www.arsivakurd.org

mücadelesi
temelinde işçi
. sınıfının demokratik
sendikal biri i!) i
için iLERi!
Sınıf
9
Ll'::,.
IP~
BO
ŞUBAT
1984
öZEL EK
ŞOREŞ
SENG A KARKERİ KURDİSTA.l'..;
Tari'hten
Bit Yaprak:
g
ŞEYH SAiT HAREKETi ( 1}
ço!lu, O ' nu emperyalizmin kış ­
kırttığı "irticai" bir başkald ı rı olarak gösteren kalıplaşm ı s Kemalist tezleri asmıs değil. Çok
Ilginçtir ; Türkiye'de -son yıllar­
da Türkiye'nin tarihi üzerine bazı
araştırmaları
yayımlanan
M.Tuncay ve bir ölçüde de V .
Küçük gibi bir-iki demokrat bl·
Ilm adamı dışında- tüm sağ ve
sol yazarlar, "Işçi sınıfı eydın­
lıın" yakın tarih üzerinde çok
de!jlşlk görüşler Içinde olmaları·
na ra!jmen Kürt ulusal direniş·
leri ve özelllkle Şeyh Salt Hareketl konusunda aynı noktalarda blrleşlyorlar. Tümünün araş­
tırmalarında, bu hareket emperyalizmin kışkırttığı "Irticai" bir
yıllardır
örne!:jln
harekettir.
kendisini Işçi sınıfı davassına adamış "bilimsel sosyalist aydın"
olarak sunan Oya Baydar gibi
bir yazar bile, 1982'de yurtdı­
sında yeniden yayınladı!;lı "Türkiye işçi Sınıfı Tarihl-I·" adlı
eserinde yarım yüzyılı aşkın süredir, yazıla gelen kalıplaşmış
kof terane lle, Şeyh Salt H areketl'nl , emperyalizm tarafından
genç ulusal bur]uvazlye karşı
klşkırtılan, bu arada burjuvazinin emekçi halka ve komünist·
!ere karsı saldırıya geçmesine
hizmet eden gerici bir Isyan oo.
larak de!jerıendlreblllyor.
Baydar'ın öne sürdüklerl, ne bugünün burjuva-Kemalist yazarlarının ne de 1925'1n "Aydınlık
Çevresl"nln ya da Orak-Çekiç
Gazetesi'nin yazıp söylediklerinden farklı de!)ll.
Acaba, Şeyh Salt Hareketi'
nin Iddia edilen özellikleri , hiç
bir kuşkuya yer bırakmıyacak araştırmalarla ortaya konmuş tarihsel gerçekler midir ki dünden
bugüne, sa!;ldan sola hemen he-
w
w
w
.a
rs
iv
a
Kürdistan ulusal kurtulus mücadelesi tarihinde silinmez hatlarla yeralan direnislerden biri
de "Şeyh Salt Ayaklanması"
olarak bilinen Kürt halkının baş
kaldınsıdır. Şeyh Salt Ayaklanması 1925 Şubat'ında baş gösterdi. O tarihten bu yana 59
yıl geçti. Geçen bu yarım ası­
süreye rağmen hem
aş kın
rı
Kürdistan halkının mücadele sü·
reelnin blçlmlenmeslnde önemli
rol oynayan , hem de ortaya çık­
tığı dönemin toplumsal ve siyasal olaylarıyla varolan ya da var
sayılan ba!)ları, etkileri nedeniyle Türkiye Işçi sınıfının ve dl!)er emekçilerin demokrasi ve
özgürlük kavgalarını büyük ölçüde etkileyen bu hareket, ne Türkiye'li ne de Kürdistan 'lı komünlstlerce tarihteki yerine oturtuiabiimiş de!;lll.
