ılaıdyat.fakultesı

.ILAIDYAT.FAKULTESI
... .
..
.
ATA11l'RK ÜNİVERSİTESi
• •
·DERGISI
ll. Sayı
415
İSMAİL HAIQa izMIRLİ'DE
FELSEFE, İLİMVEMANTIKANLAYIŞI .
Yrd.Doç.Dr. Vahdettin BAŞÇI
. A. FELSEFE ANlAYlŞI
ı- Felsefenin Tarifi .: •·
İsmail Hakkı İzn:iirli
1914 de yazmış oldugu "Felsefe Dersleri"
adındaki kitabında felsefeden .. çok J!lantıgın konulanna
deginmektedir. Felsefe ile ilgili görüşleri bu kitabın ilk bölümleri
arn~ında geçmektedir. Felsefe Dersleri'nin ilk sayfalarındaki felsefi
bilgiler, İsmail Hakkı İzmirli'ı:ıin kendİ görüşlerinden ziyade ~aha çok
. ·batılı filozoflaraaittıı::.
İzmirli'ye göre, felsefe filozoflar ellietinden degişik degişik tarif
·edilir. Bazı fılozoflara göre felsefe bütün illmlertn umumi mecmuasıdır
ki, her bir ilmin tallrn eyledigi gerçekleri açık degil, belki topluca içine
alan bir Uimdir. Bazılarına göre, felsef~ b.tı:: özel ilim degildir. Belki güç
ve yetenekten ibarettir.. ·Delile ·yakın degildir. Sanat ve şiir gibi
izahattan ziyade tahlil ve tasyire çalışır. Herkesin bir. görüntüler
dünyası ve mutlu oldugiı bir ruh düny~ı vardır, Ewelki filozoflar
indinde felsefe; ilmi ve hikineti içine alan bir ilimdtr; ilim eşyarıın
. 1
'
izahı, hikı:neti, hayanın hareket tarzında fazilet ve görüşün mtı:narisi ,
"'
•
f
•
demekidi1.
Solq:ates, felsefi
aruayışa yeni bir bakış
getirdi. Felsefeyi tabiatla
ilgiİi k?n~lardan, insanın mahiyetini araştıran konulara çekti. Onun
düsturu "kendini bil" emri idi.·
Eflatun'a. göre felsefe. zihne, düşüneeye mahsus gerçek bir
· 1 1.
H.tznıırll. Fels(!fe Dersleri,lstanbul, 1330 (1914), s ..33.
416
ilimdir. Aristo, Descartes ve Spınoza'ya göre felsefe, evvelki gerçeklerin
illetlerine baglı bir ilimdir. Madde, ruh ve m~tlak varlıkdan ibaret ola.İı _
- üç konu lle sebebler nazariyesinden _ancak felsefede bahsolunut2.
Locke'e göre felsefe, ınsaniıgm idrak gücünü ihtiva eder. Berkley
ve Hume'a göre, insan tabiabnıİı mahiyetlni ihtiva eder. Condillac'a
göre, h!slerin tahlilldir. Kant'a göre felsefe akılcılıktır. Fichte'ye göre,
ulın:ıerin ilmi<fir3.
ts_Iimı ffiozoflan iSe felsefeyi şöyle tarif ediy_orlar: "Felsefe öyle bir
ilimdir ki,
beşeri
güç miktannca eşyanın varlJgı ne hal üzere ise onun
gerçeklerinden bahseder."4
Felsefe ilmin ID.f!}ıiyeUni, şartlarını, suunnı. türünü, birbiiine
uymayan zitlıklarını açıklayan bir llimdir. lJ.mumi neticesi itibariyle .
felsefe, eşyanın tatbik durumu, dinin, sanatuı, degerierin felsefesidir.
_İzmirli'ye göre felsefenin konusu, üstün degerler ve bunlann başlangıç
sebepleridir. Gayesi iSe, eşyanm genel izahı, .ıiisanın yüksek ahlakını
açıklamak .için hak ve hayı'rdır5. İzmirli'nin bu görüşünden
anlaşılıyor ki, her ilmin bir felsefesi olabilir; Dil felsefesi, hukuk
felsefesi, san'at. felsefesi, din felsefesi ...v.b.
