TÜRKİYE İLE ORTA VE DOĞU AVRUPA ÜLKELERİ ARASINDA
advertisement
TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Prof.Dr. Mahir FİSUNOĞLU Çukurova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Doç.Dr. Musa PINAR Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü Doç.Dr. Osman AYDOĞUŞ Gazi Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Ekonometri Bölümü Mart 1998 Ankara Çalışma Raporu / 1998-1 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Çalışma Raporu / 1998-1 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Özet Bu çalışmanın amacı üç hususu birarada ele almak ve analiz etmektir: i) Orta ve Doğu Avrupa (ODA) ülkelerinde ve Rusya Federasyonu’nda tarımsal reform süreci, ii) bu ülkelerle Türkiye’nin tarımsal ticaretinin durumu ve iii) tarımsal ürün ticaretinin geleceği. Bulgaristan ve Romanya gibi bazı ülkeler hala bazı reform sorunları ve enflasyonla uğraşmakta iseler de, ODA ülkeleri ve Rusya Federasyonu fiyat ve ticaret liberalizasyonu, destekleme politikalarının ortadan kaldırılması, özelleştirme ve toprak reformunda ciddi ilerlemeler sağlamışlardır. Bu ülkelerle seçilmiş bazı tarımsal ürünlerde dış ticaret verileri incelendiğinde, Türkiye’nin sebze, meyve, fındık, çay ve tütünde net ihracatçı; buna karşılık canlı hayvan ve ayçiçeği yağında net ithalatçı; pamuk ve tahıllarda ise bazı yıllar net ihracatçı, bazı yıllar ise net ithalatçı konumunda olduğu görülmektedir. Uzun dönemli projeksiyonlar, ODA ülkelerinin buğday, mısır, dana eti, domuz eti ve tavuk etinde net ihracatçı olmaya devam edeceğini, soya, soya yağı, sebze, meyve, fındık ve tütünde ise net ithalatçı olacaklarını ortaya koymaktadır. Türkiye rekabet gücüne sahip olduğu bu tarımsal ürünlerde ticaretini artırabilir. Mevcut durumun ve geleceğin daha iyi anlaşılabilmesi için tarımsal ürünlerin daha ayrıntılı olarak analiz edilmesi ve işlenmiş tarım ürünlerinin de analize dahil edilmesi yerinde olacaktır. Çalışma Raporu / 1998-1 i TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Çalışma Raporu / 1998-1 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Giriş Orta ve Doğu Avrupa (ODA) ülkeleri1 ve Rusya Federasyonu’nda yapısal değişme ve liberalleşme yönünde atılan adımlar henüz tamamlanmamıştır. Bununla birlikte Dünya Ticaret Örgütü (WTO) üyesi olan bu ülkelerde GATT çerçevesindeki gümrük vergileri, reformlara olumlu yönde katkıda bulunmuştur. GATT'ın kısa dönem etkileri ılımlı olabilir. Yakın gelecekte ise GATT kurallarının, tarımda gümrük vergileri dışındaki engelleri de kapsayacak şekilde yumuşatılması beklenmektedir (Valdes, et al., 1996: 419-431). Aralık 1997’de Avrupa Birliği, Polonya, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Slovakya, Bulgaristan ve Romanya’nın da aralarında bulunduğu 11 ülke Birliğin aday ülkeleri olduğunu resmen ilan etmiş ve yeni bir genişleme süreci başlamıştır. Türkiye, şimdilik bu sürecin dışında kalmış görünmektedir. Slovenya ve Estonya da bu listeye dahil edilebilir. Birlik, Kıbrıs ile de görüşmelere başlanması sözünü vermiştir. Avrupa Birliği yeni gelen üyelerine tek pazarın geniş olanaklarını, bölgesel sübvansiyonları önermekte, ekonomik büyümeyi sağlayacak ekonomik reformların da yapılmasını güvence altına almaktadır. Bununla birlikte Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin göreli fakirliği Avrupa Birliği’nin tarımsal harcamaları ve bölgesel yardım bütçesi üzerinde ek yüklerin talep edilmesini gündeme getirecektir. Yeni üye olacak ülkeler Avrupa çapındaki rekabete ayak uydurmak için hazırlık yapmak durumundadırlar: Avrupa Birliği’nin Tek Pazar kurallarına uygun yeni yasal düzenlemeler, rekabet politikaları ile uyumlu olmak üzere daha fazla serbestlik, enflasyon oranını düşürücü ve dış ödemeler dengesini sağlayıcı makro ekonomik reformlar. Bununla birlikte Avrupa Birliği'nin genişlemesine büyük tepki mevcut üyelerden gelmektedir. Avrupa Birliği bütçesinden en fazla yararlanan İspanya, Portekiz ve Yunanistan genişlemeye karşı çıkacaklardır. Agenda 2000’de belirtildiği gibi, başvuranların faydalanacağı tarımsal harcamalar "Bir ülkenin üyeliği öncesi tarım kesiminin ve tarıma dayalı gıda sanayinin dağıtım kanallarının modernleştirilmesi için gerekli kaynaklar, yılda 500 milyon ECU olarak tahmin edilmektedir. İlk katılımdan sonra bu yardım için ayrılan miktar aynı kalacaktır" ve yeni üye ülkelerin katılmasıyla piyasalarda yeniden yapılanma için 1,1 ila 1,4 milyar ECU arasında yardım yapılacağı tahmin edilmektedir. Bunun yanında özel modernleştirme yardımları da göz önüne alındığında (0,6 ile 2,5 milyar ECU) yardım rakamı büyümektedir (Agenda 2000. 1997). Diğer taraftan Agenda 2000, Ortak Tarım Politikası (OTP) ve yöresel ve sosyal fonlarda ciddi değişiklikleri öngörmektedir. Aday ülkeler için görüşme süreci ve gerekli anlaşmaların onaylanması dört yıl alabilir. Hatta görüşme sürecinin karmaşıklığı, bütçe konusunda ortaya çıkacak anlaşmazlıklar ve OTP reformu göz önüne alındığında bu süre bile iyimser görünmektedir. Diğer taraftan Avrupa Birliği bütçesinin yarısından fazlasını oluşturan ve çoğunlukla destekleme fiyatları ve doğrudan ödemeler şeklinde kullanılan OTP, Orta ve Doğu Avrupa'ya da bu şekliyle uygulansa kaçınılmaz problemler ortaya çıkacaktır.2 Doğrudan ödemeler bu ülkelerde gelir dağılımını bozabilir ve kırsal kesimde sosyal dengesizlikler yaratabilir. Ayrıca Avrupa Birliği bünyesinde 2000 yılından sonra şeker, süt ve ette üretim fazlalıkları ve bunlarla ilgili piyasalarda artarak büyüyen dengesizliklerin görüleceği tahmin edilmektedir. Çalışma Raporu / 1998-1 1 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Avrupa Birliği OTP konusunda yeni bir reform önerisi üzerinde çalışmaktadır. Buna göre, OTP tarafından çiftçilere bir çok ürün için önerilen "garanti edilmiş fiyatlar"ın düşürülmesi amaçlanmaktadır. Uzun dönemde amaç garanti edilmiş fiyatların dünya fiyatlarına eşitlenmesidir. Doğrudan olarak yapılacak telafi edici ödemelerle çiftçilerin belli bir yaşam standardını koruyabilmeleri sağlanabilir. Konuyu yakından izleyenler için Avrupa Birliği'nin başka alternatifinin kalmadığını görmek mümkündür. Mevcut dünya ticaret kuralları ve yakında başlayacak olan görüşmeler dikkate alınırsa, ihracatı sübvanse etmek imkansız hale gelmektedir. Bir taraftan Amerikalılar Avrupa Birliği tarım sübvansiyonlarında daha fazla kesintiye gidilmesini talep etmektedir, diğer taraftan Avrupa Birliği’nin yeni aday ülkeleri Romanya, Bulgaristan, Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti ve Slovakya’nın çiftçi nüfusu göreli olarak yüksektir. Mevcut tarımsal destekleme sistemiyle yeni üyelerin Avrupa Birliğinde ciddi sorunlar yaratmaları kaçınılmazdır. Aynı zamanda, üyelik durumunda bu üç ülke de ciddi şekilde etkileneceklerdir. Tarım sektörü göz önüne alındığında, yeni üyelerin yurt içi fiyatlarını "OTP benzeri" politikalarla yükseltmeleri gerekmektedir. Tahılda, sübvansiyonlar sürdürülürken, yüksek bütçe maliyetlerine paralel olarak arz fazlası beklenmektedir. Diğer taraftan yurt içi tarımsal fiyatlar dünya fiyatlarının üzerinde oldukça, ihracatta fiyat rekabetini sağlayabilmek için sübvansiyonlar verilmelidir. Ancak bu tür politikalar Uruguay Görüşmeleri Tarım Antlaşması’na göre sınırlanmıştır. Türkiye Avrupa Birliği ile bir Gümrük Birliği anlaşması imzalamıştır. Birliğin Türkiye'nin tarımsal dış ticaretinde önemli yeri olmakla birlikte, anlaşma tarımsal ürünleri kapsamamaktadır. Aynı zamanda Türkiye'nin bir çok Orta ve Doğu Avrupa ülkesi ve Rusya Federasyonu ile tarımsal ürün ticareti bulunmaktadır. Bu çalışmada üç noktanın analizi yapılmaktadır: i) Bu ülkelerde fiyat liberalizasyonu, ticari liberalizasyon, destekleme fiyatları, özelleştirme ve toprak reformu konularını kapsayan tarımsal reform süreci, ii) bazı seçilmiş tarımsal ürünlerde Türkiye ile dış ticaret ilişkileri ve iii) tarımsal ürün ticaretinin geleceği. ODA Ülkeleri ve Rusya Federasyonu’nda Tarımsal Reform Süreci 1980'li yılların sonundan itibaren Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri ile eski SSCB piyasa ekonomisine doğru bir geçiş süreci başlattılar. Bunun sonucunda ciddi ekonomik ve finansal zorluklar ortaya çıktı. Bu zorluklar; rekabetçi bir özel sektör oluşturma çabaları, dış borç ve iç bütçe açıklarının artması, ticaret hadlerinde bozulmalar ve sıkı ekonomik ve finansal politikaların uygulanmasını gerekli kılan yüksek bir enflasyonist baskı olarak özetlenebilir. Sonuçta, 1990'lı yıllarda Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde ulusal gelirde dalgalanmalar gözlenmiştir. Tüketim mallarında yetersizlikler, yetersiz teknoloji, düşük üretim düzeyi bir çok ürün bazında görülmüş ve hatta bazı durumlarda artmalar gözlenmiştir. Bununla birlikte değişik ülkelerde ekonomik reform süreçlerine bağlı olarak iktisadi performansta farklılıklar gözlenmiştir. Çalışma Raporu / 1998-1 2 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları ODA ülkeleri