Gerçi Kürdistan halkının baş
kaldırı hareketlerine bütünsel olarak göz attı!lımızda, üzerinde
en çok durulan, en çok yazılıp
çizilen hareketin Şeyh Salt Hareketi olduğunu görürüz. Hem
ulusal kurtulus tarihini yazan
Kemalist ve diğer burjuva tarih çiler hem de Işçi sınıfının tarihini kaleme alma I ddiasıyla
ortaya çıkan "Işçi sınıfı aydın­
lan", kendi eserlerinde Şeyh Sa lt Hareketine yer vermelerine
rağmen, dl!;ler hareketlere -örneğin yine tarihimizde çok önemli
bir yerı olan 1937-38 Dersim
Hareketl'ne- ya hiç de!;llnmemlş·
ler ya da sadece adlarını anarak
geçmlşlerdlr. Bu anlamda da aydınlı!la kavuşma şansı ve olana!)ı
en çok olan yine Şeyh Salt Hareketl'dlr.
Bu gerçe!:je ra!)men, Şeyh Salt Hareketı'ne 111şkln olarak günümüze' kadar yazılmış yazıların
ku
rd
.o
r
M.CIWAN
men tüm yazar ve
"araşt1rmac n "
lar, üzerinde böylesine görüş birliği Içindedirler? Bu yaz ı m ız ı n
biraz
çerçevesi n de
boyu tl arı
sonra gösterece!)lz ki, o dönemin Kemalist Iktidannın hiç b ir
somut kan ı t ya da belge ortaya
koym adan yalan ve iftlraya dayanan aç ı klamalarından ve bası ­
açıklamaları gerçekmiş
nın bu
gibi sunup de!jlşlk sav ve yorumlarla peklştlrme çabalarından
başka, Şeyh Salt H areketl 'nin
emperyalizm tarafından kışkır­
tıldı!:lına lllşkin arkada tek bir
belge ve kanıt yoktur. Aksine,
bu hareketin emperyalizm tarafından kuşku lle karsııandı!lına,
hatta e mperyalizm O'nu bastır ­
mak Için Kemalist burjuvazlye
büyük kolaylıklar sağladığına ı ­
lişkin somut gerçekler var orta..
da.
Buna rağmen , sadece genç
cumhuriyette tek hakim haline
gelmek Isteyen Kemalist burJuvazin In yalan ve Iftira üzerıne
kurulu kampanyaianna dayanarak burjuva milliyetçi yazarıar­
dan komünlstlere dek varan kesimler, Şeyh Salt Hareketl'nl,
emperyalizmin kışkırttığı gerici
bir hareket olarak gördüler ve
" Irticai bastırma " gerekçesiyle
Kürt halkına karsı girişilen terör
ve katilama alkıs tuttular. Burada Kemalist yazarıann yazıp çiz diklerının üzerinde fazla durmak
Istemiyoruz. Nihayet onlar, gerı­
cl-ırkçı Kemalist IdeoloJinin sahibi olarak çıkarlarının gereğini
yaptılar. Ama komünistlik adına
Iddia edilenlerin do!:jruıu k derecesi üzerinde durmanın büyük
bir öneml var. Çünkü, komünlstlerln o gün Şeyh Salt Hareketi
üzerine ortaya atı lan Iddialar, adı geçen dönem le ve salt kendi
2
-co!lu kez farkında olmahalde- beynimizin gözeneklerine dek sızan burjuva Ideolojisinin karanlık kör dünyasın­
dan kurtulmadıkca, bugün burjuvaziya karşı, ba!lımsız bir Ideolojik kavga sürdürmenin oıana­
ilı yoktur. Hem ulusal, hemde
sınıfsal mücadelenin günümüzdeki varlıilı kökleri derine Inmeyen
mevsimlik otlardan farksızdır.
Topra!lın derın Ilkiertnden çıkıp
gelen sarsılmaz kökler üzerinde
yükseımedl!ll Icin uzun ömürlü
ardıeri bir gelişme gösteremlyor.
Türkiye ve Kürdistan devrimci
demokratik hareketinin, aydın­
larının Içinde bulundukları durum niye böyledir? Bunun nedenlerini arayıp bu lmak başlı
baş ı na bir arastırmayı Ister. Biz
bu yazımızın çercevesinde sadece Şeyh Salt Hareketi'ne lllşkin
çarpıklıkları gözler önüne sermaye yardımcı olmak amacıyla,
bu olayın belli yön leri üzerinde duraca!lız. Belli yönler diyoruz, çünkü Şeyh Salt Hareketi'
nı bUtun yönleriyle deilerlendlrme bu yazının boyutlarını aşı­
yor.
