rasullah .şöyle buyurdu.) diye eserine almaımştır. O, d~üma bu tür siga ile seneeli mev-:cud hadisi almıŞtır. Şayet zannı galibi hadisin sağlaml~ğı yönde
değilse o vakit" bu tür sigaYl kull~.pmıştır _(14).
İbn Sübki. Mazeri'nin İhya'd~ki mevzu hadis
iddiası hakkında da şunları saylemiştir: ccihya'daki
konusundaki
mevzu· harus
meselesine gelince, bu iddia benim tüylerirrii ürpertiyor. Bunlan
Gazali.mi uydurpu ki, Mazeri O'nu ayıplıyor. ~u. b~ gibi bir·taassub ve hiçbir tenkidçinin beğem11iyeceği çirkin · bir davraniştirıı
(15).
. 7.21
. ..
....
Mazeri'nin dışıp.da .Mal~ mezhebine mensub İbnü'l-arabi
(543/1148), Turtuşi, Kadı !yaz (544/Ü49) da · İhya!daki hadisl~­
ri tenkid . eden alimlerdendirler (16).
İhya'daki hadisleri tenkid edenler Gadece KJ,!Zey Afrika'lı ve
Endülüs'lü· İslam alimleri · değildir. Bup.ların dışında Şafii'lerden
Bedrüddin ez- Zerkeşi (794/1391), YU.suf ed-Dımaşki ile mutlak
müctehidlerden İbn Teymiyye (728/1327), İbn Kayyıni (751/ ·
1350) GazaJi'nin İhya'sında mevzu hadislerin bt~unduğu~m söy-.
leyen alimlerden bazılarıdır (ı 7) .
Muhammed b. Seyyid Derviş, Gazali'nin kadıirim yüce, mertebesinin çok yüksek ve ilimdeki yeıinin büyük olmasına rağ­
men İhya'sındaki hadisler içinde mevzu hadisler bulunduğu. için,
bu eserdeki hadisiere itin1ad edilemi~eceğini söylemiştir (18).
İhya'da Bulunan Ha~isler Konusunda Yapıl~ · Çalışinalaı·
İslam alimlerinden· bazılan adı geçen e:Serde bulunan hadis·ler arasında: mevzu had~l~r bulunduğunu ileri. sürerek, bu eserde:
ki hadisiere itimad edilmemesi gerektiğini söylerken, diğer bir
grub alim de bu kitaptaki hadislerin kaynaklarım. bulmak . için
için yoğun çaba s~rfetmişlerdir. Bu konuda ilk ciddi çalışJ:9-ayı İbn
Sübki yapmıştır. Ancak O, bu esetdeki hadis diye verilen haberlerin kaynaklarını gösterme yerine, hadis· kitabiarında bulunmayıb . ~·:X
da İhya'da mevcud olan hadislerin bir listesini vermiştir (19).
•
Hiç şüphesiz bu alanda yapılan en ciddi· ve haciınli çalışına
.
:i,se, Iraki tarafından yapılmıştır. Bu ·müellif, İhya'da bulunan · ··
·hadisleri tahric ederek, Tahricü ehadisi'l-ihya adında iki cildli.
eı'5erini meydana getirmiştir. Bilahare bu eseıi el-Muğrti an hamIil-esfar -fi'l-Esfar fi tahrici ma fl'l-İhya mine'I-Ahbar adı altın­
da ihtisar etmiştir (20). Iraki, bu mükemmel çalışmasım ancak
40 yılda bitirebilıniştir. Iraki, mezkll.r ç~lışmasında genelde İh- . ·
ya'da geçen haberlerin kaynağını bulmuş, 200 kadarı.ruiı senedini
ise tesbit edememiştir. İbn Hacer · (852/1448), Iraki'nin arayip
bulamadığı haberlerin kaynaklarını bulg,rak, bu konuda hocası­
nın çalışmasını tamamlayan biı· eser meydana getirmiştir (21) .