İsmail H~ İzmirli'ye göre, felsefenin bÖlümleri dört türlüdür.
L- Nefs llmi. 2- Mantık ilıni. 3- Ahlak ilmi. 4- Felsefe~ i ula (Melafizik).
Bunların ilk üçiine Felsefe-i pefslyye {nefs ilıni) sonuncusuna felsefe-ı
afakiyya (nefsin ötesi) denir. Asıl felsefe Felsefe-i ula'dır. Felsefe-i
nazartyye: ilmi nefs lle tabtat ötesi llimdir. Felsefe-i il:mi:yye. ahlak ilmi
ile mantık ilmi~.
. 2- Felsefe-i illa (Metafizik
1.
Hakkı İzmirli'ye
Anlayışı}
:
göre Felsefe-i ula, başlangıçların evvelinden, _
2 1. H. lzmirli. -a.g.e., s. 34.
3 1. H. fzmirli. ag.e.. s. 34.
4 t. H. lzmirll. a.g.e .• s. 34.
5 t. H., lzmtrli, a.g.e .. s. 34.
6 1. H. İzmirli, ag.e., s. 35.
417.
illetierin evve.lliıden veya Muttak Variık'tan bahse<Ier. Felsefe-i ula'nın ..
bahsettlgı başmngıç ve 'ınetıerden ewel hiç bir başlangıç ve illet
varlıktan muhtelif. surette bahseder. Meselıi,
yoktur. Diger illmler
.
geometri uzaydan, hesap ·sayıdan, mekanik hareketten, fizik
agtrlıktan, sıcaklıktan, sesden, eleld:rikıenıneden ve görüntüdeh.
klmya basit ve mürekkep olma.sııt:ıbartyle varlıktan bahseder. Ancak,
• bu ilimlertn. hiç biri variıktan kategori ve cevher olması itibartyle
bı:ihsehnez. Artık bütün iliml~rtn dışmda bir iliiİl kalıyor ki, o ıllm
· varlıktan şöyle böyle bir şey olması; bir keyfe malik olması ve bir araz
olması dolayısıyla degil, belki sırf varlık olması dolayısıyla varlıkian
bahsetmiş olsun. İşte bu iıım Felsefe-i uİa adıyla billiıir7. Felsefe-i
ula varlıktan "varlık olmak cihetinden varlık" olarak bahseder.
Felsefe-i ula'.nın konusu varlıkdır. Bu ilıne metafizik de denir.
Çünkü Felsefe-i ula tabiat ilimlerinden sonra gelir~ Bu ilme "tım-i ·
Mutlak" da· denir, Zira bu ilim eşyanın za.u varlıgını mutlak varlıga
kadar tayin etmeye çalışir. Eşyanın ilk sebebine ve illeti külliyesine
kadar V?Sıl olur. Piger ilimler anca:k iki şey arasındaki ilgi ve
olaylardan yani yeniden yeniye olan şeylerden söz ooer:
1
.
.
.
Felsefe-i ula üç büyük nazartyyeyi ihtiva eder:
1- Martfet Nazartyesi,
2- Mevcut Nazartyesi,
3- Martfet ve Mevcud'un başlangıç nazariyesi (Mutlak Varlık,
Cenab-ı Hak).
İzmirli'ye göre, birincinaZariyeden bahsolunana "İlın-i intikad",
ikinci nazartyeden bahsolunana "İlın-i mekunae. uçüncü
nazartyeden bahsolunana "İlm-1 llahiyyat" denir. Felsefe-i ula, ilm-i '.
intlkad ı:;ayesinde m3.rtretı tahlil lle marifetin temeli olaı;ı baş13?gıcı
evvel! ve Um-i meküriad sayesinde eşyanın varlıgını tahlll lle veya
tabiatını tahlll ile
oldugu ilk sebebe kadar çıkar. 1lmi llahiyat
sayesinde c;le ilk sebep delilinden Mutlak Varlık'a kadar çıkaıS.
ait
7 tsrnail Hakkı İzmirli, Felsefe-i Ula, !stanbul. l329,.s. 3.
8 tsrnail Hakkı İzmirli, Felsefe-i uıa; s. 4 ..
418
'Metafizik üzerinde bir' falqm ·tartışmalar yapılagelmiştir.
