Sürdürülebilir Kalkınma

TÜRKİYE BAĞLAMINDA
SÜRDÜRÜLEBİLİR
KALKINMA
Dr. Nuran Talu
30 Temmuz 2007, 6 Ağustos 2007
1
Temel Kabuller

Makro ekonomi politikaları global
ekonomiler ile bütünleştirme (dünyanın
gidişatına uyum)
 Küreselleşme olgusundan bağımsız bir
kalkınma projesi istememek, küresel
rekabet ve ortaklığa hazırlanmak
 Ekonomik refah, sosyal refah ve yaşam
kalitesi ihtiyacı
2
Süreç

Türkiye’nin global – bölgesel süreçteki yeri
(ulusal politikalar nasıl belirleniyor? )
 BM taahhütleri, küresel zirvelerin
kararları, Bin Yıl Kalkınma Hedefleri, AB
Politikaları
 Küreselleşme ve sürdürülebilir kalkınma
algılamamızda yaşanan süreç (büyüme,
ekonomik büyüme, sürdürülebilir büyüme,
sürdürülebilir kalkınma
3
Politika Oluşturma Süreci
20.Yüzyılın son çeyreği
 Kalkınma Planlarında ekonomide kamu sektörünün rolü
ve ağırlığı (1980 öncesi)
 Türk ekonomisinin dışa açılması, serbestleşmeye geçiş,
yapısal ve kurumsal reformlar (1980 sonrası)
 Küresel ekonomilerle rekabet üstünlükleriyle yarışma, AB
faktörü (7 ve 8. Kalkınma Planları Dönemi)
21. Yüzyıl
 Stratejik bir yaklaşımla politikaların planlanması ve
vizyon gerekliliği (Uzun Vadeli Strateji , 9.Kalkınma
Planı)
4
Kalkınma Planlarında Durum





6. Plan: “ekonomik ve sosyal faaliyetlerin yürütülmesinde
beşeri ve doğal kaynakların israfının önlenmesi ve
çevrenin korunmasının esas alınması”, DPT Ortak
Geleceğimiz Konferansı
7. Plan: UÇEP – çevre politikalarının sektörel politikalara
entegrasyonu, kalkınma ve sosyal gelişme için bütüncül
yaklaşım – BM Dünya Sosyal Kalkınma Zirvesi
8.Plan: farklı sektörlerde “sürdürülebilirlik” ilkesinin yer
alması, yoksullukla mücadele, bölgelerarası eşitsizlikler –
ÖUKP”
9. Plan: sürdürülebilir büyüme, gelişme eksenleri
Sürdürülebilir kalkınma söyleminin Planların “çevre”
bölümünde yer almaya devam etmesi
5
Ekonomi Politik






Büyüme – Kantite, nicelik ifade eder, sadece bir değişkenin
miktarındaki artışı gösterir,
Ekonomik Büyüme – Mal ve hizmet üretimindeki artış –ürün türünde
ve kalitesinde meydana gelen değişmeleri yansıtır
Kalkınma – Ekonominin kalite ve nitelik değişimlerini ifade eder
Büyüme ve Kalkınma arasındaki fark - Büyüme sadece üretimdeki
artışa işaret eder. Oysa Kalkınma, üretim tekniklerindeki, ürün
türlerindeki, ürün ilişkilerindeki değişimleri gösterir.
Sürdürülebilir Büyüme - Mal ve hizmet üretimindeki artışın sürekliliği
Sürdürülebilir Kalkınma - Kalkınmaya ilişkin tüm ekonomik, finansal,
ticari ve endüstriyel politikaların; kalkınmayı; i) ekonomik, ii) sosyal
ve iii) çevresel açılardan sürdürülebilir kılmak amacıyla
uyumlaştırıldığı bir süreç.
6
9. Kalkınma Planı

Temel ilkeleri sürdürülebilir kalkınma
prensiplerini (bütünleştirme, katılımcılık,
çok sektörlü yaklaşım, yaşam kalitesi,
çevre koruma vb) içeriyor.
 AB’nin sürdürülebilir kalkınma amaçlarını
içeriyor (vibrant economy, health society,
equitable society).
7
Temel amaç ne olmalı?