ve Rusya Federasyonu’nda reel gayri safi yurt içi hasıla 1990 yılında yüzde 3,8, 1991 yılında yüzde 15,5 ve 1992 yılında yüzde 7,5 gerilemiştir. Eski Sovyetler Birliği’nde GSYİH gerilemesi 1991 yılında yüzde 9, 1992 yılında yüzde 18 olmuştur. Bu gerilemeler 1993 ve 1994 yıllarında yüzde 11 ve yüzde 4 olarak devam etmiştir (IMF. 1993). Bununla birlikte Polonya, Macaristan ve Çekoslovakya'da, piyasa ekonomisine geçiş süreci diğer ülkelere nazaran hız kazanmıştır. Eski Çekoslovakya'nın entegre olmuş ekonomisinin Çek Cumhuriyeti ve Slovakya olarak ikiye ayrılması bir belirsizlik yaratmıştır. Çek Cumhuriyeti sanayi açısından üstünlüğünü sürdürmüş ve önemli miktarlarda yabancı yatırım alabilmiştir. Buna karşılık Slovakya daha az gelişmiş durumdadır. Eski Yugoslavya'da iç savaş da ülkenin geleceği konusunda belirsizlik yaratmıştır. Bu belirsizlikler sadece eski Yugoslavya'nın kendi ekonomisini değil, aynı zamanda sıkı ticaret ilişkilerinde bulunduğu Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanya ekonomilerini de etkilemiş ve özellikle ulaşımda sorunlar yaşanmıştır. Rusya Federasyonu’nda daha yavaş bir ekonomik gelişme gözlenirken, Bulgaristan ve Romanya piyasa ekonomisinin gerektirdiği reformlara 1995 yılına kadar başlayamamışlardır. Genel ekonomik performansın karşı karşıya kaldığı belirsiz durum, tarım sektörünü de ciddi bir şekilde etkilemiştir. Ekonomideki kurumsal ve yapısal reformların her biri doğrudan veya dolaylı olarak tarım sektörünü etkilemektedir. Tarım sektöründeki reformun başarısı özelleştirme, mülkiyet hakları, fiyatlar ve piyasa liberalleşmesi ile ticari liberalleşmeye bağlıdır. Ayrıca, 1992 yılındaki kuraklık da Orta Avrupa ülkelerinde tarımsal üretimin yüzde 12 gerilemesinin en önemli sebeplerindendir. Tarımsal üretim 1991 yılında yüzde 4 oranında azalmıştır. 1989 yılından beri ilk artış 1993 yılında gözlenen yüzde 2,1'lik artıştır. Bununla birlikte tarımsal üründe ve hayvansal üretimde farklılıklar görülmüştür. Bazı tarımsal ürünlerde artış yüzde 13'e ulaşmıştır (1992 yılındaki şiddetli kuraklığa rağmen artışlar sadece Polonya ve Romanya'da gözlenmiştir). Bu artışa rağmen, tarımsal üretim 1989 yılı üretimine göre yüzde 15 düşüktü. Bunun nedeni de Macaristan, Arnavutluk ve Bulgaristan'daki ciddi üretim düşüşleriydi (FAO. 1994: 214). Tahıl üretimindeki küçük bir artışın dışında bir çok ürün ve hayvansal üretimde önemli düşmeler görülmüştür (FAO. 1993a: 169). ODA ülkelerinde hayvansal üretim 1995 yılına kadar bir gerileme göstermiştir. 1990 yılında ulaştığı en yüksek noktadan itibaren yılda ortalama yüzde 7-8 oranında gerileme göstermiştir. Bu gerilemenin nedeni fiyat liberalizasyonu ve tarımsal sübvansiyonların ciddi bir şekilde kısıtlanmasına bir tepki olarak yorumlanabilir. Bilindiği gibi hayvansal üretim bütün ODA ülkelerinde büyük ölçüde sübvanse edilmekteydi. Bu durum reform öncesinde suni olarak yüksek bir hayvansal ürün tüketimine yol açmıştı. Reform sonrası hayvansal ürünlere olan talebin azalması, sadece sübvansiyonların azalması ve fiyatların yükselmesiyle değil, aynı zamanda genel gelir düzeyinin düşmesi ile de açıklanmalıdır. Dolayısıyla hayvansal ürünlere olan talep gelire esnek bir yapı kazanmıştır. Tarımsal politikalar gözönüne alındığında fiyat ve ticari liberalizasyon sonrası bir çok ülke karmaşık reformlara yönelmiş bulunmaktadır: Toprak reformu, özelleştirme ve monopollerin kaldırılması gibi. Fiyat liberalizasyonu bir çok ODA ülkesinde ciddi gelişmelere yol açmıştır. Sadece bir kaç önemli gıda maddesi ile bir kaç önemli tarımsal girdi devlet tarafından kontrol edilmektedir. Bir çok ülke gıdadaki sübvansiyonları kaldırmış ve tarım ürünlerine yapılan müdahaleleri bir kaç ürünle sınırlı tutmuştur. Orta Avrupa ülkelerine ek olarak fiyat liberalizasyon programı Beyaz Rusya, Çalışma Raporu / 1998-1 3 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Rusya Federasyonu ve Ukrayna'da da 1992 yılından itibaren yürürlüğe konulmuştur (IMF. Değişik yıllar). Avrupa Birliği’ne üye olmaya aday ülkelerin bir çoğu üye ülkelerle ciddi fiyat farklılıkları göstermektedir. Bu durum tarımsal ürünler için de geçerlidir. Bu ülkelerdeki tarımsal ürün fiyatları Avrupa Birliği’ndeki tarımsal ürün fiyatlarından daha düşüktür. Tahıl, yağlı tohumlar ve protein ihtiva eden ürünlerde fiyatlar yüzde 10 ila 30, şeker pancarında yüzde 40-50, süt ve süt ürünlerinde yüzde 30-40, ette yüzde 35-45 daha düşüktür. Bazı sebze ve meyvelerde daha da yüksek farklar görülmektedir (mesela domateste yüzde 80). Bununla birlikte fiyat liberalizasyonunun başarısı sorgulanmak durumundadır. Genel liberalizasyon çabaları kolay ve sağlıklı yürümemektedir: Fiyat liberalizasyonu tarımsal girdi ve ürünlerdeki sübvansiyonların kaldırılması veya düşürülmesi, tarımsal üretim ve tarımsal ticaret hadlerinde önemli sapmalara yol açmıştır. Gübre, ilaç, tohum gibi girdi fiyatları tarımsal ürün fiyatlarından daha hızlı artış göstermiştir. Maliyetlerin artması ve tarımsal kredilerin azalması, tarım kesiminde kaynakların daha iyi kullanılması yoluyla verimliliği arttırabilir. Ancak, bu yönde bir gelişme henüz gözlenmemiştir. Nihayet, tarımsal reformlar beklenmedik sonuçlara da neden olmaktadırlar: Fiyat liberalizasyonuna doğru gidildikçe, toprak reformu ve diğer politikalar uygulandıkça bazı ülkelerden daha güçlü koruyucu önlemlerin alındığı gözlenmektedir. Gerçekten de bir çok Orta ve Doğu Avrupa hükümeti koruyucu ve destekleyici politikaları uygulamaları konusunda kamuoyu baskısı altındadırlar. Bunun nedeni, tarım sektörünün karşı karşıya bulunduğu güçlükler ve tüketici gelirlerinin ciddi olarak düşmesidir. Sonuçta, bazı ülkeler tarımsal piyasalara müdahale etmek zorunda kalmışlardır. Tarımsal krediler yüksek cari faiz oranlarından etkilendiği için kredi sübvansiyonları uygulanmaktadır. Gübre, tohum, ilaç ve makine gibi tarımsal üretimi arttırıcı girdilerin satın alınabilmesi için de sınırlı sübvansiyonlar sağlanmaktadır. En yaygın politika, ihracat kısıtlamalarıdır. Bunun sonucunda yurtiçi arzın artması ve düşük gelir grubundaki tüketicilerin bu durumdan faydalanmaları beklenebilir. Kısa dönemli bu uygulamaya karşılık orta ve uzun dönem etkiler ise sorgulanmalıdır. Uygulanan müdahale sistemleri, Avrupa Birliği'nin Ortak Tarım Politikası ile bazı benzerlikler göstermektedir. Hükümetlerin müdahalelerinin nedenleri belli başlı üç grupta toplanabilir: i) Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri tarımsal sektörünün zayıf ve yetersiz rekabetçi yapısı, ii) yurtiçi piyasaları yoğun bir şekilde sübvanse edilen Batı Avrupa ülkeleri ihracatına karşı koruyarak ihracat sübvansiyonları vasıtasıyla Batı'ya ihracatı arttırmak, iii) Avrupa Birliği ile yumuşak bir entegrasyonu sağlayabilmek için Birliğin OTP'sine uyum sağlamak. ODA ülkeleri enflasyonu kontrol etmek için ulusal paralarının değerini sürekli olarak düşürmektedirler. Bu politika ise, Batı ile olan ticaret hadlerini bozmaktadır. Polonya, Çek Cumhuriyeti ve Slovakya'nın ciddi bir cari açık sorunu vardır. Bu politikanın en olumsuz sonucu ise, tarımsal ihracatlarının düşmesi olabilir. Macaristan, Çekoslovakya, Bulgaristan, Romanya ve SSCB’de 1990 ve 1991 yıllarında Toprak Reformu Yasaları yürürlüğe girmiştir. Mülkiyet haklarının transfer süreci, bir ülkeden diğerine değişmekle birlikte Doğu Avrupa ülkelerinde özel toprak Çalışma Raporu / 1998-1 4 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları mülkiyetinin geliştiği görülmektedir. Özelleştirme sürecinin karmaşıklığı göz önüne alındığında toprak reformunun da uzun bir süre alacağı anlaşılmaktadır. Rusya Federasyonu’nda bu süreç daha da karmaşıktır. Verilerin güvenilirliği tartışılır olmakla birlikte 1993 yılı başlarında Rusya Federasyonu’nda 180 bin özel çiftliğin olduğu sanılmaktadır (FAO. 1993: 170). ODA Ülkeleri ve Rusya Federasyonu’nda Başlıca Tarım Politikaları Polonya: Bir çok diğer Orta Avrupa ülkesi gibi Polonya'da da tarımsal verimlilik düşüktür. Bunun nedeni, özel çiftliklerin küçük boyutları, zayıf alt yapı ve yetersiz kurumsallaşmadır. 1989 yılına kadar tarımsal politikanın amacı tarımsal üretimi maksimize etmek idi. Şimdiki politika amaçları ise, tarımın modernizasyonu ve piyasa mekanizmalarına doğru bir düzeltmenin yapılmasıdır. Tarım sektöründe verimliliğin ve etkinliğin artması Polonyalı çiftçilerin yaşam standartlarını da arttıracaktır. Bu amaçlara ulaşabilmek için Polonya hemen hemen bütün fiyat kontrollerini ve sübvansiyonları Ocak 1990 tarihinden itibaren kaldırmıştır. Sonuç olarak, üretim ve tüketim üzerindeki toplam sübvansiyonlar 1991 yılında bütçenin yüzde 50'sinden yüzde 15'e ve GSYİH'nın yüzde 15'inden yüzde 5'e gerilemiştir (FAO. 1991: 69). Sadece buğday ve bir kaç tarımsal ürün fiyatı hükümet kontroluna tabidir. Yetersiz silolara karşılık hükümet buğdayı satın almaktadır. Bu politikanın bir sonucu olarak tüketim malları fiyatları ve tarımsal girdi fiyatları yükselmiştir. Reel gelirdeki düşmelere paralel olarak yurtiçi talep de gerilemiştir. Yurtiçi talep üzerinde etkili olan diğer makro ekonomik göstergeler, yüksek enflasyon, Polonya parası Zilotinin konvertibilitesi, dolara karşı sabit döviz kuru politikası, bir çok tarımsal ürün için düşük gümrük oranları ve ihracatta sübvansiyonların kaldırılması olarak özetlenebilir. Geleneksel olarak Polonya'da özel çiftlikler yaygın olarak bulunmaktaydı. Tarımsal alanların yaklaşık yüzde 75'i özel mülkiyetin elinde olup, 2,7 milyon çiftçi bulunmaktadır. Devlet çiftlikleri de özelleştirilmektedir. Özelleştirme yasasına göre devlet çiftliklerinin işçileri toplam hisselerin yüzde 20'sini piyasa değerlerinin yarısından ve ek hisseleri de piyasa değeri üzerinden satın alma hakkına sahiptirler. 