Po~itivfzmin kurucusu A Comte'e göre, Felsefe-ı ula'nın kan~ni bir
··ilim olması ihtilaflıdır. Ona göre, metafizik meşru bir' i1lm degildir.
Çünkü olaylar belli bir teciiibeye d~. Tecrübenin üstfr!:lde bir ilim
geçerli olamaz.
/
Tenkitçi akılcılıgın kurucusu t Kant'a göre de ınsan zlhQi bir
şeyi mutlak olarak bilemez. Bu ~lhetten Felsefe-i ula mümkün
degllc.lir9. Ancak şu noktanin gözden w..ak tutulmaması gerekir kı.
Felsefe-i uli'ı'nın, konusu .tamarnıYle mümkün
varlıgın ötesindedir.
'
Yani konusu külli ve zorunludur. Artık nasıl tecrübe maıisulü
olabilir. Felsefe-i ula tecrübe lle mümkün olamazlO.
B- İLiM ANLAYlŞI
ı- İzmirli'ye Göre
illm:
İlim, olguları kaiıiına baglayan bir bilgi sistemidir. -Kanuna
baglanamayan bilgi ilmi bilgi olam~. İlJm hiç bir zaman meta olamaz.
Hatta Türk Filozofu Fçırabi, ilmi para kazanmaya alet edenlere yalancı .
illozof diyor. ilim. manevi bir servettir ki, maddi senretin üstündedir.
Aliıİı maddete~ degil. manen zengindirll.
tıniın temel unsurlan olan objektiflik peşin hükümlerden uZak
oima, hÜr düşünce ve kuvvetli idrak gücÜ İzmirli'nin ill,ın görüşüyle
özdeşlik gösterir karakterdedir.
2- İlimler:in Tasnifi:
İzmirli, "Mi'yaru'l-U1um" adlı eserinde llımierl şöyle tasnifediyor:
İlimler, a- Akli. b~ Nakli olmak üzere ikiye aynlır. Aldı. illmler insanın·
kendi fikriyle tahsiline yol bulunan lllmlerdir. 1nsarida fikir olması
cihetlyle tabii olan akllyyeyi toplayan minetierde müştereken bulunur.
9 İsmail, Hakkı lzınirli. Felsefe-i
s. 5.
·
..
1O tsrnail Hakkı İzmirli, a.g.e., s. 8.
l l Celaleddin İzmirli, tsrnail Hakkı İzmirli, Havatı ve Eserleri, lstaiıbul, 1946,
s. 26.
·.
md,
419
Ve bu ilim· insanlarda· zihni düşüncenin başladıgı günden beri
mevcuttur. Bu akli ilme "Felsefe tım!" veya "Hikmet 1lırti" denlİ-. buİı.un
başlıca bölümlerı a- Mantık, b- Tabityyat, c- İlıihJyat, d-. Riyazat'tırl2.
Nakli ilim ise, elde edilmeşi talim. yoluyla tevakkuf eden
'
.
.
.
illmlerdir. Yani nakil yoluyla talim edilen ilimlerdir, Her milletin
. kendine mahsus nakli ilimleri vardır. İzmirli'ye göre, İslfuni ilimler
nokta-inazarından nakli ilimler altı kısımdir. ı- Tefsir, 2- Kıraat •. 3Hadis, 4- Usul, 5- Fıkıh. 6- Akfiid. 7- Keıari:ııs.
. Akli ve nakli Ilimler, islami esasıann kabulünde islam
düşünüderi tarafından delil olarak kabul edilmiştir. Akıl dogru yolu
ancak nakil ile bulabi.l.ii. Nakil de Kur'an ve Hadis'dir. Kur'an ve Hadis
ise ancak akl-ı selim ile aniaşılıp açıklanabilir. ·
' C.. MANTIKANLAYIŞI
1- İzmirli'nin Mantık Anlayışı:
İsmail Hakkı İzmirli "Felsefe Dersleri" adlı eserinf tamamiyle
Aristo mantıgmın İşlenrİıesine hasretmiştir. ,"Miyaru'l-illum" adıyla
neşrettlgt mantık kitabını ise gelenege baglı olarak eski . anlayış
içe~sinde kaleme almıştır. Fels~fe Dersleri adlı eseri, Miyaru'lınum'undan farklı bir anlayış içertsindedir. Bu eserde İzmirli batılı
kaynaklardan da istifad.e etmiştir.