Türkiye’nin büyümesini ekonomik, sosyal
ve çevresel açılardan sürdürülebilir kılmak.
 Bunun için; makro ekonomik politikalara,
gelişme eksenlerine, sektör politikalarına,
sürdürülebilir kalkınma prensiplerini nüfuz
ettirmek.
 Sürdürülebilir kalkınmanın “country
owned” bir sistem olmasına çalışmak
8
Uluslararası Bağlam

Politika Taahhütleri (BM Ortak
Geleceğimiz Raporundan Johannesburg’a
uzanan süreç,OECD faaliyetleri, Binyıl
Zirvesi kararları)
 Tüzel yükümlülükler (Uluslararası
sözleşmeler, AB sürdürülebilir kalkınma
politikaları, müktesebat, düzenleyici etki
analizleri, direktife özel etki analizleri,
kimya , demir-çelik, otomotiv sanayii,
taşımacılık)
9
AB - Sürdürülebilir Kalkınma







İklim değişikliği ve temiz enerji
Sürdürülebilir ulaşım
Sürdürülebilir üretim ve tüketim
Halk sağlığına yönelik tehditler
Doğal kaynakların daha iyi yönetilmesi (öncelikli
alan su yönetimi)
Sosyal katılım, nüfus ve göç
Küresel yoksullukla mücadele
10
Türkiye’nin büyümesi ve
sürdürülebilirlik