2400 kadar kırsal kooperatif ise ürün pazarlayan çiftçilere ve iş adamlarına kredi ve diğer hizmetleri sağlayan piyasa kurumları haline dönüştürülmektedir (FAO. 1991: 70). Macaristan: Macaristan'da Ocak 1990 tarihinde üretici fiyatları serbest bırakılmıştır. Sonuçta; tüketici fiyatları yüzde 30 artış göstermiştir. Bununla birlikte hükümet tüketici fiyatlarına müdahale ederek yükselen fiyatların etkilerini yumuşatmak için telafi edici bir program başlatmıştır. Enflasyon, telafi edici programın katkılarından daha yüksek olduğu için reel gelirler azalmıştır. Bir çok üründe ticaret kısıtlamaları kaldırılmış olmakla birlikte gıda ithalat ve ihracatı Ticaret Bakanlığı’nın iznine tabidir. Macaristan'ın özelleştirme programı 1991 yılında kurulan bir kamu kuruluşu tarafından yürütülmektedir. Tarımsal alanlardaki özelleştirmede, ya firmaların hazırlayıp bu kuruluşa sunduğu planlara göre ya da bu kuruluşun girişimcileri davet etmesi yöntemine göre hareket edilmektedir. Polonya'da olduğu gibi Macaristan'da da tarımsal alanların büyük kısmı özel kesim mülkiyetindedir. Talep edildiği taktirde kooperatiflerin ellerindeki araziler özel çiftlikler haline dönüştürülmektedir. Çalışma Raporu / 1998-1 5 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Macaristan'daki reform karmaşık sonuçlar yaratmıştır. Bir yandan gübredeki sübvansiyonun kaldırılması tarımsal üretim maliyetlerini arttırmış, diğer yandan tüketici sübvansiyonları ve ihracat sübvansiyonlarının kaldırılması ürün fiyatlarını etkilemiştir. Bununla birlikte bu reformun başarısı, Macaristan'ın geleneksel olarak ticaret yaptığı diğer Doğu Avrupa ülkelerindeki reformların başarısına bağlıdır. Eski Çekoslovakya: Bir çok Doğu Avrupa ülkesinde olduğu gibi Çekoslovakya'da da tarımsal reformda benzer adımlar atılmıştır. Sübvansiyonların kaldırılması ve bir çok fiyatın serbest bırakılması bir piyasa ekonomisi için gerekli adımlardı. Hükümetin tarım sektörüne yaptığı müdahale sistemi "garanti edilmiş fiyatlar" sistemine dönüştürüldü. Çavdar, et, patates ve süt için asgari fiyatlar belirlendi. Ocak 1991'de fiyatlar serbest bırakıldığında ürünlerin yüzde 15'i fiyat kontrollarına tabi idi. Bunlar arasında, şeker, domuz eti, tavuk eti, süt ve hayvan yemleri yer almaktaydı (FAO. 1991: 70). Daha liberal dış ticaret politikalarına rağmen bazı hayvansal ürünler, tavuk eti, un ve şerbetçi otu üzerindeki ihracat kısıtlamaları devam etmektedir. Bir çok diğer Doğu Avrupa ülkesinde olduğu gibi Çekoslovakya hükümeti de reformların çiftçiler üzerindeki etkilerini azaltıcı destekleme politikalarını yürürlüğe koymuştur. Mayıs 1991'de çiftliklerin özelleştirilmesi, araştırma desteği, eğitim, organik tarım, tarıma dayalı sanayilerin geliştirilmesi bunlar arasında yer almaktadır. Bulgaristan: Tarım sektörü Bulgaristan ekonomisinde her zaman önemli bir rol oynamıştır. İstihdamın yüzde 20'si, GSYİH'nın yüzde 12'si, ihracatın yüzde 20'si ve ithalatın yüzde 7'si tarım sektörü tarafından yaratılmaktadır. Temel tarımsal ürünler buğday ve mısır, ayçiçeği, tütün, elma, üzüm, şeftali, erik, kiraz, domates, biber, soğan, patates, salatalık, domuz eti, peynir, yoğurt, süt ve yündür (The Economist. Değişik Sayılar). Bulgaristan tarımsal ürünlerde net ihracatçıdır. Dış ticareti genellikle eski SSCB, Orta ve Doğu Avrupa ile idi. Eski Sovyetler Birliği Bulgaristan'ın tarımsal ihracatında yüzde 75’lik bir payla önemli bir rol oynuyordu. Dolayısıyla Sovyetler Birliği'nin çöküşü sonrası Bulgaristan tarımsal ticareti önemli bir sarsıntı geçirdi. Şubat 1991 tarihinde hemen hemen bütün fiyatlar serbest bırakıldı. Bununla birlikte fiyatlardaki aşırı yükselmeleri önlemek amacıyla, hükümetin fiyatları kontrol yetkisi bulunmaktadır. Bu çabalara rağmen reform programının başarısı, üreticilerin gelecekteki yüksek fiyat beklentileri nedeniyle arzı sınırlamaları yüzünden, önemli bir başarısızlığa uğramıştır. Bir çok Orta ve Doğu Avrupa ülkesinde olduğu gibi Bulgaristan'da da tarımsal araziler 40 yılı aşkın bir süre boyunca devlet ve kooperatif çiftlikleri şeklinde örgütlenmişlerdi. 1970'li yıllarda devlet ve kooperatif çiftliklerinin daha büyük tarıma dayalı endüstriyel kompleksler şeklinde örgütlenmesi yönünde adımlar atıldı. Her kompleks ortalama 24 bin hektar araziye sahipti. Bu sistem iyi çalışmadığı için 1986 yılında araziler daha küçük parçalar haline getirildi. Yeni sistem ise eski kooperatif sistemi idi. Şubat 1991 tarihinde çıkan Bulgaristan Arazi Özelleştirme Yasası’na göre, çiftçilere 20 hektara kadar özel mülkiyet ve sınırsız kiralama hakkı tanınmaktadır. Çalışma Raporu / 1998-1 6 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları 1989 yılında dış ticarette sınırlı bir liberalizasyona gidildi. Bununla birlikte bütün ithalat ve ihracatın kayda bağlandığı Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı’ndan, bir çok ürün için dış ticaret izni almak gerekmektedir. Bulgaristan'da şu andaki ekonomik koşulların uygun olduğu söylenemez. Bunun temel sebebi de ekonomik reformların başarısızlığa uğramasıdır. Yeni hükümet aşırı para arzını kontrol altına almış ve Uluslararası Para Fonu ile bir anlaşma imzalamıştır. Fon, Bulgaristan'a yeni krediler sağlayacaktır. Romanya: Romanya, fiyatların serbest bırakılması programını Kasım 1990 ayında başlatmıştır. Hükümet bütün üretici sübvansiyonlarını kaldırmak istediğini ilan etmiştir. 1 Nisan 1991 tarihinde bir çok gıda maddeleri üzerindeki fiyat kontrolları da kaldırılmıştır. Bunun arkasında fiyatlar önemli miktarlarda artış göstermiştir. Hükümet büyük bir kamuoyu baskısıyla karşılaşmış ve ücretli ve emekli kesime bir takım telafi edici ödemeler yapmak zorunda kalmıştır. 1990'lı yılların başında gerçekleştirilen tarım alanları özelleştirilmesi ile, özel kesimin tarımsal üretimi artış göstererek toplam tarımsal üretimin üçte birine ulaşmıştır. Rusya Federasyonu: Diğer Doğu Avrupa ülkeleri ile karşılaştırıldığında Rusya Federasyonu’ndaki ekonomik reform programının daha yavaş bir seyir izlediği görülmektedir. Hükümet tarımsal girdi ve çıktı fiyatlarını ve üretim kararlarını kontrol etmiştir. Süt, et, yumurta, ekmek, şeker, çay, balık, bitkisel yağ, tuz ve tütün fiyatları hükümet tarafından kontrol edilmiştir. Et, süt ve balık ve bazı diğer tarım ürünleri "gıda sübvansiyon programına" dahildir (FAO. 1991: 72; USDA. 1992). 1990'lı yılların başında Rusya Federasyonu yeni bir arazi yasası kabul etmiştir. Bu yasa Rusya Federasyonu'nun diğer cumhuriyetleri tarafından yürürlüğe konmuş olan yasalar için bir çeşit çerçeve yasadır. Bu yasaya göre arazi sahipliği, cumhuriyetlere ve yerel otoritelere devredilerek özel mülkiyete izin verilmiştir. Rusya Federasyonu’nda sınırlı da olsa arazi sahipliği, arazilerin 10 yıl süre ile satışının yasaklanması ve arazi satışlarının sadece yerel yönetimlerin izniyle yapılabilmesi hükme bağlanmıştır. ODA Ülkeleri, Rusya Federasyonu ve Türkiye Arasında Seçilmiş Tarım Ürünleri Ticareti Çalışmanın bu bölümünde Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri, Rusya Federasyonu ve Türkiye’nin bazı önemli tarımsal ürünlerde uluslararası ticaretteki konumları incelenmektedir. Bu bölümde önce bu ülkelerin ekonomik yapıları kısaca ve tarımın göreli önemi kısaca incelenmekte; daha sonra da aynı ülkelerin bazı tarımsal ürünlerdeki uluslararası konumları 1989-95 dönemi için araştırılmakta; ve son olarak da, çalışmanın asıl amacı Türkiye’nin ODA ülkeleri ve Rusya Federasyonu karşısında rekabet gücünü analiz etmek olduğundan, 1989-1996 dönemi için Türkiye’nin belli başlıca tarım ürünlerinde bu ülkeler ile ticareti incelenmektedir. Bu çalışmada incelenen ülkeler arasında Türkiye (61,1 milyon), Rusya Federasyonu’ndan (148,2 milyon) sonra en büyük nüfusa sahip ülkedir. Kişi başına Çalışma Raporu / 1998-1 7 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları GSMH açısından en gelişmiş ülke olan Macaristan’ı (4.120 ABD Doları), Çek Cumhuriyeti (3.870 dolar), Slovakya (2.950 dolar), Polonya (2.790 dolar) ve Türkiye (2.780 dolar) izlemektedir. Gayrisafi yurt içi hasıla (GSYİH) içinde tarımsal katma değerin en yüksek paya sahip olduğu ülkeler sırasıyla Romanya (% 21), Türkiye (%16) ve Bulgaristan (%13) olup, diğer ülkelerin hiçbirinde tarımın payı yüzde 10’un üzerinde değildir. Ticaretin GSYİH’ya oranı esas alındığında, dış ticaretin göreli olarak en az önem taşıdığı ülke Rusya Federasyonu’dur (%44), onu Türkiye (%45) izlemektedir. Tablo 1 – Temel Ekonomik Göstergeler: Türkiye, ODA Ülkeleri ve Rusya Federasyonu Nüfus (Milyon) 1995-ortası Ülkeler 8,4 Bulgaristan 22,7 Romanya 148,2 Rusya Fed. 38,6 Polonya 10,3 Çek Cum. 10,2 Macaristan 5,4 Slovakya 61,1 Türkiye Kaynak: World Bank (1997) Ticaretin Kişi Başına GSMH GSYİH’ya Oranı (%) (ABD Doları) 1995 1995 1.330 1.480 2.240 2.790 3.870 4.120 2.950 2.780 94 60 44 53 108 67 124 45 Tarımın Tarımın GSYİH içindeki payı büyüme hızı (%) (%) 1990-95 1995 -1,9 -0,4 -2,0 -7 1 0,9 13 21 7 6 6 8 6 16 Çalışmanın bu kısmında belli başlı tarımsal ürünlerde her bir ülkenin uluslararası ticaretteki konumu incelenecektir. Ele alınan ürünler şunlardır: (1) Canlı hayvanlar, (2) sebzeler, (3) meyveler ve sert kabuklu meyveler, (4) çay vb. ürünler, (5) tahıllar, (6) yağlı tohumlar, (7) tütün ve (8) pamuktur. Bu ürünlere ilişkin ülkelerin ithalat ve ihracat verileri 1989-1995 dönemini kapsamakta olup FAO kaynaklarından derlenmiştir. Bu ülkelerin bu ürünler açısından rekabet gücünün daha iyi anlaşılabilmesi için, her ülkenin her bir üründeki net ticaretleri hesaplanmıştır. Bir ülkenin bir üründeki net ticaret konumu ihracatı ile ithalatı arasındaki fark olarak tanımlanmıştır. Sonuçlar Tablo 2A ila 9A'da verilmiştir. Bu tablolarda pozitif sayılar net ihracat, negatif sayılar da net ithalat olduğunu göstermektedir. Net ticaret değerlerinin işaretleri ülkenin bu ürün kategorisinde net ticaret pozisyonunu gösterirken, sayılar da dünya piyasalarındaki rekabet gücünün bir göstergesi olarak alınabilir. Bu çalışmanın amaçlarından birisi de Türkiye'nin bu tarımsal ürünlerde ODA ülkeleri ve Rusya Federasyonu karşısında rekabet gücünün ortaya konulmasıdır. Dolayısıyla bu ürünler için Türkiye'nin de dış ticaret verileri toplanmıştır. Daha sonra bu ürün kategorilerinde Türkiye’nin her bir üründe bu ülkeler ile net ticaretleri (ihracatithalat) hesaplanmış ve Tablo 2B ila 9B'de verilmiştir. Bu tabloların incelenmesi Türkiye'nin her bir ülke için zaman serisi olarak bu ürünler bazında net ticaretini gösterecek ve potansiyel ticaret için de bir fikir verecektir. Dolayısıyla böyle bir bilgi bazı karar alıcı birimlerin uzun dönemli plan ve strateji düzenlemelerine yardım edecektir. Veriler Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri ile Sovyetler Birliği'nin çözülmesinden önceki dönemi de kapsadığı için bu çözülmenin Türkiye ile olan tarımsal ticaretleri üzerindeki etkisini de görmek mümkün olacaktır. Çalışma Raporu / 1998-1 8 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Tablo 2A, Türkiye dışındaki hemen bütün ülkelerin canlı hayvanlar kategorisinde net ihracatçı olduğunu göstermektedir. Son üç yılın önde gelen ihracatçıları Polonya, Macaristan ve Romanya'dır. Türkiye 1994 yılına kadar net ihracatçı iken daha sonra net ithalatçı olmuştur. İlginçtir ki, Polonya ve Romanya 1989 ve 1990 yıllarında net ithalatçı iken daha sonra net ihracatçı olmuşlardır. Tablo 2A – ODA Ülkeleri, Rusya Federasyonu ve Türkiye'nin Canlı Hayvan Net Ticareti 1989 1990 1991 -17.645 167.845 -3.693 158.611 368.566 228.422 -90.998 14.888 -228 341.208 -107.109 61.260 -42.672 270.310 -49.264 66.864 58.569 69.459 144.343 70.415 112.734 231.026 92.525 93.793 17.018 Ülke 1 Polonya 2 Macaristan 3 Çek Cumhuriyeti 4 Eski SSCB 5 Eski Çekoslovakya 6 Romanya 7 Bulgaristan 8 Rusya Federasyonu(*) 9 Slovakya 10 Türkiye Kaynak: FAO (1993. 1995) (*) 1992 1993 000 ABD Doları 184.751 156.052 163.376 101.003 77.151 1994 1995 175.307 127.726 57.330 173.866 151.539 51.780 52.150 31.169 85.081 49.161 87.162 22.437 33.780 178.900 27.812 199.020 38.618 -211.605 1991 sonrası için veri bulunamamıştır. Türkiye'nin adı geçen ülkelerle canlı hayvan net ticareti Tablo 2B'de gösterilmiştir. Açıkça görülmektedir ki, Türkiye bu ülkelerin hemen hepsinden net ithalatçı durumundadır. Macaristan, Rusya Federasyonu ve Romanya Türkiye için en önemli ithalat pazarlarıdır. Tablo 2B – Türkiye'nin ODA Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Canlı Hayvan Net Ticareti 1989 1990 1991 Polonya -21 -57.522 Macaristan -21 -9.382 Çek Cumhuriyeti Eski SSCB 0 0 Eski Çekoslovakya 0 -17.830 Romanya 0 -1.661 Bulgaristan 0 -4.961 Rusya Federasyonu Slovakya -42 -91.355 Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müşteşarlığı (1997) -29.939 -19.914 Ülke 1 2 3 4 5 6 7 9 10 0 -2.863 -19.679 -4.754 -77.154 1992 1993 000 ABD Doları -4.325 -1.398 -6.165 -4.618 -27.226 -30.750 -19.931 -356 -219 -61.747 -11.087 -94 -299 -3.182 -47.903 1994 1995 1996 45 -540 -2.246 -936 -4.102 -57 -227 -3.469 -82 -2.344 0 -6 0 -5.090 -12.566 -65 -3.818 0 -21.543 -2.967 -19 -3.361 0 -10.125 Sebzeler için net ticaret verileri Tablo 3A'da verilmektedir. Genellikle Türkiye, Polonya, Macaristan ve Bulgaristan net ihracatçı ve Rusya Federasyonu da en büyük net ithalatçı ülkedir. Tablo 3A – ODA Ülkeleri, Rusya Federasyonu ve Türkiye'nin Taze Sebze Net Ticareti 1989 1990 1991 143.290 131.424 118.426 146.610 212.749 169.138 -45.044 31.099 -33.677 250.287 -18.956 32.155 -20.854 385.017 -701.794 44.106 -2.992 121.918 Ülke 1 2 3 4 5 6 7 Polonya Macaristan Çek Cumhuriyeti Eski SSCB Eski Çekoslovakya Romanya Bulgaristan Çalışma Raporu / 1998-1 1992 000 ABD Doları 179.323 146.033 62.188 -58.371 58.333 1993 1994 1995 48.852 90.191 10.362 99.874 121.548 -13.633 99.387 146.545 -79.788 7.990 20.177 14.977 46.094 0 38.282 9 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları 9 Rusya Federasyonu 10 Slovakya 15 Türkiye Kaynak: FAO (1993. 1995) -103.336 455.008 521.204 455.008 521.204 -59.199 43.977 559.823 -243.086 29.023 463.974 -265.940 66.018 444.748 Tablo 3B'deki Türkiye'nin bu ülkelerle sebze ticareti incelendiğinde görülecektir ki, Türkiye bu ülkelerin hepsine net ihracatçı durumundadır. Rusya Federasyonu, Romanya, Bulgaristan ve Çek Cumhuriyeti, bu ülkeler arasında Türkiye'nin en önemli ihracat pazarlarıdır. İklim ve yöresel konumu göz önüne alındığında Türkiye'nin bu ülkelerin hepsine önemli bir ihracatçı olabileceği anlaşılabilir. Aynı zamanda Türkiye'nin sebzeler konusunda bu ülkelere karşı önemli bir karşılaştırmalı üstünlüğü olduğu ve bu piyasalardaki payının kolaylıkla arttırılacağı söylenebilir. Tablo 3B – Türkiye'nin ODA Ülkeleri ve Rusya Fed. İle Taze Sebze Net Ticareti 1989 1990 1991 20 -342 751 186 -102 55 395 79 132 2.389 1.716 892 106 6.066 1992 1993 000 ABD Doları 1.088 583 22 -296 1.782 Ülke 0 Polonya -22 Macaristan Çek Cumhuriyeti 20 Eski SSCB 424 Eski Çekoslovakya 0 Romanya 6.989 Bulgaristan Rusya Federasyonu Slovakya 7.411 Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı (1997) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1.262 17.850 1.047 673 21.941 15.060 1.119 296 344 18.887 1994 1995 1996 169 -82 475 283 149 1.254 516 204 1.875 3.700 3.180 12.124 9 19.574 10.652 -16 9.599 85 22.006 3.426 1.043 21.408 109 28.580 Tablo 4A ülkelerin meyve ve sert kabuklu yemişlerde net ticaret verilerini göstermektedir. Rusya Federasyonu en önemli ithalatçı ülke olup, arkasından Çek Cumhuriyeti, Romanya ve Slovakya gelmektedir. Diğer taraftan ve beklenildiği gibi Türkiye bu ürün grubunda net ihracatçı durumundadır. Tablo 4A – ODA Ülkeleri, Rusya Fed. ve Türkiye'nin Meyve ve Sert Kabuklu Yemiş Net Ticareti 1989 1990 -44.270 33.012 -18.911 28.449 -496.865 -168.277 -7.237 92.234 -558.024 -141.193 -11.483 115.379 -107.256 -8.466 53.788 -102.839 -20.682 3.711 -83.041 670.890 960.448 857.198 773.099 Ülke 1 Polonya 2 Macaristan 3 Çek Cumhuriyeti 4 Eski SSCB 5 Eski Çekoslovakya 6 Romanya 7 Bulgaristan 8 Rusya Federasyonu 9 Slovakya 10 Türkiye Kaynak: FAO (1993. 