Bazı balıisierde İslam mantıkçılarının
fikrine de temas etmiş,
İslam mantıkçılanyla Avrupa
ri:ıantıkçıianrun kısaca mukay~8esine
de
.
.
girişmiŞtir. "Felesefe Derslert"nin tümü gözönüne alınınca, görülür ki
İzmirli, J?u eseri ile eski anlayışı terketmiş ve Avrupa mantıkçılarının
mantık meseleletini ele alış tarzıanna yalrui bir görüş sergilemiştir.. Bu
noktada. İzmirli'nin ·kendine has yeni bir fikri yoktur. Bu· eserinde en
· çok Paul Janet, Rabler Boirac gibi Batılı mantıkçılardan yararianmış
ve "Felsefe Dersleri" ile mantık meselelerinin nasıl ele alındıgının güzel
. . Miyarul-plum, 1st., 1315,
. s. 2.
. H. ızmirll,
l3 l. H. ~rli, a.g.e., s.2.
·
.
ı2ı
420
·bir Ôrneglni v~rmiştır14.
İzmirli, temas ettlgi yeni mantık hakkında bir hüküm ve~r. ·
Fakat onu izah ediş tarzında geleneksel mantıgın eksikligini
yeni mantıga karşı menfi bir, tavır aiımı.dıgı anlaşıJinaktadır15.
Mantıgın
sezdigı,
Konusu ve Gayesi:
İzmirli, Miyaru'l-Ulüm adlı eserinde akll1İlmlerin bir kolu olarak
kabul ettıgı mantıgın tarifini şöyle yapıyor: "Mantık, bir aleti
kanunidir ki, onçı riayet. zfuni fikirleri hatadan korur"l 6• Her ilim
birçok problem lle ugraşır. Ma~tıgın da ugraştıgı pek çokkonusu
vardır.
Mantık,
diger ilimiere ·alet olması yönüyle bilinir. Gazzali'ye
göre, mantık bilrneyeı;ıin ilınJne itimat edilmezl7.
izİnirli'nin.' "Felsefe Dersleri" adlı eserinin ikinci bölÜmünde
mantıgın ~onulan işleniyor. Bu ·bölümde mantıgın degişik ~egişik
farifleri yapılnlıştır~ Kant ve Haııillton mantıgın gelişigüzel bir ilim
olmadıgını, mantıgın biı: fikir ilmi oldugunu zikrelmektedirler.
Mantıgın konusunu işleyen ffiozoflara göre mantıgın konusu "fikir"
veya "delil"dir.- ·
. Mantık ilniinin gayesi: İzmirli bu gayeyi başka filozoflardan
"Fikrin dogrusu ve yarilışını temyiz _etınektir." Gayesi
itibariyle mantık ilmi fikrin dogru veya y~şlıgını bildirir. Mantık
ilmi. gayesi itibartyle hakka ve hak:ikate ulaşınaya çalışır. Bu anlamda ·
mantık ilmi hem ilim hem de sanattırl8.
nakletınektedir.
14 Necati Cner; Tanzimattan sonra Türkiye'de lllm ve Mantık Anlayışı~
Ankara, 1967, s. 63.
. . '
15 Necati Cner, a.g.e., s. 66.
_
.
ısı. H. ızmırıı. Miyaru'l-Ulüm. lst., 1315, s. 7; Karş. ı. H. lzmirl!Ielsefe
.
·
Dersleri, s. 36. .
ı 7 l. Hakkı İzmirli; Miyaru'l-Ulüm s.8; Descartes, Fels(!fenln llkeleri.Ter. M.
Akın, lst., 1983, s. 44; Necati Cner, Klasik Mantık. Ank., ı978, s. 7 vd.
181. Hakkı tznili.ıı, Felsefe Dersleri, s. 39-40.
,
421
Mantık
Mantık
ilmi, diger llimlere yol gösterdigi içiil
ilminden yoksun
riazaıiyeler
illmleriıı
ilmidir.
gerçek degerden yoksundur.
aazzıili'ye kadar bir küfür addeduen ıiıantık. daha sonralan büYük
biİ- Itibar görerek farz-ı kifaye hükmünde tutulrnuşturl9.