HAREKETIN INGILIZ
EMPERYALIZMI
TARAFINDAN
KIŞKIRTILDIGI IDDIASI,
YALAN VE DEMAGOJ! DiR
öncelikle, hareketin 1nglllz
emperyalizmi tarafından krşkır­
tıldrilına ve ondan yardım aldı­
!lına lllşkin Iddialar üzerinde duralım . Bu Iddia lik kez, lsyanın
yaygınlaşması üzerine ıstlfa eden
Fethi OKYAR Hükümeti yerine kurulan 1sm et Paşa (1 n önü)
Hükümeti tarafından ortaya atıl­
dr. Resmi hükümet acıklamala­
rında, lsyanın "ele başlarının"
1nglllz emperyalizmi ile Iliş ki
lclnde oldukları, ondan para
ve silah yardımı aldıkları öne
sürüldü. "Hükümetin ailzına bakan" o dönemin gazeteleri de
olduilu gibi bu Iddiaları yayın­
ladılar ve kamuoyunu bu yönde
oluşturmak Icin var gücleriyle
caba gösterdiler. Daha sonra, hareketin yenilgisinin ardından kurulan lstlklal Mahkemesi'de aynı Iddialarla hareketin önderlerinden Seyit Abdülkadir ve oilıunu Idam etti. Bu arada haftalık Orak-Çekle Gazetesi de aynı
.a
w
w
w
muştur.
Jetnde bulunulan acıkir gerçeklik şunu apaçık ortaya koyuyor: Dünü araştırma, deilerlendtrme ve deneytmleri önümüzdeki mücadeleye aktarma çabala-
suçlamalara yöneldi. KemalizmIn hısmına uğrayıp kapanmadan
önceki 7. ve son · sayısı olan
5 Mart 1925 tarihli Orak-Çekle
Gazetesi "i nglllzlerln Oynattıilı
lrtıca Kuklası" başlıklı bir baş
yazı yayınladı.
O günden bu yana, Şeyh Salt Hareketi'nde i ngilfz parmailı­
nın rol aldrilı Iddialarına, kanıt
olarak üç "olay" öne sürülür_
Bunlardan birincisi; l·stlklal Mahkemesinde de dile getirilen, Kürdistan Teall Cemiyet! Reisi ve
Şeyh Salt Hareketi'nin önde gelenlerinden Seyit Abdülkadlr'ln,
Istanbul'da sık sık · 1nglllzler'le
görüştüÇjü ve onlardan para yar-
ku
rd
.o
r
drilımız
g
rında
rs
iv
a
çevreleriyle sınırlı kalmadı. Türklye'll _komünlstler, harekete bakış
acılarını
KomJntern pJatformlarına da taşırdılar. Aynı
görüşler, dolayısıyla Komlntern'
tn çeşltll toplantıianna ve yayın­
Iarına da yansıdı. Daha sonra
Türkiye tar ihi üzerıne araştırma
yapan bilim adamları ve özelllkle Sovyetler Biriiili'ndeki kimi
tarthcller bunlardan kaynak olarak yararlandılar. Ayn ı Iddialar,
bu araştırmalarda da yer etti.
Ardından 1970'ten sonra, harekete lllşkin Komlntern belgeleri
ve sözkonusu tarihi araştırmalar,
çevrtlerek Türkiye'de yayınlan­
dı. Bu sefer yeni nesil komünistler, sosyalist aydınlar, harekete
emperyalizmin maşası gerici bir
Isyan damgasını vururlarkan adı
geçen çevlrllerl , kendilerine dayanak yaptular. "Işte bakın" dediler "yalnız biz deilll, Komlntern belgeleri, Sovyetler Biriiili
bilim adamları da böyle yazı­
yor." Böylece ortaya bir komedi
Cik tr: Yalan döndü dolaş tu, tekrar cıktril ı kaynaila dönünce
"vay be, meilerse bu ls gerçekten böyleymlş" diye bizzat kaynailın kendisi bile dolaşıp dönene Inanmaya başladı.