1995) 1991 1992 000 ABD Doları -163.759 -111.344 57.554 13.289 1993 1994 1995 -123.026 -16.347 -142.009 -88.532 -10.511 -180.527 -96.295 -4.927 -218.497 -12.788 -11.834 -219.769 -47.662 844.088 18.341 15.974 -727.936 -63.509 1.050.343 0 -1.365 -878.505 -56.704 1.165.714 Tablo 4B incelendiğinde Türkiye'nin ticaret durumu daha açık bir şekilde anlaşılabilir. Buna göre Türkiye meyve ve sert kabuklu yemişler grubunda bütün Tablo 4B – Türkiye'nin ODA Ülkeleri ve Rusya Fed. ile Meyve ve Sert Kabuklu Yemiş Net Ticareti 1989 1990 1991 4.815 3.299 8.048 55.646 13.497 6.054 Ülke 1 Polonya 2 Macaristan Çalışma Raporu / 1998-1 1992 1993 000 ABD Doları 11.051 2.230 4.718 2.993 1994 1995 1996 2.237 3.520 1.312 3.974 3.215 3.334 10 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları 3 4 5 6 7 8 9 Çek Cumhuriyeti Eski SSCB 45.494 54.977 Eski Çekoslovakya 13.741 19.480 Romanya 1.024 12.498 Bulgaristan 1.211 113 Rusya Federasyonu Slovakya 69.584 150.762 Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı (1997) 14.503 17.344 4.238 1.126 18.020 6.369 2.069 8.279 56.762 50.507 828 6.455 7.815 6.938 5.321 2.444 17.033 2.141 32.991 16.094 9.785 34.954 2.731 75.776 17.319 6.248 26.578 1.546 64.793 4.957 890 27.403 1.354 48.091 ülkelere net ihracatçı durumundadır. Türkiye’nin en büyük ihraç pazarı Rusya Federasyonu olup, bunu Çek Cumhuriyeti, Romanya, Macaristan ve Polonya izlemektedir. Ülkelerin çay, kahve ve baharatlar için net dış ticaret verileri Tablo 5A'da verilmiştir. Bu ürünlerin ticareti sadece bir kaç ülkede gözlenmektedir. En büyük ithalatçı ülke Rusya Federasyonu olup, Polonya bu ülkeyi takip etmektedir. Türkiye, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti net ihracatçı ülkelerdir. Tablo 5A – ODA Ülkeleri, Rusya Fed. ve Türkiye'nin Çay, Kahve ve Baharat Net Ticareti 1989 1990 1991 -48.253 0 -29.366 0 -50.052 89 0 0 0 0 0 0 0 0 -1.121.452 0 0 0 38.225 43.225 3.089 Ülke 1 Polonya 2 Macaristan 3 Çek Cumhuriyeti 4 Eski SSCB 5 Eski Çekoslovakya 6 Romanya 7 Bulgaristan 8 Rusya Federasyonu 9 Slovakya 10 Türkiye Kaynak: FAO (1993, 1995) 1992 1993 000 ABD Doları -31.705 -37.316 191 1.213 1.619 0 0 0 -186.949 6.200 0 0 -225.468 0 45.785 1994 1995 -55.720 5.441 2.372 -60.101 3.190 1.453 0 0 -224.144 0 5.529 0 0 -237.791 0 3.476 Bu ülkelerle Türkiye'nin çay, kahve ve baharat net ticareti ise Tablo 5B'de gösterilmektedir. Tablodan görüleceği üzere Türkiye bu ürünlerde bütün ülkeler için net ihracatçı olup, Rusya Federasyonu, Macaristan ve Romanya en önemli ihracatçı ülkelerdir. Türkiye'nin önemli bir çay üretici ülkesi olması, bu sonucu normal bir hale getirmektedir. Tablo 5B – Türkiye'nin ODA Ülkeleri ve Rusya Fed. ile Çay, Kahve ve Baharat Net Ticareti 1989 1990 1991 276 17 515 49 87 9 35.217 115 6 0 37.845 40 0 0 60 387 33 15 Ülke 1 2 3 4 5 6 7 8 Polonya Macaristan Çek Cumhuriyeti Eski SSCB Eski Çekoslovakya Romanya Bulgaristan Rusya Federasyonu Çalışma Raporu / 1998-1 1992 1993 000 ABD Doları 449 1.663 122 315 56 84 156 64 176 27 297 138 1994 1995 1996 30 149 30 93 92 0 63 138 0 231 151 165 237 75 161 103 8 229 11 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları 9 Slovakya 35.630 38.449 Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı (1997) 591 0 2.497 1.050 0 756 0 658 0 541 Tablo 6A, her bir ülkenin buğday ve arpa da dahil olmak üzere tahıllarda net dış ticaretini göstermektedir. Sadece Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Bulgaristan ve Slovakya net ihracatçı olup, Türkiye dahil diğer ülkelerde karışık bir net dış ticaret gözlenmekte ve yurtiçi üretime bağlı olarak bazı yıllar net ihracatçı ve bazı yıllar net ithalatçı oldukları anlaşılmaktadır. Tablo 6A - ODA Ülkeleri, Rusya Fed. ve Türkiye'nin Tahıllar Net Ticareti 1989 1990 1991 -131.299 25.393 11.292 35.614 63.258 81.631 -755.452 962 36.378 178.154 -2.866.001 258 -25.718 195.710 29.092 12.067 -139.813 23.394 78.836 -382.848 234.314 Ülke 1 Polonya 2 Macaristan 3 Çek Cumhuriyeti 4 Eski SSCB 5 Eski Çekoslovakya 6 Romanya 7 Bulgaristan 8 Rusya Federasyonu 9 Slovakya 10 Türkiye Kaynak: FAO (1993. 1995) 1992 1993 000 ABD Doları 29.492 -229.162 27.362 14.144 15.568 2.986 -168.453 51.159 -123.213 377.689 -308.543 10.198 -41.177 15.796 -128.870 1994 1995 -42.857 51.494 9.060 -169.352 109.579 132.232 -35.820 1.654 12.652 8.505 60.224 0 108.784 47.697 17.219 -177.708 Türkiye'nin tahıllarda her bir ülke ile net dış ticareti Tablo 6B'de gösterilmiştir. Tablo 6A'da görüldüğü gibi, burada da Türkiye'nin, bazı yıllar net ihracatçı ve bazı yıllar net ithalatçı olduğu görülebilir. Bu iki tablo birlikte incelendiğinde, Türkiye'nin tahıl üretimini arttırması durumunda net bir ihracatçı olabileceği, fakat Çek Cumhuriyeti. Macaristan ve Bulgaristan'ın rekabetini gözönüne alması gerektiği anlaşılmaktadır. Tablo 6B – Türkiye'nin ODA Ülkeleri ve Rusya Fed. ile Tahıllar Net Ticareti 1989 1990 1991 Polonya 0 0 Macaristan -23 -1.644 Çek Cumhuriyeti Eski SSCB 6.617 26 Eski Çekoslovakya 0 0 Romanya -4.195 -21.570 Bulgaristan 0 -4.586 Rusya Federasyonu Slovakya 2.399 -27.775 Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı (1997) 0 -747 1992 1993 000 ABD Doları 294 1 -749 -479 -589 Ülke 1 2 3 4 5 6 7 8 9 105.894 0 8 -1.671 103.485 0 7.823 -5.283 73.684 75.769 4.815 -4.041 526 0 234 1994 1995 1996 0 -168 0 0 -14.720 -22.316 0 -33.096 -15.339 7.124 -753 1.157 0 7.361 -18.152 -42.090 -2.605 -2.566 -102.449 -91.928 -442 -2.246 -6.364 -149.414 Tablo 7A yağlı tohumlarda ülkelerin net dış ticaretlerini göstermektedir. 1995 yılında Rusya Federasyonu ve Macaristan net ihracatçı iken, Türkiye ve Romanya önemli net ithalatçı ülkelerdi. Bununla birlikte, 1989-1995 dönemi incelendiğinde karışık bir seyir görülmektedir. Tablo 7A – ODA Ülkeleri, Rusya Fed. ve Türkiye'nin Yağlı Tohumlar Net Ticareti 1989 1990 140.429 39.325 139.891 36.786 Ülke 1 Polonya 2 Macaristan Çalışma Raporu / 1998-1 1991 1992 000 ABD Doları 111.140 18.829 44.347 39.289 1993 1994 1995 35.340 62.439 -34.036 93.758 62.935 116.294 12 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları 3 Çek Cumhuriyeti 4 Eski SSCB 5 Eski Çekoslovakya 6 Romanya 7 Bulgaristan 8 Rusya Federasyonu 9 Slovakya 10 Türkiye Kaynak: FAO (1993. 1995) -73.568 -254.416 -17.649 -1.692 11.237 -141.669 -24.178 -112.322 10.319 -578.554 -8.581 -8.195 30.459 -25.116 -28.894 -25.836 6.139 -36.301 -4.754.090 16.392 -48.754 -9.357 5.205 8.257 -23.131 27.419 60.852 12.380 -63.966 -21.089 39.667 196.505 10.907 -65.332 -30.602 52.833 238.215 15.222 -195.634 Türkiye'nin. bu ülkelerle net yağlı tohumlar ticareti Tablo 7B'de gösterilmiştir. Tablodan görülebileceği gibi, 1989 yılı dışında Türkiye net bir ithalatçı ülke görünümündedir ve Rusya Federasyonu en büyük ihracatçı durumundadır. Tablo 7B – Türkiye'nin ODA Ülkeleri ve Rusya Fed. ile Yağlı Tohumlar Net Ticareti 1989 1990 1991 -8 -13 107 -202 -197 0 10 19 -9.112 14 0 -1.557 -189 -10.749 Ülke 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Polonya 0 Macaristan 0 Çek Cumhuriyeti Eski SSCB 0 Eski Çekoslovakya 410 Romanya 0 Bulgaristan 0 Rusya Federasyonu Slovakya 410 Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı (1997) 1992 1993 1994 000 ABD Doları 106 451 173 1.025 -236 -63 -51 72 28 -24 -7.903 -14.114 -20.881 155 -6.780 -5.220 0 -11.681 591 -4.052 -19.742 0 -23.022 1995 1996 -12 -398 -21 75 -471 434 837 -5.877 -50.308 0 -55.779 481 -7.986 -107.499 0 -114.966 Tablo 8A, Türkiye ve Bulgaristan'ın en önemli net ihracatçı ve diğer ülkelerin net ithalatçı oldukları tütün net dış ticaretini göstermektedir. Tablo 8A – ODA Ülkeleri, Rusya Fed. ve Türkiye'nin Tütün Net Ticareti 1989 1990 9.707 -1.345 -13.032 -4.144 -157.802 -53.042 0 327.148 -140.430 -34.585 0 292.753 455.521 397.062 1991 1992 1993 000 ABD Doları -48.033 -68.871 -95.112 -22.651 -24.072 -23.181 -32.400 -121.238 -56.931 -43.153 0 0 0 98.941 98.960 41.904 -54.099 -97.246 0 494.826 175.169 301.895 Ülke 1 Polonya 2 Macaristan 3 Çek Cumhuriyeti 4 Eski SSCB 5 Eski Çekoslovakya 6 Romanya 7 Bulgaristan 8 Rusya Federasyonu 9 Slovakya 10 Türkiye Kaynak: FAO (1993. 1995) 1994 1995 -125.670 -21.199 -46.597 -142.020 -25.085 -58.563 0 46.728 -44.953 0 308.724 0 60.863 -39.733 0 110.147 Tablo 8B, Türkiye'nin bu ülkelerle tütün net ticaretini göstermek için düzenlenmiştir. Tahmin edileceği üzere, Türkiye bu ülkelerin hepsine net ihracatçı konumundadır. Türkiye'den en fazla ithalat yapan ülkeler Çek Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu, Macaristan ve Polonya'dır. Türkiye'nin dünyada en önemli tütün üreticisi ülkelerden biri olduğu göz önüne alındığında bu sonucu normal karşılamak gerekir. Tablo 8B – Türkiye'nin ODA Ülkeleri ve Rusya Fed. ile Tütün Net Ticareti 1989 1990 1991 Ülke 1 Polonya Çalışma Raporu / 1998-1 1570 2273 5344 1992 1993 1994 000 ABD Doları 4512 17935 2957 1995 5437 1996 6406 13 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları 2 3 4 5 6 7 8 9 Macaristan 1139 Çek Cumhuriyeti Eski SSCB Eski Çekoslovakya 2800 Romanya Bulgaristan Rusya Federasyonu Slovakya 5509 Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı (1997) 1620 1932 1487 1667 6608 1236 26 20501 5560 13885 27762 1598 2989 2891 2206 28 43 35716 885 59194 3524 230 11807 3746 7755 6940 13311 1873 715 1343 7791 158 36663 18811 Tablo 9A, sadece Rusya Federasyonu'nun net ihracatçı olduğu pamuk net dış ticaretini göstermektedir. Türkiye 1991 yılına kadar net ihracatçı iken, bu yıldan itibaren net ithalatçı olmuştur. Tablo 9A – ODA Ülkeleri, Rusya Fed. ve Türkiye'nin Pamuk Net Ticareti 1989 1990 -127.588 -28.285 -72.283 -22.838 1.327.637 -181.179 -130.047 -45.787 863.169 -173.494 -127.331 -117.039 59.896 53.393 1991 1992 1993 000 ABD Doları -104.967 -89.164 -8.629 -65.009 -12.350 -2.733 -51.038 2.126.257 -100.372 -40.406 -86.713 -80.629 -59.325 -31.899 -2.553 -31.459 627.391 467.665 0 111.978 -132.183 -87.701 Ülke 1 Polonya 2 Macaristan 3 Çek Cumhuriyeti 4 Eski SSCB 5 Eski Çekoslovakya 6 Romanya 7 Bulgaristan 8 Rusya Federasyonu 9 Slovakya 10 Türkiye Kaynak: FAO (1993. 