Hanefi fakihlerinden. -zeynüddin Kasım Kutluboğa _.(879/
1576) da Tuhfetü'l-ahya fi ·m~ fate min tahrici ehadisi'l-ihya adlı
eserinde İhya'daki hadisleri taıu·ic etmiştir (22). Şi'i ~limlerden
Molla Muhsi.h el-Feyz, İhya'daki hadis~eri ehl-i beyt tariki il«;! ri- 222
.
:
vay~t edildiğini göstermek için, el-Mahaccetü'l-beyza fi· ıhye'l:ihya
adında
bir eser
yazİmştır
(23).
·.
Bir kısım İsla malimi de sadece İhya'da geçen hadisleri değil,
genel olarak İhya'ya yönelik tenkidlere cevap vermek için eserler
yazmışlardır. İbn Sübki'nin dışında bu ·konuya eğilen ·müelliflerin başıpda ez-Zebidi gelmektedir. .Bu müellif, kısa adı İthafü's­
Sade olan İhya şerhinin gerek giıiş kıs'mında (Bkz., I/1-53), gerekse daha sonraki bölümlerde yeri geldikç~ adı geçen . eserdeki
hadisleri müdafaa etmi~tir.
Atıdullah el-Ayderuside İhya'yı savunma sad~dinde Ta'rifetü'l-ahya bi fadaiİi'l-:ihya adını taşıyan bir kitab telif etmiştir
(24).
.
İsmail Hakkı İzmirli ile
Hadisler Konusundaki
Şeyh Safvet Efemli~nin İhyadeki '
Tartışmaları
Biz, burada bundan 60 kiiBur yıl önce iki T:Lirk alimi arasın-.
da İhya'daki hapisler konusunda cereyan · ed~n ilmi tartışmaya
temas etmeyi uygun görüyoruz.
İsmail Hakkı İzmiı·li (12S5j1869-1365Jl946), 1920 lerde cıDa­
rü'l-hikmeti'l-=İslamiyyeıı'rıin
üyesi bUlunuyordu. Bu müe~sese b
devirlerde cıCeride-i ilıniyyen adında biı· de gazete çıkarrriaktaydı.
· İzmirli, bu gazetede yazdığı bii- kaç makalede başka şeyler yanın­
. da içinde mev~u hadisler pulunduğu için, iiıya'daki hadislere.-iti:
mad edilemiyeceğini yazmıştı. Ayrıc_a İhya'yi başka yönler~ ile de
tenkid etmişti. Yin~ o dönemde ccTetkik-i mesahıf-i ·şerife ve müellef~t-ı şer'ıyye heyetin reisi Şeyh Safvet Eİendi (Yetkin) İsmaU
.Hakk'ının Tasavvuf ve özellikle İhya ve İhya'daki haclisıere yönelttiği tenkidlere cevap vermek gayesi ·i le cıTasayvufun Zaferierin ismini taşıyan bir eGer yazdı.. 160 sayfalık bu Osmanlıca eserde müellif, İhya'daki hadisler hakkında daha öpce zikrettiğimiz,
Ira.ki ve İbp Sübki'rıin çalışmalanndan ·bahsediypr ve İb.rı. Sübkinin, ·çok az bir kısmı müstesna. İhya'da buiunan bütün haberlerin
kaynağını pulduğunu belirtiyor. Safv~t Efendi, İzmirli'nin ccİhya­
daki hadisiere iti.ınad olunm~z.n sözünü çok ağır bulduğunu ve
bun~n küfran-ı nimet olduğunu söylüyor· (25). Müellif, İzmirli­
nin, İhya'qaki hadisler konuSundaki düşüncelerini örneklerle cevap verdikten stJma Iraki'rıin, İhya'da geçen hadiSler hakkında
yaptığı mezkur çalışmasım hatırlatarak: «Şu kırk senelik çalişma
.'