3- Mantık Problemlerinin Felsefe Dersleri'nde Ele Alınış Şekli:
Klasik riıantıgın konuları üç bölün:ie ayrılıİ-: 1- Tasavvurlar. r2Tasdikler, 3- Akıl Yürütmeler. Tasavvurlar; bu bölümde kavram ve
teriınlerin çeşitleri; on kat~gori, ıffiVra.m münasebetleri, beş türriel ve
tarif ele alınır. Eski mantık kitaplannda da tasavvurat kıSmında aynı
konular ele alınır. Bu bölümdeki farklılık ı- Eski mantık kitaplarında
çok önem verilen "dela.Iet" bahsi bu bölümde yoktur. 2- İkinci farklılık
kavram ve tertmlerin Çeşitlenmesidir20. ·
Felsefe Dersleri'nde Kavrainlar ve Terimler:
.
.
.
"Felsefe Dersleri"nde kavramlar ve terimler şöyle çeşitlentr:
"ta~vvıir-u araz", 2- Ya basit veya
veya tikel veya tümel, 4- Ya belirli veya belirsiz, 5-
1- Ya "tasavvur-u ayan" veya
bileşik,
3- Ya
şahsi
Ya dogru veya yanlış olur. Terimler ise; 1- Ya müsbet veya menfi, 2- Ya
tekil veya bileşik, 3- Ya şahsi veya tikel veya tümel; 4- Ya somut veya
soyut oluriar21.
Önermeler:
Eski mantık kitaplarında öriermelerin basit ve bileşik aynmı
yoktur. Bunun yerine yüklernll ve şartlı diye bir ayının vardır. Bileşik
önermelerin .bir kısmı şartlı önemıeler olarak incelenmiştir.
Felsefe Dersleri'nde bileşik önermeler şu şekilde tasnif edilmiştir:
19 t. Hakkı lzmirli, Felsefe Dersleri, s. 45 vd.
20 tsrnail Hakkı.lzmİrli, Felsefe Dersleri, s. 65 vd.,; Ne~ti öner, Tanzimattan
Sonra Türkiye'de llim ve MantJk Anlayışı, s. 63.
·
·
21 tsrnail Hakkı İzmirli, Felsefe Dersleri, s. 72 vd.,; Necati Öner, Tanzimattan
Sonra Türkiye'de tlim ve MantJk Anlayışı, s. 63.
·
422
Bileşik önemıeler
ilkin lafız bakımından ve nian.a balmnından olmak
üzere ikiye ayrılır. Lafız b,~dan 1- Atfl.öriermeler, 2- Aynk
önermeler, 3- Şartlıveya varsayın;ıı öneroieler, 4- Nedensel.önermeler,
5- BagıtlWı önerme, 6- Müsfedrlk önemiedir. Mana balmnından da; ı­
Mahsur, 2- Istisnai, 3- Mukayeseli önerme~2.
Batı mant,ıkçılarının · basit
ve kategorlk diye adlandırdıklan
öneimeler, İslam mantıkçilannın yüklemli dedikleri önermelerdir.
islam İnaiıtıkçılarinın şartlı dedikleri önemıeler batılıların bileşik . ·
dedikleri önermeler içertsıridedir. Bileşik önermelerin. birçok_ çeşidi
vardır. İslam mantıkçılan bunlardan-yalnız iklsiru bitişik şartlı ve
. ayrık şartlı önermelen işlemişlerdir. tsrnail Hak:!? İzmirli'ruri işaret
ettigi üzere digerlerii1i dikkat nazanna almamışlardır. İslam
rriantıkçılan önerıneleJi: al Dış önimıeler, b) Gerçek önermeler, c)
Zihinsel önemıeler diye üçe ayırarak23 mütı:ılaa etmişlerdir.
Akıl
Yürütmeler:
İzmirli, iki türlü akıl yürütmeden söz ediyor: ı- Tümevanm, 2-
Tümdengelim. Analojinin müstakil bir akıl yürütme şekli olmadıgını,
bundan tümevarım, .hem de sonuç çıkarnıanın bulundugunu
·söyleJlp, arialojiyi üçüncü bir akıl yürütmeşekli olarak kabul etmiyor.