1995) 1994 1995 -125.390 0 -39.460 -178.388 0 -124.874 -45.861 -49.803 746.583 0 -183.448 -40.900 -60.795 687.885 0 -335.411 Türkiye'nin ülkelerin her biri ile net pamuk dış ticareti Tablo 9B'de gösterilmektedir. Tablo'dan görüleceği üzere, Türkiye Rusya Federasyonu dışında bütün bu ülkelere karşı net ihracatçıdır. Rusya Federasyonu ise Türkiye'ye en fazla pamuk ihracatı yapan ülkelerden biridir. Veriler incelendiğinde görülmektedir ki, Türkiye Rusya Federasyonu'ndan belirli tip pamuk ithal ederken, diğer tip pamukları başka ülkelere ihraç edebilmektedir. Tablo 9B – Türkiye'nin ODA Ülkeleri ve Rusya Fed. ile Pamuk Net Ticareti 1989 1990 1991 1992 Ülke 1 Polonya 1993 1994 1995 1996 000 ABD Doları 22.880 17.197 11.811 3.396 3.739 2.793 3.592 5.356 500 1.140 3.839 606 1.095 2.844 4.021 7.153 6.098 987 1.951 8.436 4 Eski SSCB -3.202 -13.347 -39.403 5 Eski Çekoslovakya 17.490 36.989 26.800 7.064 6 Romanya 20.287 15.587 18.437 6.614 1.118 112 1.790 4.484 636 -142 2.681 152 612 749 1.826 2.522 2 Macaristan 3 Çek Cumhuriyeti 7 Bulgaristan Çalışma Raporu / 1998-1 14 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları 8 Rusya Federasyonu -37.611 9 Slovakya Toplam 58.591 57.425 24.165 -19.779 -18.209 -9.588 -10.714 -54 -71 -102 4.566 169 -5.601 -2.175 2.365 32.686 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı (1997) Türkiye'nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Potansiyeli: Bir Değerlendirme Daha önceki bölümde görüldüğü gibi, Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri ve Rusya Federasyonu bazı tarımsal ürünlerin net ihracatçısı ve bazılarının da net ithalatçısı durumundadırlar. Aynı zamanda bu ülkelerin, eski Sovyetler Birliği’nin çözülmesinden sonra dünya piyasalarında daha aktif rol oynamaya başladıkları da bilinmektedir. Ayrıca, Türkiye'nin bu ülkelerle net tarımsal dış ticaret verilerinin incelenmesinden görüldüğü üzere, Türkiye'nin de bazı tarımsal ürünlerde net ihracatçı ve bazı ürünlerde net ithalatçı olduğu anlaşılmaktadır. Türkiye'nin tarımsal ürünlerde bu ülkelere karşı rekabet gücünü daha iyi gösterebilmek amacıyla, net tarımsal ticaret sonuçları Tablo 10'da özetlenmiştir. Burada pozitif işaret Türkiye'nin net ihracatçı olduğunu ve negatif işaret de Türkiye'nin net ithalatçı olduğunu göstermektedir. Tablonun incelenmesinden görüldüğü üzere, Türkiye sebze, meyve, fındık, çay ve tütünde net ihracatçı, canlı hayvan ve yağlı tohumlarda net ithalatçı durumundadır. Pamukta ise bazı yıllar net ihracatçı, bazı yıllarda net ithalatçı olduğu görülmektedir. Dünyanın önde gelen pamuk üreticisi ülkelerinden birisi olan Türkiye, başta Rusya Federasyonu olmak üzere bazı ülkelerden pamuk ithal etmektedir. Ancak, Türkiye tekstil sanayinin son bir kaç yıl içindeki büyüme hızları incelendiğinde yurt içinde üretilen pamuğun toplam talebi karşılamaya yetmediği de anlaşılabilir. Bunun sonucu olarak Türkiye net pamuk ithalatçısı olmuştur. Tablo 10 – ODA Ülkeleri* ve Rusya Fedarasyonu’na Karşı Türkiye'nin Net Ticaret Pozisyonu Ürünler 1989 1990 1991 1992 1993 1994 Canlı Hayvan Sebzeler + + + + + + Meyve ve Kuru Yemişler + + + + + + Çay + + + + + + Tahıllar + + + + + Yağlı Tohumlar + Tütün + + + + + + Pamuk + + + +: Net İhracat -: Net İthalat * Polonya, Macaristan, Çek C., eski Çekoslovakya, eski SSCB, Rusya Fed., Bulgaristan, Romanya 1995 + + + + + 1996 + + + + + Tarımsal Ticaretin Geleceği Geçmiş yedi yıldaki bazı dalgalanmalara rağmen, Orta ve Doğu Avrupa'daki bir çok ülke pazar ekonomisine doğru yönelmiş bulunmaktadırlar. Bazı ülkeler geçiş sürecinin zorluklarının üstesinden gelerek gayri safi yurt içi hasıla artışlarında süreklilik kazanmışlardır ve bu başarıları para ve maliye politikalarında yaptıkları reformlarla özelleştirmeden kaynaklanmaktadır. Tarımsal alanda yapılan reform çalışmaları Polonya, Çek Cumhuriyeti ve Macaristan'da geçtiğimiz üç yıl içinde olumlu sonuçlarını göstermiştir. Özellikle Bulgaristan ve Romanya başta olmak üzere diğer ülkeler enflasyonla mücadele etmektedirler. Ancak bu ülkelerde de reform çalışmaları 1996 Çalışma Raporu / 1998-1 15 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları yılında başlamıştır. Enflasyon kontrol edildiği ve siyasi istikrar sağlandığı taktirde, bütün bölgenin gelecek on yıl için ekonomik durumunun ümit verici olduğu görülmektedir. Giriş bölümünde de vurgulandığı üzere, bu ülkelerin bir kısmı Avrupa Birliği'ne üyelik ve dünya ekonomisi ile bütünleşme sürecindedirler. Polonya, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti 1995 yılı rakamlarıyla, sırası ile, GSYİH'nın yüzde 5, yüzde 18 ve yüzde 13'ü oranında net yabancı sermaye yatırımına sahne olmuşlardır. Yüksek gelirli ülkeler dışında, dünya ortalamasının yüzde 0,4 olduğu düşünülürse bu ülkelerin durumu daha iyi anlaşılabilir. Bölgedeki ülkelerin çoğunda yıllık nüfus artışları yüzde 1'den daha düşük ve bazı ülkelerde negatiftir. 1990-1995 arasındaki negatif ekonomik büyüme oranları da 1996 yılından itibaren pozitif değerlere dönmüştür (The World Bank. 1997). Polonya, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti ile Slovakya Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması’nı (OASTA) imzalamışlardır. OASTA'nın amacı, 1 Ocak 1998 tarihinden geçerli olmak üzere tarımsal ticaretteki gümrük vergilerinin azaltılması veya tamamen kaldırılmasıdır. Romanya OASTA'ya başvuruda bulunmuştur. Bu ülkeler ile diğer bazı ülkeler arasında "tercihli ticaret anlaşmaları" da bulunmaktadır. Böylece bu ülkelerin gelecekte gösterecekleri ekonomik performans konusunda iyimser bir hava mevcuttur. Bölgede ekonomik gelişme olduğu sürece tarımsal yapıda da daha olumlu ve uygun koşulların oluşması beklenmelidir. Gayri safi yurt içi hasılada sürekli bir artış ve enflasyon oranlarında düşüş, gıda ürünlerine karşı yükselen bir talebi beraberinde getirecektir. Bu ülkelerin ekonomileri dünya ekonomileriyle bütünleştikçe, dünya fiyatlarındaki değişmeler iç piyasalardaki tarımsal ürün fiyatlarına yansıyacaktır. Tarım kesiminde daha istikrarlı piyasa koşulları, özel mülkiyetin artması, daha fazla gübre, kimyasal madde, yüksek kaliteli tohum vs. kullanılması nedeniyle üretim artışları beklenmektedir. Bununla birlikte bu bölgedeki belirsizlikler iki probleme neden olmaktadır: 1) Eski ve büyük çiftliklerin özelleştirilmesi, çok küçük ve parçalanmış yeni çiftliklerin oluşmasına yol açmıştır. Özel çiftliklerin ortalama büyüklüğü 2 hektardır (USDA. 1997). Küçük çiftlikler mekanizasyon için uygun değildir ve çiftlik kooperatifleri de yaygın değildir. Diğer taraftan eski sistemin getirdiği sorunlar, kooperatiflere karşı bir tepki yaratmaktadır. 2) Yüksek cari faizler ve gelir düzeyinde oluşan belirsizlikler de düşük kredi kullanımının bir nedenidir. Çiftçiler ve bankacıların isteksizliği ve ilgisizliği, tarımda uzun dönemli yatırımların düşük kalmasına yol açmaktadır. Bu iki ciddi sorun enflasyonda kalıcı bir düşüşle sağlanabilir. Böylece düşük faizler ve uygun kredi koşulları ortaya çıkacaktır. Tarımsal kesimde yatırımı arttırmak için özelleştirme de tamamlanmalıdır. Avrupa Birliği’ne üyeliğin varsayılmadığı, USDA tarafından geliştirilen bir tarımsal projeksiyon modeline göre ODA ülkelerinin 2005-2006 yıllarında 2,6 milyon ton buğday ve 2,7 milyon ton mısır ihraç edecekleri tahmin edilmektedir. Bölgedeki en kalabalık ülke olan Polonya dışında diğer bütün ülkeler net buğday ihracatçısı olacaklardır. Macaristan, Romanya ve eski Yugoslavya net mısır ihracatçısı; Polonya, Çek Cumhuriyeti ve Slovakya ise net mısır ithalatçısı konumuna geleceklerdir. Bu üç ülkede domuz üretiminin artışı, mısıra olan talebi de arttıracaktır. Arpa sözkonusu olduğunda ise, bölgenin net ithalatçı olacağı anlaşılmaktadır. Arpa fiyatlarında hızlı bir düşüş ve talepte hızlı bir yükselme beklenmekte olup, 2006 yılında bölgenin toplam arpa ithalatının 500 bin ton olacağı tahmin edilmektedir. Çalışma Raporu / 1998-1 16 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Bölgedeki önemli yağlı tohumlar; kolza tohumu, ayçiçeği tohumu ve soya fasulyesidir. Bu ürünler değişik ülkelerde yetiştirilmektedir. Kolza Polonya, Çek Cumhuriyeti ve Slovakya’da; ayçiçeği Bulgaristan, Romanya ve Macaristan’da ve soya Romanya ile eski Yugoslavya'da. Bölge kolza tohumu ve ayçiçeği tohumunda net ihracatçı ve soya fasulyesinde net ithalatçıdır. Pazar ekonomisine geçiş dönemi başladığından beri üreticilerin soya fasulyesi tarımına karşı olan ilgilerini kaybettikleri görülmektedir. Bu durumun yakın dönemde değişeceğine dair bir belirti de yoktur. Bununla birlikte Sırbistan ve Hırvatistan'daki durumun düzelmesi üretimin artmasına yol açabilir. Ayçiçeği üretiminin son yıllarda artış gösterdiği görülmektedir. Gerçekten de, özel çiftliklerde ayçiçeği üretiminin karlı olduğu görülmektedir. Yakın gelecekte ayçiçeği fiyatlarının elverişli olması, üretimin daha da artmasına yol açacaktır. Bölgede bitkisel yağlara ve canlı hayvanlara olan talebin artması nedeniyle artan ayçiçeği üretiminin yine bölge içinde tüketilmesi beklenmektedir. Daha önce ülke örneklerinde belirtildiği gibi, geçiş döneminden en fazla etkilenen sektör canlı hayvan yetiştiriciliğidir. Artan yem fiyatları ve düşen tüketici gelirleri nedeniyle talepte ciddi düşüşler gözlenmiştir. Bununla birlikte sektörde 1996 ve 1997 yıllarında bir iyileşme de görülmektedir. Kümes hayvanları, domuz ve sığır sayısında artışlar görülmektedir. Düşme eğilimindeki yem fiyatları ve artan bölgesel talep nedeniyle üretimde artış beklenmektedir. Sonuçta da, bu bölgenin domuz, sığır eti ve kümes hayvancılığında net ihracatçı olması beklenmektedir. Domuz ve kümes hayvanları bölge tüketicileri tarafından en fazla tercih edilen et çeşitleridir ve bu ürünlerde talebin üretimden daha hızlı artış göstermesi ve böylece net ihracatın düşmesi beklenmektedir. Dolayısıyla ODA ülkelerinin buğday, mısır ve sığır etinde artan oranlarda, domuz ve kümes hayvancılığında azalan oranlarda net ihracatçı olmaları; soya fasulyesinde artan oranlarda net ithalatçı, yağlı tohumlarda azalan oranda net ihracatçı olmaları beklenmektedir. USDA projeksiyonlarına benzer biçimde FAPRI projeksiyonları da (FAPRI. 