223 -
~
·
. ..~ . ~ 1
~
n:ıahs~ü olan.önemli eseri, kır kgün yahut kırk s~at şöyle dursun
dakika tetkik etse idiniz, ne siz yorulur ne de· bi~i boş· · yere
yormuş olurdunuz.ıı {26) diyerek O'nu tekid etmiştir.
İsmail Hakki İzmirli, Şeyh Safv~t Efendi'nin, Tasavvufun Zaferleri isimli eserinde kendisine yönelttiği tenk.idlere ııMustasvife
sözleri mi Tasavvufun Zaferleri mi Hakkın Zaferleri» adında bir
kitap ya;zarak cevap. vermiştir. İsmail Hakkı, bu es~rinde İhya'·~~ - kıymetli bir eser olduğunu, fakat içinde mevzü. hadisler oldu. ğu için bu kitabdaki· ha,.dişlere itimad edilemiyeceğini ve bu şekil­
de düşünmenin de İhya'nın kıymetini azaltmıyacağını belirtiyor.
İzmirli, Iraki'nin senedierini bulamadığı hadis sayısının 200'ün
üz::rinde olduğunu, buna az denemiyeceğini, İbn Sübki'nin senedlerini tesbit edemediği had.iilerin 36 sayfa tuttuğu görüşünü
tekrarladıktan sonra, bu şekll.de olan bir kitabın hadislerine itimad olunmaz, demenin yanlış olmaması gerektiğini ileri sürü.:·
yor (27).
kırk
SONUÇ:
Gazali, gerek "yaşadığı dönemde, gerekse daha sonı:a,ki çağ­
'ıarda ilim aleminin takdirini görmüş bir İslam alimidir. o, başta
Felsefe, Tasavvuf, Kelain ve İslam Hukuku olmak üzere bir ·çok
sahada ~ser verm~ştir. _Gaz§,li'nin, arz edilen sahalarda geniş bil,. giye sahip olmasına karşılık hadisı e· fazla meşgul ~hmtdığını görÜyoruz. . Belki de bu, tebliğimizin giriş kısmında açıkladiğmuz
"gibi;~aşadiğı dönemin hadis ilmine bakışiridan kayı:ıaklanınış ..oıa:­
bilir. Ancak bu, O;nun hiç hadis bilmediği . a:r;ılamına geli1ıez.
·o-azali, az veya çok hadis ilmi ile meşgul . 'olmuştur. Bunuri en
·büyük delili ise, O'nun ba~ta İhya oimak üiere eserleı-in~e kul-·
land).ğı hadi.Slerdir. ömı·ünün sonl~·ma doğru ise, hem hadis bilgisini artırmak, 'hein de bilhassa Rasulullah (s.a.y.)'a dah~ yakın
olm~.k jçin,· bütün me::aisim hadise tahsis etmiştir.
. İhya.'dalti hadislerin sıhhatine gelince, bu eserdeki hadislerin
hepsine sallih demertıiz nasil mümkün değilse, büyük çoğunluğu
mevzudur, binaen~leyh ondaki hadislerin hiçbirisine itimad edilmez dememiz de
ölçüde haksızlık ve yanlış olur, inş.ncındayız.
Ga:l;ali'ntn, İIJ.ya'daki hadisleri ge~elde ter;ı~l hadis .kitaplarından
değil, bu eseri hazırlark~n yararlandığı tasa~uf ve fıkıh kitaplarından alınış olma ihtimali mevcuttur. Bu yüzden İhya'ya kayna$ teşkil aden kitaplarda bulpnan bazı ınevzu ve .zayıf hadisler.
maales~f .bu kıymetli . esere girmiştir.
·
o
224
..