Tümevanmı degişik bir bakışla ele alıyor: Birisi halk bilgisindeki bir
kimsenin yaptıgı tümevamndır ki metodludu~4.
İzmirli. mantıgın konularından
olan kıyas üzerinde dururken
şu ifadeyi kullanıyor: Kıyas önemıelerden mürekkep bir delildir ki, her
. mi vakit o önemıeler teslim olunsa ondan bizzat diger bir önerme
ı~ geJ.ir25. Mesela.: ·
Her cisim .degişkendir.
22 Necati Öner.
Tanzlm~ttan Sonra Türkiye'de llim ve Mantık • s. 74.
23 tsrnail Hakkı lzrnlrll, Felsefe Dersleri, s. 134; Necati öner. Klasik Mantık.
Ankara, 1978, s. 43.
'
24 tsrnail Hakkı tznılı.u. Felsefe Dersleri, s~ 160.
25 tsrnail Hakkı İzmirli. Mlyaru'l-Uiüm, s. 56;Karş. N; Öner. Klasik Mantık, s.
97vd.
.
.
_
423
Her degışken sonradan olmadır•
. - O halde cisim soniadan olmadır. Sonuçu çıkar.
Kıyaslar
ilk önce içerisinde bulundurdugu önermelerin sayısına
göre basit ve bileşik diye ikiye ayrılır. Eger kıyas iki öncül ve bir
sonuçtan meydana geliyorsa .buna basıt kıyas; iki öncüiden fazla·
öncüllerden meydana geliyorsa buM da bileşik kıyas den:ır26.
Basit kıyaslar da iktiranlı ve istısnalı diye ikiye ayrılır. İsmail
Felsefe Dersleri adlı eserinde "İktlranlı" kelimesini
"Categorique" ile: istisnalı kelimesini de "Conjonctır' kelimesi ile
Hakkı İzmirli.
karşıJ.aı-27.
İzmirli'nin Felsefeye Getirdigi Ye~kler:
ki. İzmirli bilim tarihimizdeki taninm~ş
düşünÜrlerimizdendlr. Onun felsefe, kelam ve i:nantıga dair birçok
eserleri vardır. Kendisi bilhassa islam felsefesi ve mantık Üzerinde
çalişı:nış. kitaplar yazmıştır. Darü'l-Fünun'da bir İslam Felsefesi
kürsüsü kurdurarak bu kürsünün yöneticllig:ini yapmıştır.
Gerçek
ştidur
Eserlerinde İslam düşüncesi yanında batı düşüncesine de
genişçe yer vermiştir. Tahsili mektep ve medrese oldugu için Şark ve
Garp arasında köprü olan neslin tipik bir temsilcisi olarak
gösterilebilir. Onun, felsefe. kelam ve islam hukukundaki ye:riı yeni
metodlan, her üç .ilmin tarihinde. çagdaş düşünce açısından yaptıgı
incelemeler emsalsiz degerdedir.. Eserlerinde derin tahliliere ginnekten
ziyade kısa, ve açık ifade ile özetler vermeyi tercih eder. Metodoloji
. nokta-inazarından sınıflamalara ve sistematik bilgiye deger verır28.
Din problemleri üzerinde de duran İzmirli, din problemini
ortaçag delillerı ile b~yarak aynı problemierin karşılıgı ·olan batı
ort:açagı ve modern filozofların delilleriyle karşılaştırnı.aktadır.
26 tsmail Hakkı İzmirli, Miyaru'l-Ulüm. s. 66; Kıyas Çeşitleri Için bk, Necati
öner. Klasik Mantık, s. 98 vd.
.
·
27 N.- Öner, Klasik Mantık, s. 184.
.