1997) Doğu Avrupa Bölgesinin (Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Romanya, Slovakya) buğday (2005/06’ya kadar yılda yaklaşık 3 milyon ton ihracat), yemlik tahıllar (2005/06 yılına gelindiğinde 1,7 milyon ton ihracat), domuz eti (2005’ten sonra yılda 100 bin tonun üzerinde ihracat), tavuk eti (2005/06’ya gelindiğinde yıllık 50 bin ton ihracat) ve süt ürünlerinde net ihracatçı olacağını göstermektedir. Buna karşılık, aynı projeksiyonlara göre Doğu Avrupa Bölgesi soya fasulyesi (2006 yılında 416 bin tonun üzerinde ithalat), soya küspesi (2006 yılına gelindiğinde yılda 2 milyon 360 bin ton ithalat) ve pamukta (2000 yılından sonra yılda 300 bin tonun üzerinde ithalat) net ithalatçı olacaktır.Buna karşılık, kırmızı ette bölgenin 2003 yılına kadar net ihracatçı, bu tarihten sonra ise net ithalatçı (2006 yılına gelindiğinde yılda 39 bin ton ithalat) olacağı öngörülmektedir. Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Romanya ve Bulgaristan’ın Avrupa Birliği’ne olası üyeliği durumunda tarımsal fiyatların değişmesini beklemek gerekmektedir. Tablo 11’de seçilmiş bazı tarımsal ürünler için ve Avrupa Birliği fiyatlarının yüzdesi olarak Türkiye'deki fiyatlar verilmiştir. Çalışma Raporu / 1998-1 17 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Tablodan görüleceği üzere Türkiye bir çok sebze ve meyve ürünlerinde karşılaştırmalı üstünlüğünü korurken, pirinç dışında diğer tahıllar grubunda hemen hemen eşit fiyatlara sahiptir. Koyun eti ve büyük baş hayvan eti fiyatları da Avrupa Birliği fiyatlarına yakındır. Türkiye'nin tütünde bir avantajı olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla Tablo 11 – Seçilmiş Bazı Tarımsal Ürünlerde Türkiye’deki Fiyatların AB Fiyatlarına Oranı (%) 1993-95 Fiyatları 1995-96 Fiyatları 1995-96 Fiyatları Yumuşak buğday 97 Patates 144 Koyun eti Durum buğdayı 106 Soğan 79 Büyük baş hayvan eti Arpa 82 Zeytin 118 Tavuk eti Mısır 89 Fındık 53 Pirinç 157 Kuru üzüm 82 Ayçiçeği tohumu Sofralık üzüm 131 89 Şeker pancarı 64 Domates 84 Nohut 34 Limon 132 Mercimek 58 Portakal 179 Tütün 86 Çay 97 97 93 120 Kaynak: Grethe (1997) Tablo 2B ila Tablo 9B’de verilen Türkiye ile ODA Ülkeleri ve Rusya Federasyonu arasındaki net ticaret değerlendirmelerinden elde edilen bir çok sonuç, yukarıdaki tablo tarafından doğrulanmaktadır. Bu çalışmada hiç yer verilmemiş olan işlenmiş tarımsal ürünler ve gıda maddeleri için de ayrıntılı bir çalışma yapılması gereklidir. Bu çalışmanın böyle bir analiz için başlangıç teşkil edeceğini umuyoruz. Notlar 1. Orta ve Doğu Avrupa (ODA) ülkeleri: Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Polonya, Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya. 2. İlginç bir tartışma, fiyat destekleme sisteminin yarattığı yüksek bütçe maliyetleri ve buradan hareketle tüketiciye yansıyan yüksek fiyatlara rağmen, OTP'nin çiftçilere arzu edilen desteği sağlamadığı noktası etrafında yoğunlaşmaktadır. Özellikle küçük çiftçiler ve Avrupa Birliği'nin az gelişmiş bölgelerindeki çiftçilerin entansif üretim tekniklerini uygulayamadıkları bilinmektedir. Bundan dolayı bu çiftçiler OTP'nin olanaklarından yararlanamamaktadırlar. Gerçekten de 1992 yılındaki OTP Reformuna kadar, birliğin sınırları içinde yer alan çiftçilerin yüzde 80'ine toplam tarımsal teşviklerin sadece yüzde 20'si ulaşabilmişti. Çalışma Raporu / 1998-1 18 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Kaynaklar Agenda 2000. 1997. For A Stronger and Wider Union. Vol. I, Strasbourg. FAO. 1991,1993a, 1994. The State of Food and Agriculture. Rome. FAO. 1993, 1995. International Trade Statistics Yearbook. Volumes I, II, Rome. FAPRI. 1997. FAPRI 1997 World Agricultural Outlook. Iowa State University. University of Missouri-Columbia. Grethe. H. 1997. “Implications of Turkey’s Commitments Under the WTO”. DraftFinal Report of TCP/TUR/4552, Ankara içinde. IMF. 1993. World Economic Outlook. Washington, DC. IMF. Değişik sayılar. Country Reports. Washington, DC. The Economist. Değişik sayılar. Country Reports. London. The World Bank. 1997. World Development Report. Washington, DC. Turkish Undersecretary of Foreign Trade. 1997. Unpublished Foreign Trade Statistics, Ankara. USDA. 1992. Former USSR Agriculture and Trade Report. USDA. RS-92-1. Washington, DC. USDA. 1997. International Agriculture and Trade: European Update. Washington, DC. Valdes. et al. 1996. “The Uruguay Round and Agricultural Policies in Developing Countries and Economies in Transition.” . World Bank. Implications of the Uruguay Round for Developing Countries’ Food Supply. Washington, DC. içinde. Çalışma Raporu / 1998-1 19 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Çalışma Raporu / 1998-1 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları TEAE Yayın Listesi Kitaplar • T. Dölekoğlu, Türkiye I. Yağlı Tohumlar, Bitkisel Yağlar ve Teknolojileri Sempozyumu Bildirileri, Yayın No: 107, Ağustos, 2003 • T. Özüdoğru, Y.E. Ertürk, 2003, Türkiye VI. Pamuk ve Tekkstil ve Konfeksiyon Sempozyumu Bildirileri, Yayın No: 106, Ağustos. 2003, Ankara • T.Özüdoğru, E. Ertürk, 2002, Türkiye V. Pamuk, Tekstil ve Konfeksiyon Sempozyumu Bildiriler, Yayın No: 87, Ekim, Ankara • N.Akyıl, T.Özüdoğru, 2001,Yeni Gelişmeler Işığında Pamuk Sektörü, IV. Türkiye Pamuk, Tekstil ve Konfeksiyon Sempozyumu Bildirileri, Yayın No: 77, Aralık, Ankara. • N.Akyıl, 2000, Pamuk Endüstrisinde Pazar Merkezli Bilgi Akışı, Türkiye III. Pamuk, ve Konfeksiyon Sempozyumu Bildiriler Tartışmalar, Yayın No: 47, Ekim, Ankara. • S. Tan, Y. E. Ertürk, 2000, Türkiye'de Hayvancılık Sektörü: Üretici, Sanayici ve Politika Yapıcılar Açısından Sektörün Değerlendirilmesi, Türkiye I. Besi ve Süt Hayvancılığı Sempozyumu Bildirileri, Yayın No: 46, Temmuz, Ankara. • A. Bayaner, H. Bozkurt, 1999, Türk Tarımında Bilim ve Araştırma Politikaları (İngilizce), Yayın No: 30, Ekim, Ankara. • N. Akyıl, A. Bayaner, 1999, Pamukta Tarım ve Sanayi Entegrasyonu, Türkiye II. Tekstil ve Konfeksiyon Sempozyumu Bildirileri, Yayın No: 27, Ağustos, Ankara. • A. Bayaner, G. Nevruz, N. Akyıl, 1998, I. Türkiye Pamuk, Tekstil Sempozyumu: Bildiriler, Tartışmalar, Yayın No: 12, Ekim, Ankara. • O. Aydoğuş, G. Nevruz, 1998, I. Türkiye Buğday Sempozyumu: Bildiriler, Tartışmalar, Yayın No: 11, Temmuz, Ankara. • T. Yıldırım, A. Schmitz, W.H. Furtan, 1998, Dünya Tarım Ticareti (İngilizce), Westview Press, USA. ve Tekstil Pamuk, Konfeksiyon Çalışma Raporları • C. (Özçiçek) Dölekoğlu, 2003, Tüketicilerin İşlenmiş Gıda ÜrünlerindeKalite tercihleri, Sağlık Riskine Karşı Tutumları ve Besin Bileşimi Konusunda Bilgi Düzeyleri (Adana Örneği), Yayın No: 105, Temmuz, Ankara • S. Tan, İ. Dellal, 2003, Avrupa Birliği’nde Ortak Tarım Politikasının İşleyişi ve Türk Tarımının Uyum Süreci, Yayın No: 100, Mayıs Ankara. • R.Yeni, C.