· Netice olarak- ifade etmek gerekirse, Iraki'nin tahricwde de
üzere, İhya'da bu].una.ri hadislerin büyük bir kısriıı sahih olmakla beraber, içlerinde zayıf hatta mevzu hadisler de mevcuttur.
bakinidan İhya'daki hadlslerden yararlanırken, Iraki'niri mezkur çalışmasından faydalanmanin daha doğru olacağı .
görüleceği
·Bu
iiı.an~ındayız.
,'
.. .
225
DiPNOTLAR
1. Bilgi için Bkz., Koçkuzu, Ali Osman, Hadis İlimleri, 327.
2. Bkz., Koçkuzu, 329.
3. Gazali, Mustasfa, I/129.
4: Zebidi, İtbafi,i's-sade, I/28.
S. Horasan ile Nisabur arasında bir Beldenin adı. Yakut el-Hamevi, Mu'cemü'l-Büldan, IV/49.
6. Zebidi, I/19.
7. Zebidi, l/19-20.
B. Bkz., Zebidi, l/19.
9. Zebidi, I/19-20.
10. Bu eser, Zebidi!nin İthafü's-sade adlı eserinin kenarında b:ısılmıştır.
(l/41 vd.).
ll. İbn Sübki, Tabakatü'ş-şafi'iyyeti'l-kübra, VI/240 vd.
12. İbn Sübkl, VI/241.
13. İbn Sübki,- VI/249 . .
14. İbn Sübki, VI/2SO.
ıs. İbn Sübki, VI/2SO.
16. Bkz., İbn Süblô, VI/240 vd.
17. Bkz .~ Zebidi, I/28-40; İbn Süblô, VI/240-258.
18. Muhammed b. es-Seyyid Derviş, Esne'l-metruib, 27S.
19. Bkz., İbn Süblô, VI/287-388.
20. Bkz., Zebidi, Ii40-41.
21. Zebidi, I/4L .
22. Bu ·eser, İthafü's-sade'nin kenarında basılmıştır (Iil-41).
23. Bkz., İslam Ansiklopedisi .Gazrui, Maddesi.
24. Zebidi, I/41.
2S. Şeyh Safvet Efendi, Tasavvufun Z:ıferleri, 24-25.
26. Şeyh Safvet Efendi, 25.
.
27. İzmirli'nin konu hakkında arzedilen ve diğer görüşleri için Bkz., İzmir­
li, İsmail Hakkı, Musta'svife SÖzleri mi ·Tasavvufun Zaferlerı mr Hakkın Zaferleri, 52-60.
BİBLİYOGRAFYA
ı..
Gazili, Ebu _H~d Muhamme_d b. Muhammed (505/1111), el-Mustasfa
min 'ılmi'l-usfıl, I-II, Mısır, 1322.
2. Koçkuzu, Ali Osman, Hadis lİimleri ve Hadis Tarihi, İstanbul, 1983.
3. İbn Sübki, Ebu Abdulvehhab b. Ali b. Abdilkatı (771/1369), Tabakatü's-
Şati'iyyeti'l-kübra, Mısır, 1388/1968.
~ ·
4. İslam AnsiklÔpedisi Gazali, Maddesi,
S. İzmirli, İsmail Ha.kkı (1365/1946), Mustasvife Sözleri mi Tasavwfun
Zaferleri ini H~kkın Zaferleri, İstanbul, 1341.
6. Muhammed b. es-S~yyid Derviş, Esne'l-metatib fi badisi ınuhtelifi'lmeratib Mısır, 1355.
.
1: Şeyh Safvet Efendi: Tasavvufun Zaferleri, İstanbul, 1343.
8. · Zebidi, Muhammed Murtaza el-Hüseyni (1203/1788), İthafü's-sadeti'l­
müttakin bi şerhı esrarı ihj•fu ulfuni'd-din, I-X, Mısır, 1311.
9.: Yfikut el-Haırievi, Şihabüddin EbU Abdilialı Yakut b, Abdilialı alHamevi (626/1229). Mu'cemü'l-Büldan, I-X. Mısır, 1323.
226
-.
. .·