Türkiye'li komünistler, sosyalist aydınlar, Işçi sınıfının ve dliler emekç llerin, Kemalist despotlzme karşı bailımsızlık, dem ok rast ve özgürlük mücadelesine lllşkin oldu!lu gibi Kürt ulusunun, kendi varlıilını koruma,
ulusal demokratik haklarını elde
etme kavgasına lllşkin de, gerçek olgular üzerine oturtulmus
bir tarih kavrayışına sahip de!llller. Ulusal haklara kavuşma, ba!lımsızlık, demokrasi ve özgürlük
mücadelesi tarihini ortaya cıkar­
ma cabalarında, acınacak bir
yerdedlrler. Tarihsel araştırmala­
ra damgasını vuran, genellikle,
özelde Kemalizm ve bir bütün
olarak burJuva Ideolojisidir. Bu,
öylesine bir etkinliktir ki, komünizm ve sosyalizm adına erkan
bazı aydınlar bile farkında olmadıkları halde, Kemalizm IdeoloJisiyle btçtmlenmlş, düşünsel
varlıklarının ana grdası bu cı­
dımı aldrğına Ilişkindir.
1kincisi; 1nglllz hükümetin In;
Şeyh
Salt Hareketi'ni bastırmak
üzere, Türk askeri birliklerinin
o dönemde Fransız e'gemenllill
altındaki Suriye'den
geçmekte
olan demiryolları aracılığıyla
tasınmasına
tepki göstermesi
olayıdır .
üçüncü Iddiada 1nglllz silah
dan, Şeyh Salt adına
silah kataloglarının ' geldl{llne Ifabrikaların
lişkindir.
Sözkonusu · Iddialara kisaca
deÇjlnmekte yarar var. Seyit Abdülkadlr'ln ya da hareketin bir
başka önderinin 1ngUizler'den
para veya silah yardımı aldık­
Iarına
lllşkin
bu güne kadar
en ufak bir kanıt dahi gösterllememlstlr. Böylesine bir lllskiye dayanak yapılmak Istenen bir
olay var. Fakat bu olay da, bizzat Türk hükümetinin tezgahladr!lı provakasyondur. Mete Tuncay "Türkiye Cumhuriyeti'nde
Tek Parti Yönetimi'nin Kuruı­
ması (1923-31)" adlı tarihsel araştırmasında,
Türkiye'nin,
Şeyh Salt Hareketi'nde "bir ajan-provakatör kullandı!lı biliniyor" diye yazıyor ve düştüğü
dlpn otla ş unlara yer veriyor :
"Bu konuda en ayrıntılı bilgiler, olayı düzenleyen o zamanki istanbul Polis Müdürü Ekrem
Bey (Em.Korgeneral Baytar) ve
cevlrmen rolü oynayan emniyet
görevlllerinden Mustafa Neclp
Em re lle görüşen M .Toker'ln kitabında
bulunmaktadır
(Şeyh
Salt ve lsyanı, s.52-59, BN.). Belediye Zabıtasına an N lzamettin
Bey adında, Ingilizce bilmeyen,
fakat 'yaman bir mu kalltt' olan
bir kimse, . kendisine 'l nglltere
3
olduğu
aniasılmakla
w
.a
birlikte, bu lllski Seyit Abdülkadir'! oğlu ve yakınlanyla birlikte !dama götürmeye yetmiş­
tır." (Türkiye Cumhuriyeti'nde
Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931) Yurt Yay. s 130131)
1kinci Iddiaya gelince ; billndiği gibi, TOrk hükümeti, hareketı arkadan kuşatmak Icin, bazı ordu birliklerını Güney Demır
yollan'yla taşıdı. Demir yolları­
nın önemli bir bölümü, o zaman
Fransa'nın
egemenliği
altındaki
w
Suriye 'den geçiyordu . Türk hü·
kUmeti Fransızlaı'la aniasarak bu
gecls yolunu kullandı. Fransız
emperyalizmi tara fından Türk
hükümetine verilen bu olanaklar, Şeyh Salt Hareketi'nin bastırılmasında bUyük rol oynadı.