28 Hilmi Ziya Ülken. Türkiye'de Ç<ıgdaş DO.Şilnce Tarihi, lst. 1966, s. 454.
424
İzmir-ll, feisefe ve kelamla ilgfi1 islami meselelere gerek modem
düşünce ile gerek İslam Düş~Iicesl açısından akılcı gözle bakır..ışbr~
Bütün ortaçag problemierini yeni felsefe açısından o:rtaya koyma
gayreti içindedir. Allah'ın varJ®!U isbatlama,k için ileri sürülmüş ·eski
d~lllleri batı felsefesb:ı.ın delllleri lle k.a.rşılaştınyor. Bu tarzda ''yeni bir
ilmi kelam" yazıyor. İslam.fil.ozofları a:ı-asında'Iürk olanları arıYor. İlk
· defabu felsefe içerisinde-'Iürk fllozoflannı tetkik ediyor. Bu konuda
"Müslüman_ Türk Fllozoflan" aqlı iki ciltlik bir eser yazıyor.; Onun
felsefeye getirdigı en büyük yeİıllik peşin hükümlerden uzak. kuvvetli
bir idra.k gücüyle, dogru ve derin düşünen btr zihin yapısını gellşt:trniiş ,
olrn.aSıdır.-
Her degişken sonradan 9lmadır.
O halde cis:lm sonradarı o:ıriıadır. Sonucu.çıkar.
Kıyaslar ilk önce
içerisinde bulundurdugu onermelerin·sayısına
göre basit ve bileşik diye ikiye ayrılır. Eg~r kıyas iki .öncü! ve bir
sonuçtan meydana geliyorsa buna basit kıyas; iki öncüiden fazla
öncüllerden meydana geliyorsa buna da bileşik _kıyas denır26~
·Basit. kıyaslar da iktiranlı ve istlsnalı diye ikiye aynlır. İsmail
Felsefe Dersleri adlı eserinde "İktlranl.f' kelimesini
"Categorique" ile; istisnalı ~limesini de "ConjoncÜf' kelimesi ile
karşuar2~
.
Hakkı İzmirli.
İzmirli'nin Felsefeye Getirdlgi Yenilikler:
Gerçek şudur ki, İzmirli bilim tarihiİnizdeki tanınmış
düşünürlerimizdendir. Onun felsefe, kelam ve maiıtıga dair birçok
.
.
· . eserleri vardır. Kendtı:;i bilhassa İslam felsefesi ve mantık üzerinde
çalışmış, kitaplar yazmıştır. Darü'l-Fünun'da bir İslam 'Felsefesi
kürsüsü kurdurarak bu kürsünün yöneticiligini yapmıştır.
Eserlerinde İslam düşüncesi yanında batı düşüncesine de
genişçe yer vermiştir. Tahsill mektep ve medrese oldugu için Şark ve
Garp arasında köprü · olan neslin tipik ·bir temsilcisi olarak
gösterilebilir. Onun, felsefe, kelam ve islam hukukundaki yeni yeni
metodlan, her üç ilmin tarihinde çagdaş düşünce açısından yaptıgı
incelemeler emsalsiz degerdedir. Eseı1erinde derin tahliliere gim:lekten
ziyade kısa ve açık ifade ile özetler vermeyi tercih eder. Metodoloji
n6kta-i nazarından sınıflamalara ve sistematik bilgiye deger verır28.
D4:t problellJ.leri üzerinde de duran İzln!İ'll, din problemini
ortaçag delilleri ile bırakınayarak aynı problemierin karşuigı olan batı
Ortaçagı. ve modem filozofların delilleriyle karşliaştınnaktadır.
26 lsmail Hakkı İzmirli: Mlyaru'HTiüm, s. 66; Kıyas Çeşitleri Için bk. Necati
öner, Klasik Mantık, s. 98 vd.
·
.
27 N. Öner, Klasik Mantık, s. 184.
. .
.
28 Hilmi Ziya Olken, Türkiye'de çagdaş DüŞünce Taıihl, Ist 1966, 454.
s.
424
İzml.di, felsefe ve kelamla UgUi
iSia.mi riıeselelere geı·ek modern
düşünce lle_ gerek İslam DüŞünc~si at;lSından akılcı gözİe bakıl'.ışbr.
Bütün ortaçag problemlerini yeni felsefe açısından c;>rl~ya koyına
gayreti içindedir. Allah'ın varlıgını iSba~amak iÇin Uert sürülmüş eski
delilleri batı felsefesinin dellllert Ue katşılaştınyor. Bu tarzda ~'yeni bir
ilmi kelam'' yazıyor. Islam fflcizoflari arasmda Tüİ-k olanlan arıyor. tık
' defa bu felsefe· içerisinde Türk filozoflarınİ tetkik .~iyor. Bu konuda
"Müslüman Türk FUozoflan" adlı iki ciltlik bir eser yazıyor. Onun
felsefeye getirdlgi en büyüİt yenilik peşiri hükümlerden uzak, kuwetli
-bır idrak gücüyle, dogru ve derin düşünen bir zi.hiıi yapısuiı geliştirmiş . ·
olmasıdır.