Yapısal reformlar – kamu mali yönetimi, stratejik planlama, özel sektörün
ekonomide rolünün artması,
Büyümenin sektörel yapısı (sanayi – elektrik enerjisinde yükselen talep,
hizmetler, tarım)
Yatırım ortamının iyileştirilmesi, teşvik, (ÇED süreci –madencilik, karayolları
muafiyetleri, iş yeri açma kolaylığı, vergi yükündeki indirimler)
Rekabet gücünün arttırılması-çevre politikalarıyla ilişkiler
Tarım dışı sektörde (kırsal kalkınma) beklenen istihdam, eğitim-işgücü talebi
ve SK ilişkisi,
Yoksulluk, mikro kredili projeler
Sürdürülebilir üretim ve tüketim kalıpları, sürdürülebilirlik kavramının üretim
fonksiyonlarına dahil edilmesi
Toplumsal diyalogun geliştirilmesi
Bilim ve teknolojik atılımlar, e-dönüşüm, Ar-Ge yatırımları
Sürdürülebilirliğin ulusal planlama hiyerarşisindeki yerinin sorgulanması
11
STRATEJİLER
PROGRAMLAR
YÖNETİM/EYLEM PLANLARI
•Uzun Vadeli Strateji
•Dokuzuncu Kalkınma Planı Stratejisi
•Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu &
Özelleştirme Stratejisi
•Tarım Stratejisi
•Kırsal Kalkınma Stratejisi
•Rekabet Stratejisi
•KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı
(yenileniyor)
•İhracat Stratejisi (hazırlık aşamasında)
•Ulusal Bölgesel Gelişme Stratejisi
(hazırlık aşamasında)
•İnsan Kaynakları Gelişimi Stratejisi
•İl Gelişme Stratejisi
•Kalkınma ajansları bölgelerinde “bölgesel
gelişme stratejileri” (hazırlanacak)
•AB Ulusal Program Entegre Strateji
Belgesi
•Bilim ve Teknoloji Üretimi Strateji Belgesi
•Ulusal Yenilik Strateji ve Eylem Planı
(hazırlık aşaması – 2007-2009)
•Tarımsal Ürünlerde İhracat Destekleme
Politikaları Strateji Belgesi (hazırlık
aşamasında)
•Ulusal Çevre Entegre Stratejisi UÇES
•Enerji Verimliliği Stratejisi (hazırlanıyor)
•Türkiye Turizm Stratejisi (2023) ve Eylem
Planı (2007-2013)
•Kalkınma Planı Yıllık
Programları
•Orta Vadeli Program
•AB Ulusal Programı
•AB Katılım Öncesi Ekonomik
Program
•Türkiye - Bin Yıl Kalkınma
Hedefleri
•Yatırım Ortamı Geliştirme
Programı
•Yatırım Ortamını İyileştirme
Reform Programı
•Demir Çelik Sektörü Yeniden
Yapılandırma Programı ve
Planı
•Sosyal İçerme Belgesi
(hazırlanıyor)
•Yerel Yönetim Reformu
Programı
•Türkiye Ulusal Ormancılık
Programı (2002 – 2023)
•Ulusal Çevre & Ormancılık
Kamu Araştırma Programı
(TÜBİTAK 2023)
•Ulusal Gündem 21
•Nüfus ve Kalkınma Stratejileri
Alt Programı (UNFPA)
•Kurumların Stratejik Planları (süreç devam ediyor)
•Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı (UÇEP)
•Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı
•İklim Değişikliği Stratejisi ve Eylem Planı (hazırlık
aşamasında)
•Sulak Alan Yönetim Planı
•Koruma Alanı Yönetim Planı (Biyolojik Çeşitlilik ve Doğal
Kaynak Yönetimi Projesi tarafından uygulanıyor)
•Çölleşme ile Mücadele Ulusal Eylem Planı
•İl Çevre Düzeni Planı
•İl Gelişme Planı
•Yaban Hayatı Yönetim ve Gelişme Planı
•Tehlikeli Atık Yönetim Planı (kısa ve uzun vadeli politika ve
program –eylem içeriyor)
•Ambalaj Atıkları Yönetim Planı (kısa ve uzun vadeli politika
ve program –eylem içeriyor)
•Stratejik Gürültü Haritası ve Eylem Planı
•Çevre ve Orman Bakanlığı Katı Atık Ana Planı
•Kırsal Kalkınma Planı (Kanunla geliyor)
•Yerel Çevre Yönetim ve Eylem Planları
•Nehir havzası Yönetim Planları
•Özel Çevre Koruma Bölgeleri Ekolojik Yönetim Planı
12
MERKEZİ DÜZEY
Yüksek
Planlama Kurulu
Ekonomik ve Sosyal Konsey
Ulusal Sürdürülebilir Kalkınma
Komisyonu
Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu
Başbakanlık İklim Değişikliği
Koordinasyon Kurulu
Enerji Tasarrufu Koordinasyon
Kurulu
Enerji Verimliliği Koordinasyon
Kurulu
Tarım ve Kırsal Kalkınmayı
Destekleme Kurumu
Yüksek Çevre Kurulu
Tarımsal Destekleme ve
Yönlendirme Kurulu
Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım
Ajansı Danışma Kurulu
İş Gücü Piyasası Bilgi Danışma
Kurulu
Kültür ve Tabiat Varlıklarını
Koruma Yüksek Kurulu
Bakanlıklar Şuraları (Geçici)
Kalkınma Planları ÖİK (Geçici)
BÖLGESEL DÜZEY
Kültür
ve Tabiat Varlıklarını
Koruma Bölge Kurulu
Kalkınma Ajansları Kalkınma
Kurulları !
YEREL DÜZEY
İl
& Bölge Koordinasyon Kurulları
İl İstihdam Kurulları
İl Mesleki Eğitim Kurulları
Mahalli Çevre Kurulları
İl/İlçe İnsan Hakları Kurulu
Toprak Koruma Kurulu
Tarım ve Kırsal Kalkınmayı
Destekleme Kurumu İl
Koordinatörlükleri
13
SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMAYI SEKTÖR
POLİTİKALARINA NEDEN ENTEGRE
EDİLEMİYORUZ?









SK ağırlıklı olarak “politika söylemi” düzeyinde.
Politik tercihler- sürdürülebilir büyüme politikaları öne çıkıyor. Entegrasyon
zayıf.
Ulusal bir “sürdürülebilir kalkınma stratejisi” yok. (J’burg taahhütleri)
Sürdürülebilir kalkınma ekonomisi yapılamıyor
Kamu Yönetimi Reformu SK’yı ne ölçüde dikkate aldı?, Kurumlar arası işbirliği
ve koordinasyon eksikliği (merkez, bölge, yerel)
Karar alma süreçlerine yardımcı olacak araçlar zayıf. - Sürdürülebilir kalkınma
göstergelerinin kullanılmaması –bu nedenle sürdürülebilirlik konusundaki
ilerlemeler izlenemiyor/kaydedilemiyor, hedeflere ne ölçüde ulaşılıyor
ölçülemiyor.
Çevre politikalarının ekonomik çözümlemesi ve muhasebesi yok/zayıf
(Finansman alt yapıya gidiyor doğrudan sektörel entegrasyon için değil.
Çevresel yatırım algılaması SK ilkeleri açısından yetersiz), Çevre maliyetleri
pazara yansıtılamıyor. Çevresel yatırımların makroekonomik politikaları
etkileyecek kadar büyük olmasının algılanmaması
Sürdürülebilir kalkınma açısından teşvik mekanizmalarının sadece “onarıcı”
faaliyetler için değil, aynı zamanda “önleyici” faaliyetler için de kurulması
önemli. Mevcut ekonomik araçların bu yönde gözden geçirilmesi gerekir.
14
SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMAYI SEKTÖR
POLİTİKALARINA NEDEN ENTEGRE
EDİLEMİYORUZ?