1ngııtere, Türk birliklerine egemenliği altındaki topraklardan
Için, diplomatik
verdiği
geçiş
yollardan tepki gösterdi. Kemalist burJuvazi, bu tepkiyi, 1nglllz emperyalizminin Şeyh Salt
Hareketi'ni desteklediği biçimde
sundu. Oysa Ingiltere'nin tepki-
w
g
.o
r
rd
rs
iv
tutmamış
mutlaka sözetmek gerekli oluyor. Belge 4 Mart 1925 tarihini taşıyor ve bir ıstihbaratı
değil Istihbarat da dahil Dısls­
le rl Bakanlığı'n ın elin d eki tüm
bilgilere d ay anılarak Londra'da
ve Dıslslerl Bakanlığı 'nda h az ır­
lan an bir raporu ıcerlyor. Buna
göre 1nglllz Dıslslerl B akan lı ğ ı '
nda hazırlanan bu rapor, TürkiKürt ayaklanmasının
ye'deki
T ürk iye
doğruya
'doğrudan
taratından planl anmış olabileceğini' Iddia e diyor ... Ing iliz Dıs­
lslerl Bakanlığı elemanlan Türkiye'nin Doğu ' daki Kürt isyanı­
nı cıkarması Için üç temel gerekçe ileri sti rüyorlar.
Bu gerekce lerden Ilki, aslierin elebasıarının · sınırı 'asarak
kurtarmak üzere•
"ka rde ş lerini
Musul'a girmelerı oluyor. l nglllzler, önce Musul 'a girileceğini
ve sonra Kürtler'In bütün bölgeyi Türkiye'ye teslim e decekleri·
n ı d üş ünüyorlar. i kinci gerekçe
olarak, Irak Kürtleri'nin Türkiye'deki başarılı bir ayaklanmad an sonra kendilerinin de ayakKürtlerı lle
lanmaları, Türkiye
blrlestlkten sonra Ankara'ya
bağlanmaları göste rillyor. üçüncü gerekce olarak, Türk hükü·
KüRTHALKI SADECE
metlnln Kürt ayaklanmasını baKENDI GüCüNE
hane ederek Irak s ınırın a asker
DAYANARAK
y ığması öne sürülüyor.
AYAKLAN Ml ŞTIR
üc gerekç e daha sonra, lrde1 lnglllz Dışişleri Bakanlığı ar-,lenlyor ve genişletiliyor. Ingiliz
s lvierini Inceleyerek , "Türk-I n- Dışişleri Bak an lığı 'n da hazırlaglllz Ilişkileri (1919-1926)" adlı nan ra porda, Türkler 'In Musul'u
yapıtı yayıniayan tarihcl ömer oradaki Kürtleri i nglllz denetiminde bırakmamak Için alm ak
Kürkçüoğlu , Ingiliz'lerin Hareket'te doğrudan doğruya rolle- Istedikleri bellrtlllyordu . Çünkü ,
rinin olup olmadığı sorusuna ce- Musul Kürtleri, zamanla, l nglllz
vap ararken "bu konuda 1ngll- etklnll!llnde bağımsız b ir Kürtere 'n In kesin ·rolünü ortaya ko- dlstan fikri n ın çekirdeğin ı olusyacak bir belgeye rastlıyama- tu ra blllrdl. Böyle bir Kürt Devl e tı Ise, şimdi Türkiye'nin yönedık " demek zorunda kalmıştır.