;,.
~23
Her degtşken sonradan olmadır.
0 halde Cislm sonradan olmadır. sOnucu çıkar.
Kıyasıar ilk örice içerisinde bulundi.ırdugu önermelerin sayısına
göre basit ve bileşik diye ikiye ayrılır. Eger kıyas iki öneılı ve:bir
sonuçtan meydana· geliyorsa buna basit.kıyas; iki öncüiden fazla
öncüllerden meydana geliyo~ buna da bileşik loyas derur26.
.
Basit kıyaslar _da iktlranlı ve ıstısnalı diye ikiye aynlır. tsrnan
Hakkı İzmirli, Feİsefe Dersleri adlı eserinde "İktl!anlı" kelımesini
"Categorique" ile; istlsnalı kelimesini de "Conjonctıf' kelimesi ile
karşılar27.
lznıirli'nin
Felsefeye Getirdlgi Yenilikler:
'
Gerçek şudur ki. İzmirli bilim· tarihimiZdeki tanırub.ış
Onun felsefe, kela.tp ve mantıga dair birçok
düşünürlerlrnizdendir.
eserleri vardır. Kendisi bruiassa İslfu:n felsefesi ve mantık üzelinde
kitaplar yazmıştır. Daru'l-Fünun'da bir İslam Felsefesi
kürsüsü kurdurarak bu kürsününyönetlcillgini yapmıştır.
çalışmış,
Eserlerinde İslam düşüncesi yanında batı düşüncesine' de
yer vermiştir. Tahsill mektep ve medrese oldugu için Şark ve
Garp arasında köprü olan neslin tipik bir temsilcisi olar~k
gösterilebilir. Onun, felsefe, kelam v~ islam hukUkundakl yeni yeni
.
.
.
metodları, her üç· ilınin tarihinde çagdaş düşünce açısından yaptıgı
incelemeler emsalsiz degerdedir. Eserlerinde derin tahlillere girmekten
ziyade kısa ve açık ifade ile özetler vermeyi tercih eder. Metodoloji
nokta-inazarından sıriı1lamalara ve sistematik bilgiye deger verır2 8.
genişçe
ı
Din problemleri üzeriride de duran İzmirli, din problemini
ortaçag delllleri ile bırakmayarak aynı problemierin karşılıgı olan batı
ortaçagı ve modern"fllozofların delillertyle karşılaştırmaktadır.
2 6 !smail Hakkı İzmirli, Miyaru1-Ulüm, s. 66; ·Kıyas Çeşitleriiçin b k. Necati
öner, Klasik Mantık, s. 98 vd.
27 N. öner, Klasik Mantik. s. 184.
28 Hilmi Ziya Olken, Türkiye'de çagdaş Düşünce Tarihi, tst. 1966, s. 454.
424
tzmırıı::, felsefe ve kelaml.a: Ugili -ıslalni meselelere gerek 'modem
düşünce
ile. gerek İslam DÜşüncesi açısından akilcı gözle bakır.ışbr.
Bütün ortaçag problemlerini yeni felsefe açısından ortaya koyriıa
gayreti içindedir. Allah'ın varlıgmı lsbatlamak için ileri sürülmüş ~ki
delilleri batılelsefesinin delllleti ile karşılaştınyor. Bu tar..da "yeni bir
:ilıni kelam" yazıyor; İslam ffiozoflan arasmda Türk olanlan anyor. tık
defa bu felsefe 'ıçerisinde Türk ri.ıozoflarmı tetkik ediyor. Bu konuda
. "Müslüman Türk Filozoflan" adlı iki ciltlik bir eser yazıyor. Onun
felsefeye getirdlgi en büyük yenilik peŞin·hükümlerden uzak, kuwetli
bir idrak gücüyle, dogıi.ı ve derin düşünen bir zi.hin yapısını geliştlrİniş
olmasidır.
1
·