Sektörlerde ortak referans alanları tespit edilmiyor. (Su yönetimi, yeşil enerji,
ve özel sektörün güçlendirilmesi bu bağlamda önemli ve bu alanlarda
yapısal politikalara ve destek mekanizmalarına ihtiyaç var. )
Yatırım teşvik sistemi SK ilkeleriyle uyumlu değil, İktisadi nitelikli teşvikler
zayıf
Özel sektörün SK anlayışıyla teşvikinde yetersizlik
Temiz teknolojiler için teşvikler yetersiz Organik tarım alanında üretimpazarlama zincirinin yokluğu/sürekliliğinin yokluğu vb. Ekolojik ürünlerin
üretimi özendirilemiyor
Bütünleşik politikalar için uzmanlık alt yapısında yetersizlikler
Mevzuat çelişkileri ve uygulama sorunları
Toplumsal nitelikli teşvikler zayıf
Sosyal Politikaların çevresel ve ekonomik çözümlemesi
İnsanlara, kurumlara yaptıkları işlerin SK ile ilgili olup olmadığı bilincinin
verilmesi
15
SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMAYI SEKTÖR
POLİTİKALARINA NEDEN ENTEGRE
EDİLEMİYORUZ?









SK’nın en başta tarım ve enerji sektör politikalarına entegrasyonu zayıf
Toprak Koruma ve Arazi kullanım Kanunu, Jeotermal Kaynaklar ve Mineralli Sular Kanunu,
Enerji Verimliliği Kanunu, Nükleer Enerji Kanunu, Mera ve Yaylalarda Kaçak Yapılara Af
Kanunu, Balık Çiftlikleri, su ürünleri çelişkisi Kanunu Ormanların ticaretleştirilmesi, Balık
Çiftlikleri kapatılıyor ama yer gösterilmiyor.
Orman vasfının yitirmiş araziler polemiği
Genetiği değiştirilmiş tohum üretimi ve ticaretinde biyogüvenlikle ilgili ulusal politika ve
yasal düzenleme yok, çıkarılan “talimat” yetersiz. (Türk çiftçisi yerel tohum çeşitliliğini
yitirebilir – dünyadaki GDO piyasasındaki dev şirketlerle baş edemez.)
Sonradan gelen geç çözümler (Dilovası örneği)
Enerji ekonomisi yetersizliği, Yeşil enerjide politika geliştirme ihtiyacı - Yenilenebilir Enerji
Kaynaklarını Elektrik enerjisi üretimi amaçlı Amaçlı kullanımına ilişkin Kanun (yenilenebilir
enerjiler sadece gelişmiş OECD ülkelerinde değil, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde
dünya ekonomisinin bel kemiğini oluşturacaktır. (Rüzgar, biyodizel, biyoetanol, biyogaz vb.
-, sorunları (enerji çiftçisi vb.),
İklim değişikliği ve tarım etkileşimleri açısından yeterli bilimsel ve Ar-Ge çalışmalarının
olmamamsı (tarım-su-iklim) Tarım meteoroloji kavramının eksikliği
Kyoto’ya taraf olmak, ya da olmamak polemiği – iklim değişikliğinin ulusal bir sorun olarak
kapsamlı bir stratejiye ihtiyaç duyması
Yanlış su politikaları, Sürdürülebilir su yönetimi ile ilgili kurumsal ve yasal altyapı eksikliği
16
VE SONUÇLARI…..