ömer Kürkçüoğlu, l nglllzler'ln tim ı a ltın d a bu ıuna n bazı top"kesln rolünü ortaya koyan" raklan da elde etmek ısteyebl­
hiçbir kanıt bulamam ıs ama bu ıecektl. 1nglllzler, bu nedenle
arada , aynı dönemde l nlglllzier- de Türkiye 'nin Kürt Isyan ını cı­
In de hareketin arkasında "TOrk karmıs olduğunu düşünüyorl ar­
kıskırtması" · ölablleceğlne Ilis- dı. Daha da Ileri gidiyorlar : 1nkin kuşkularının olduğu belge- glllzler, sınıra yaklaşıldı !lı zaman
lere rastlam~s- "Tarihçi ömer çok sayıda 'ka ca!lın' , as ilerin aKürkçüoğlu Ingiliz Dışişleri Ba- rasın a katılarak lrak' a kaçacağı­
kanlı!lı arşivlerinde yer alan E na Ihtimal veriyorlar. 1nglllzler,
1360/1091/44, FO 371/10867, e!ler bu yapılırsa, şöyle bir haFrom Foreign Office Memoran- berıe karşı karşıya geleceklerinf
dum (Mr. Morgan) kodlu bir bel- düşünüyorlar : ~Başarılı asiler,
geden sözedlyor. (Türk-Ingiliz Musul'daki kardeşlerinf kurtarlllskileri 1919-1926, sayfa 312 mak kararlılığıyla ve kaçak Türk
ve 313) Bu belgeden burada askerlerinin de yardımıyla, sınısin In Şeyh Salt Hareket i ll e ilgisi yoktu. O dönemde, Fransa'nın, Türkiye'nin 1nglltere'ye
karşı kullanılabilecek asker i birllklere , "kendi toprağından" ge cls Izni vermeme yükümlülüğü
dem lryovardı. Türk birlikleri,
lu aracılığıyla doğuya gönderildiğinde, Ingilizler bu vesileyle
birliklerin Musul'a karsı
aynı
harekete geclrlleblleceğl endlseslyle, Fransa'ya tepki göstermlslerdl. Bilindiği gibi , sözkonusu
tarihte Musul, 1nglllzler'ln lşga­
llndeydl ve Türkler'le 1nglllzler
arasında bir anlaşmazlık konusuydu.
ingiliz silah fabrikalarından
Şeyh Sa lt adına kataloglar geldiğine lllşkin Iddial ar da bugüne
kadar kanıtlanmış değil. Kaldı
ki böylesi bir olay doğru olsa
bile, Şeyh Salt Hareketi'nin Ingiliz emperyalizmiyle işbirliği 1·
çinde olduğuna Ilişkin herhangi
bir kanıt olamaz. Günümüzde
bile hükümetlere bağlı olmadan
özel girişimin elinde, uluslar·a rası silah ticareti yaygınken, o dönemlerde bu tür kanallarla silah
ticareti haydi haydi olanaklıydı.
ak
u
Hariclye Vezaretl Umum-u Şar­
kiye Müdürü Mr. Templon' (veya Templeton) süsü vererek, eski KUrdistan Teall Cemiyet! ve
sabık ŞOra -yi Devlet Reisi Seyit
Abdülkadir'In Kör Salt adlı bir
yakınıyla ' 1924 güzü-1925 llkbahan arasında çeşitli kereler görusmüşttir. Toker, Mr. Templon'
un 1925 Mart'ında Seyit Abdülkadir'! Cad de bostan 'daki ya! ısın­
da Iki kez ziyaret ettiğini yazmaktaysa da, ancak Ikinci görüş­
mede çevlrmen kullanıldığını
belirttiği Icin, kendi lfadelerine
göre, Ilk görüşme bize kuşkulu
geliyor. Bu nokta oldukca önemlidir; çünkü son karşılaşma ­
da Seyit Abdülkadir lik görüş ­
mede ayaklanma bölgesine gitmek Için Istediği 80.000 liralık şahsi tazmlnat cekini kabul
etmemis ve yine lcerlğl önceki
konuşmada kararlaştınlan sözleşme metnin! kabul etmemiş­
tir . (Toker, Osmanlı B an k ası
Nakdlye Müdürü
Muamelat-1
Bere Keresteclyan 'ın -sonradan
milletvekili- Işbirliği lle nasıl
karşılıksız ·bir çek düzenlediğini
ve c alıntı 1nglllz resmi kağıt­
Ianna sözleşmenin nasıl turkce
ve lnglllzce yazıldığını açıklı­
yor.) Böylelikle , kışkırtmanın