Enerji, orman, toprak ve diğer üretken ekosistemleri koruyamamak
Kuraklık nedeni ile iklimden doğrudan etkilenecek tarım
ekonomisinin ülkenin sürdürülebilir kalkınmasına olumsuz etkisi; i)
gıda güvencesi, ii) sanayiye hammadde sağlayamaması
nedenleriyle.
Kuraklık nedeniyle yerüstü ve özellikle yer altı sularının aşırı ve
kontrolsüz kullanımı (Eşmekaya Gölü, Aksaray, yer altı
suyusorunları)
Su havzalarının kirlenmesi madencilik faaliyetlerine açılmasında
kontrolsüzlük
Ormanların azalması (Taşocaklarının maden statüsüne sokularak
ormanlık alanların yok edilmesi)
Ormanların özelleştirilerek yok edilmesi (Acarkent örneği)
Milli Park sınırlarının daraltılması (Uludağ örneği)
17
VE SONUÇLARI…..








Yayla ve meralardaki sorunlar (Mera Kanununda yapılan değişiklik
ile yaylalarda kaçak yapılaşmaya af)
Toprakların korunamaması (Toprak ve Arazi Kullanım Kanununda
tarım alanlarında kaçak yapılaşmaya getirilen paralı af m2sine 5
YTL)
Biyolojik çeşitliliğin azalması/yok olması
Yoksulluk (Tarım, kırsal kalkınma politikaları, tarımda istihdam
çokluğunun ve rekabetin artmasıyla birlikte açığa çıkan işgücünün
kırsal kalkınmada istenilen ölçüde değerlendirilememesi
Göç ve işsizlik sorununun kentleşme olgusuna olumsuz yansıması
İşsizlik (istihdam ve çevre ilişkisinin kurulamaması,
Bilim ve teknolojide atılım yetersizliği
Sulama Barajları ve tarih/kültür kaybı çatışması (Hasankeyf, Allianoi
18
NELERİN ÜSTÜNE GİTMEK LAZIM…..









Makroekonomik istikrarın artması için uygulanmakta olan ekonomik
program
Sürdürülebilir kalkınma için yasal ve yönetsel ve kurumsal olarak
ulusal sistemin sorgulanması
Bütünleştiriciliğe strateji belgeleri ile başlamalı: Strateji dokümanları
arasında bütünleşik ilişki ve uyum ve bunları karar belgelerine
dönüştürme
“Ulusal Ormancılık Program” – Burada ulusallık “milli” değil “çok
disiplinlilik anlamında. Politika planlaması kaosu böyle çözüleblir
9 Plan İzleme Komitesine SD nin nüfuz etmesi.
Yasaların gözden geçirilmesi/değiştirilmesi (Sektör mevzuatının)
İzleme, Kapasite Oluşturma, AR-GE
Önleyici proje ve yatırımlara teşvik politikalarının tespiti
Kurumsal Sosyal Sorumluluk uygulamalarında ne ölçüde
“sürdürülebilirlik” kazanılıyor? sorgulanması
19
NELERİN ÜSTÜNE GİTMEK LAZIM…..











İş dünyasının – seçilen sektörlerde – sürdürülebilir kavramını üretim
fonksiyonlarına dahil etme ölçüleri nedir? Araştırma yapılmalı
Çevrenin muhasebeleştirilmesi ulusal/bölgesel ve şirketler düzeyinde)
Bütünleştirici özel sektör kuruluşlarına misyon yüklemek/ ve izlemek
Şuraların kararlarını “ölçülebilir” olarak takip etmeyeceksek
yapmayalım.
Her karar-verme aşamasında göstergeler “şablon -template” gibi
olmalı.
Stratejik Plan ve Performans Programları - özellikle yerel düzeyde –
SK prensipleri doğrultusunda gözden geçirilmeli
Mevcut “Kurul” larda SK yaklaşımlı temsil.
SK yi yerel düzeye taşımak için stratejiler tespit edilmeli
Yerel düzeydeki demokratik yapıları ne kadar etkin/uygulanabilir
kılarsak o ölçüde yerel SK prensiplerini uygulayabiliriz
Yerel düzeyde yatırım öncelikleri, sektörel öncelikler, sosyo-ekonomik
gelişme endeksleri “çevresel endeksleriyle birlikte çalışılmalı. olarak
bütünleştirilmeli
Siyasi İrade – yasama organında durum
20