ı
4
KüRTLER "EMPERYA LiST
GAVUR"A KARŞIVOl
Buna karşın, hem kurtulus saboyunca hem de daha sonraki
dönemde (ay akl an m alar
sırasında)
Kürtler'ln, Osmanli
Devleti'ni bir müslüman "kavmi" olarak, emperyalist "gavur"
a, Rum ve Ermenller'e karşı
müslüman Türk toplumun yanın­
da yeraldıklarına dair pek çok
belge ve olay var. Bir kere halkın büyük bir ço1)unluğu, Kurtuluş Savaşı yıllarında hem do1)uda Fransız emperyalizm ine
karşı sonuna kadar direndi hem
de batı cephesinde Türk halkıyla
birlikte savaştı. Ermeni
milliyetçilerının lşblrli1)1 tekliflerini Kürt aşiret reisieri ve beyleri lklrcimslz redettiler. öte
yandan Kürdistan 'ın ba1)ımsızlı1lından, Kürt ulusal haklarının
kazanılmasından
yana olan ve
bu yoldan çeş ltll ba1)ımsız örgütsel faaliyetlere girişen milliyetçi Kürt aydın ve gençleri ya
da aşiret reisieri bile, Kemalist
yöneticilerde n, Kürt halkının
haklarının tanı n masını talep etmelerine ra1)men, daha çok hükümetle görüşmeler yoluyla ve
dostça Ilişkiler çerçevesinde bu
taleplerı elde etme yolu na gittiler. örne1)in 1920'de hükümetin
giriştiği saldırı sonucu başgös­
teren Koçglrl Ayaklanması'nın
önderleri, hükümetten Kürt halkının urusal haklarının tanınma­
sını Istemelerine ra1)men, bunu
görüşmeler yoluyla çözmeyi esas aldiiar. Ancak Türk ordusunu n gaddarllğıyla nam yapan
Nurettin Paşa komutasında saldırıya
geçmesi üzerinedir ki
Kürt aşiretleri de silaha sarıl·
dil ar.
Yine 1918'de Istanbul'daki
Kürt Teall Cemlyetl'nde n, "yapılan genel bir toplantıda gençler, KUrdistan lstlklalinln llanına
karar verilmesını ve Kürdistan'da
bundan sonra bir tek ecnebl
kuvvet _ kalmamasını Istediler.
Meclis Reisi Seyit Abdülkadir
bu lsteğe muhalefet ediyor ve
Türklerin şu dUş kün zamanın­
da onlara darbe lndlrmekliğlml­
zln KUrtlUk şlarına yakışmadığı-
ak
u
rd
vaşı
.a
w
ların girişimleriyle sınırlı kaldı1)ı
w
w
ve "Mustafa Kemal'e karşı hiçbir harekette bulunmamaıarı"
için 1nglllzler'ce lhtar edildlklerı
biliniyor. Ama bu dönem,
öyle bir dönem ki Mustafa Kemal dahil hemen hemen herkes
1nglllzler'le görüşüyordu . örne1)1n Mustafa Kemal Işgal altın­
dakl
istanbul'da
1918 Yili
sonunda, Istanbul Hükümeti'nd e
aktif bir görev alabilmek ve kendince baz ı çıkış yolları bula-
g
yaptı.
nı Ileri sürüyor, şimdiilk TUrkIere yardım etmekllğlmiz lüzumunua Israr ediyordu . " (Kürdistan Tarihinde Dersım . M.Nurl
Dersim!. s,l20)
Lozan Konferans ı sırasında,
Türkiye Büyük Millet Meclisi'ndeki Kürt kökenli milletvekillerinin, Kürtlerin Türklerle birlikte yaşamak Istediklerine lllşkin
çekilen telgraflarını herkes bilir:
"Lozan Sulh Konferansı'nda
Sevre Muahedesl bahls mevzuu
olurken, Kürtlerin Türklerden
ayrılmak
Isteyip Istemediklerı
hususunda temas eden bir sonu
vakl olmuştu. Bu clhet 1922'
de bir telgrafla BM Meclisi'nden
lstızah edildi. Aktedilen mahrem
bir celsede, Mustafa Kemal Kürt
mebusıarının fikrini lstlmzac etmek istedi. Ben söz aldım ve
Kürtlerin Türklerden ayrılmaya­
caklarını katı bir llsanla beyan
ederek, bu sözlerimi Hazretl
Muaviye'den bugüne kadar cereyan etmiş olan hadiseleri sayıs­
ıırarak tarihten Ispata çaliştım.
Bu sözlerimden son derece
m em nun olan Mustafa Kemal,
sevincinden ayaklarını yere vuruyor ve beni çılgınca alkısıı­
yordu. Hatta ertesi gün Kürt
milli klyafetlyle meclise gelmekfiğimi benden rica etti. Ben ve
dl1:jer Kürt mebus arkadaşlarım
ertesi gün Kürt ml,lll klyafetlyle meclise geldik ve Lozan Konferansı'na
telgraflar
çekerek
Kürtlerin Türklerden ayrılmaya­
cağını bildlrdlk." (Hasan Hayri,
Dersim Mebusu, aktaran M.Nuri Dersim!, a.g .e. s,l88-189) BIJindl1:!1 gibi daha sonra; lstlklal Mahkemesi'n de Hasan Hayri mecliste Kürt klyafetlyle dolastı1:iılçln Idam edildi.
Şeyh Salt Hareketi'nin 1nglllz emperyalizm inin kışkırlması
olmadığını ortaya koyan önemli
bir konu daha var. 1ngillzler'ln
bizzat harekete karşı olmaları
ve Kürt hareketine karşı Mustafa Kemal hareketini desteklemeıerlnin ç ı karlarına daha uygun
olması
sorunu. Bu soruna ve
Şeyh Salt Hareketi'nin "gerici"
bir hareket olup olmadı1:iına ilişkin soruna da önümüzdeki sayıda de1:jlnece1:jlz .
.o
r
bilmek Için çeşitli kere ler, 1ngiJiz ve 1talyanlar'l'a görüşmeler
rs
iv
rı geçerek, muhtemelen Türkiye'
ye teslim etmek üzere, Musul'u
e le geçirmek lstemektedlr ler."
(Türkiye üzerine Tezler CIIt 2 .
Tekin V ayınevi s. ı 95 -196-197
Yalçın Küçük)
iste, ingiliz belgeleri, tamı tamına
bunları
ortaya koyuyor.
Kürt halkı ulusal haklan u1)ru·
na sadece kendi gücüne dayanarak Şeyh Salt Ayaklanması'
nı başlattı1!ı zaman "açıkça olmasa bile, kapalı kapılar arkasında, bu Isyandan dolayı Türkiye 1nglltere 'yi; 1ngııtere 'de Türkiye'yi suçladı" (a.g.y. s,l97)
Bununla birlikte, 1ngillz yetkilileri, Ikili görüşmelerde, defalarca Kürtlere herhangi bir yardımda bulunmayaca1)ı ve Türk
hükümetinin çabalarına yardım­
cı
olaca1)ı
güvencesini verdi.
Türk hükümetine, Isyan boyunca, i nglllzler hareketin yayılma­
ması ve ba1)ımsızlı1)a varacak boyutlara sıçramaması Için çaba
sarfederlerke n, Isyan'ın bastırıl­
masından sonra ordu birliklerinin zulmünden kaçıp kurtulmak
isteyen bazı KUrtleri (örne1)1n
Şeyh Salt'In o1)1unu) geri çevirdi. Zaten daha Lozan Anlaşma­
sı'nda bile, 1nglllzler ve Türkler'
in isimleri do1)rudan do1)ruya
geçmemekle birlikte sınır bölgesinin her iki yanında 75 kilometre derinlikteki alanlarda başgös­
terecek KUrt ayaklan malarında
(ki anlaşmada adları eshas-ı müselleh olarak geçiyordu) işbirll1) i yapmalan kararlastırılmıstı.
öte yandan Kürtler'In de, hareket boyunca 1nglllz emperyalizminden yardım talep ettiklerine lllşkin herhangi bir kanıta,
bugüne kadar rastlan abii m Iş de1!11. Gerçi, 1ngllizler'ln Istanbul'
u Işgal ettiklerı dönemde, Bedirhan ller adına 1nglllzler'le bazı
görüşmelerin oldu1)u yazılmakta
ise de , bunun sadece bu unsur-
Devamı
gelecek
sayıda