Ö. Dölekoğlu, 2003, Tarımsal Destekleme Politikasında Süreçler ve Üretici Transferleri, Yayın No: 98, Nisan, Ankara. • T. Binici, A. Koç, A. Bayaner, 2001, Üretici Risk Davranışları ve Etkileyen Sosyo-ekonomik Faktörler: Adana Aşağı Seyhan Ovası Örneği (İngilizce), Çalışma Raporu 2001-1, Yayın No:61, Nisan, Ankara. • F. Fuller, A. Koç, H. Şengül and A. Bayaner, 2000, Türkiye’de Çiftlik Düzeyinde Yem Talebi (İngilizce), Çalışma Raporu 99WP226, CARD, Ekim, Iowa. • S. Tan, B. Şener, S. Aytüre, 1999, Feoga ve Türkiye'de Uygulanabilirliği, Çalışma Raporu 1999-3, Yayın No: 38, Aralık, Ankara. • A. Şener, A. Koç,1999, Türkiye'de Kimyasal Gübre Talebi, Çalışma Raporu 1999-2, Yayın No: 25, Ağustos, Ankara. Çalışma Raporu / 1998-1 1 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları • A. Bayaner, V. Uzunlu, 1999, Türk Baklagil Pazarlama Politikalarının Dünya Ticaretine Etkileri, Çalışma Raporu 1999-1, Yayın No: 20, Nisan, Ankara. • T. Yıldırım, W. H. Furtan, A. Güzel, 1998, Türkiye Buğday Politikasının Teorik ve Uygulamalı Analizi, Çalışma Raporu 1998-4, Mayıs, Ankara. • E. H. Çakmak, H. Kasnakoğlu, T. Yıldırım, 1998, Fark Ödeme Sisteminin Ekonomik Analizi, Çalışma Raporu 1998-3, Nisan, Ankara. • A. Bayaner, 1998, Türkiye Makarnalık Buğday Sektörü ve Uluslararası Pazardaki Rekabet Gücü, Çalışma Raporu 1998-2, Yayın No: 8, Nisan, Ankara. • M. Fisunoğlu, M. Pınar ve O. Aydoğuş, 1998, Türkiye'nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları, Çalışma Raporu 1998-1, Mart, Ankara. Monograf • H. Tanrıvermiş, 2000, Orta Sakarya Havzası'nda Domates Üretiminde Tarımsal İlaç Kullanımının Ekonomik Analizi, Yayın No: 42, Mayıs, Ankara. Proje Raporları • C. (Özçiçek) Dölekoğlu, 2003, Tüketicilerin İşlenmiş Gıda ÜrünlerindeKalite tercihleri, Sağlık Riskine Karşı Tutumları ve Besin Bileşimi Konusunda Bilgi Düzeyleri (Adana Örneği), Yayın No: 105, Temmuz, Ankara • Aysel (Özdeş) Akbay, 2003, Türkiye'de Şeker Üretiminin Ekonomik ve sosyal Karlılığının Değerlendirilmesi, Yayın No: 104, Temmuz, Ankara • U. Özkan a. Erkuş, 2003, Bayburt İlinde Sığır Yetiştiriciliğine Yer Veren tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi, Yayın No: 103, Temmuz, Ankara • S. Demirci, Şeker Kanunundaki Değişiklikle Olasi Etkilerin Ekonomik Analizi, Yayın No: 102, Haziran,Ankara. • T.Dizdaroğlu, B.Aksu,S.Dönmez. 2003, Ege ve Güney Marmara Bölgelerinde Yağlık ve Sofralık Zeytin Yetiştiriciliğinin Ekonomik Analizi , Yayın No: 101, Haziran, Ankara • Karlı, B. 2003, Gap Alanındaki Tarım Kooperatifleri ve Diğer Çiftçi Örgütlerinin Bölge Kalkınmasındaki Etkinliği, Yayın No: 97, Mart, Ankara. • A. Gül, A. Özdeş Akbay, C. Özçiçek Dölekoğlu, R.Özel, C.Akbay, Adana İli Kentsel Alanda Ailelerin Ev Dışı Gıda Tüketimlerinin Belirlenmesi, Yayın No:95, Ocak, Ankara. • R. Tunalıoğlu, O. Gökçe, 2002, Ege Bölgesinde Optimal Zeytin Yayılış Alanlarının Tespitine Yönelik Bir Araştırma, Yayın No: 90, Aralık, Ankara. • Karlı, B. 2002, GAP Alanındaki Tarıma Dayalı Sanayi İşletmelerinin Gelişimi, Sorunları ve Çözüm Yolları , Yayın No: 88, Eylül, Ankara. • S. Tan, Y.E.Ertürk, Türkiye’de Süt Tozu Üretimi ve Dünyadaki Rekabet Şansı, Yayın No: 86, Ekim, Ankara. • S. Tan, İ. Dellal. 2002, Kırmızı Et Üretim ve Tüketim Açığını Kapatmak İçin Alternatif Bir Yaklaşım: Hindi Üretimi ve Sözleşmeli Yetiştiricilik Modeli, Proje Raporu 2002-3. Yayın No: 85, Temmuz, Ankara. • İ. Dellal, G. Keskin, G. Dellal. 2002, GAP Bölgesinde Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinin Ekonomik Analizi ve Hayvansal Ürünlerin Pazara Arzı, Proje Raporu 2002-2. Yayın No: 83, Temmuz, Ankara. • G. Dellal, A. Eliçin, N. Tekel, İ. Dellal, 2002, GAP Bölgesinde Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinin Yapısal Özellikleri, Proje Raporu 2002-1. Yayın No: 82, Temmuz, Ankara. Çalışma Raporu / 1998-1 2 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları • T.Özüdoğru, H.Tatlıdil, 2001, “Bu Toprağın Sesi” Televizyon Programının Polatlı İlçesinde Çiftçi Davranışlarına Etkileri Üzerine Bir Araştırma, Proje Raporu. Yayın No: 78, Aralık, Ankara. • P. Karahocagil, 2001, Yeter Gelirli İşletme Büyüklüğü: Literatür İncelemesi, Proje Raporu 200124, Yayın No:76, Ekim, Ankara. • G. Malorgio, A. Koç, A. Bayaner, M.U. Kandemir, 2001, Türkiye’de Gıda Sektörünün Yapısı ve Performansı (İngilizce), Proje Raporu 2001-23 , Yayın No:75, Ekim, Ankara. • S. Tan, 2001, Türkiye’de Sütçülük Sektöründe Bölgeler Arası Yapısal Değişimin Spatial Denge Modeli İle Analizi, Proje Raporu 2001-22, Yayın No: 72, Ağustos, Ankara. • C. Abay, S. Sayan, B. Miran, A. Bayaner, 2001, Türkiye’de Tarıma Yapılan Transferlerin Enflasyon Üzerine Etkileri: Bir Nedensellik Araştırması, Proje Raporu 2001-21, Yayın No:71, Haziran, Ankara. • M. Sarımeşeli, F. Tatlıdil, 2001, Doğrudan Gelir Desteği ve Kayıt Sistemi Pilot Uygulaması ve Orman İçi Köyler Açısından Değerlendirilmesi, Proje Raporu 2001-20, Yayın No:70, Nisan, Ankara • B. Saraçoğlu, O. Aydoğuş, N. Köse, D. İşgören, 2001, Türkiye’de Su Ürünleri Sektörü: Üretim, Talep ve Pazarlama, Proje Raporu 2001- 19, Yayın No:69, Nisan, Ankara. • E. Çakmak, H. Kasnakoğlu, 2001, Tarım Sektöründe Türkiye ve Avrupa Birliği Etkileşimi, Proje Raporu 2001-18 , Yayın No:68, Nisan, Ankara. • S. Demirci, 2001, Şeker Fabrikalarının Performans Analizi ve Toplam Faktör Verimliliklerinin Ölçümü: Dea ve Malmquist Indeks Yaklaşımı, Proje Raporu 2001-17, Yayın No:67, Nisan, Ankara. • O. Zaim, A. Bayaner, M.U. Kandemir, 2001, Tarımda İller ve Bölgeler Düzeyinde Üretkenlik ve Etkinlik: Farklar ve Nedenler, Proje Raporu 2001-16, Yayın No:66, Nisan, Ankara. • A.Koç, A.Bayaner, M.U. Kandemir, 2001, Gümrük Birliği ve DTÖ’nün Tarımsal Ticaret Üzerine Etkisi, Proje Raporu 2001-15, Yayın No:65, Nisan, Ankara. • TEAE personeli Türkiye’de Bazı Bölgeler için Önemli Ürünlerde Girdi Kullanımı ve Üretim Maliyetleri, 2001, Proje Raporu 2001-14, Yayın No:64, Nisan, Ankara. • A. Koç, H. Tanrıvermiş, F. Budak, E. Gündoğmuş, H. İnan, A. Kubaş, B. Özkan, 2001, Türkiye Tarımında Kimyasal İlaç Kullanımı: Etkinsizlik, Sorunlar ve Alternatif Düzenlemelerin Etkileri, Proje Raporu 2001-13, Yayın No:63, Nisan, Ankara. • E.Işıklı, A. Koç, B.Miran, N.Akyıl, C.Abay, S.Güler, C.Günden, 2001, Türkiye’de Tütünde Arz Kontrolü ve Ekonomik Etkileri, Proje Raporu 2001-12, Yayın No:62, Nisan, Ankara. • Ş. Akdemir, T. Binici, H. Şengül, vd. 2001, Bölge Bazlı Tarım Sigortasının Türkiye’de Seçilmiş Bölgeler İçin Potansiyel Sigorta Talebinin ve Talebinin Karşılanabilirliğinin Belirlenmesi, Proje Raporu 2001-11, Yayın No:60, Nisan, Ankara. • S. Alpay, İ. Yalçın, T. Dölekoğlu, 2001, Avrupa Birliği Kalite ve Sağlık Standartlarının Türk Gıda Sanayi Sektörü Rekabet Gücü Üzerine Etkisi, Proje Raporu 2001-10, Yayın No:59, Nisan, Ankara • A.Bayaner, A. Koç, H. Tanrıvermiş, E.Gündoğmuş, N. Ören, B.Özkan, 2001, Doğrudan Gelir Desteği Pilot Uygulamasının İzleme ve Değerlendirilmesi, Proje Raporu 2001-9, Yayın No:57, Mart, Ankara • D. Ediz, A. Ş. İntişah, R. Özlü, 2001, Doğrudan Gelir Desteği Pilot Uygulaması (Türkçe ve İngilizce), Proje Raporu 2001-8, Yayın No:56, Mart, Ankara. • F. Yavuz, Ş.Aksoy, S. Tan, V. Dağdemir, A. Keskin, 2001, Türkiye’de Süt Pazarlama Sisteminin İyileştirilmesi İçin Kurumsal Yapılanma İhtiyacı Üzerine Bir Araştırma, Proje Raporu 2001-7, Yayın No:55, Mart, Ankara. • A. Koç, V. Uzunlu A. Bayaner, 2001, Türkiye Tarımsal Ürün Projeksiyonları 2000-2009, Proje Çalışma Raporu / 1998-1 3 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Raporu 2001-6, Yayın No:54, Şubat, Ankara. • A.Koç, A. Bayaner, S. Tan, Y.E. Ertürk, F. Fuller, 2001, Türkiye’de Destekleme Politikaları ve Programlarının Hayvancılık Sektörünün Gelişmesi Üzerine Etkisi (İngilizce), Proje Raporu 20015, Yayın No:53, Ocak, Ankara. • Y.E. Ertürk, 2001, Ankara İli Kızılcahamam İlçesinde Köy-Tür’e Bağlı Olarak Faaliyet Gösteren Broiler İşletmelerinin Ekonomik Analizi, Proje Raporu 2001-4, Yayın No:52, Ocak, Ankara. • S. Akgüngör, F. Barbaros, N. Kumral, 2001, Türkiye’de Meyve ve Sebze İşleme Sanayinin Avrupa Birliği Piyasasında Sürdürülebilir Rekabet Gücü Açısından Değerlendirilmesi, Proje Raporu 2001-3, Yayın No: 51, Ocak, Ankara. • Y. Z. Özcan, 2001, Türkiye’de Fındık, Çay, Şeker Pancarı ve Tütün Tarımında Hızlı Kırsal Değerlendirme (ingilizce), Proje Raporu 2001-2, Yayın No: 50, Ocak, Ankara. • H. Şengül, A. Koç, N. Akyıl, A. Bayaner, F. Fuller, 2001, Türkiye’de Pamuk Pazarı: Gelecekteki Talebi Etkileyen Faktörlerin Değerlendirilmesi, Proje Raporu 2001-1, Yayın No: 49, Ocak, Ankara. • M. Sarımeşeli, O. Aydoğuş, 2000, Dünya Fındık Piyasasının Ekonomik Analizi ve Türkiye için Optimum Politikaların Saptanması, Proje Raporu 2000-6, Yayın No: 45, Temmuz, Ankara. • I. Dellal, 2000, Antalya İlinde Kıl Keçisi Yetiştiriciliğine Yer Veren Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi ve Planlanması, Proje Raporu 2000-5, Yayın No: 43, Haziran, Ankara. • H. Tanrıvermiş, E. Gündoğmuş, V. Ceyhan, H. Fidan, H. Özüdoğru, 2000, Türkiye'de Özelleştirme Uygulamalarının Tarım Kesimine Etkilerinin Değerlendirilmesi, Proje Raporu 2000-3, Yayın No:41, Mayıs, Ankara. • S. Demirci, 2000, Doğrudan Gelir Sistemi ve Uygulamalar: Literatür İncelemesi, Proje Raporu 2000-1, Yayın No: 40, Mayıs, Ankara. • B. Saraçoğlu, N. Köse, 2000, Bazı Gıda Sanayilerinin Uluslararası Rekabet Gücü: Makarna, Bisküvi ve Un Sanayi, Proje Raporu 2000-2, Yayın No: 39 , Mayıs, Ankara. • T. Kıral, H. Kasnakoğlu, 1999, Tarımsal Ürünler İçin Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi, Proje Raporu 1999-13, Yayın No: 37, Aralık, Ankara. • S. Demirci, 1999, Destekleme Alımı ve Fark Ödeme Sisteminin Refah ve Dağılım Etkilerinin İncelenmesi, Proje Raporu 1999-12, Yayın No: 36, Aralık, Ankara. • J. Brooks, A. Tanyeri, 1999, Tarımsal Politika Reformu: Sosyal Hesap Matriksi Yaklaşımı ( ingilizce), Proje Raporu 1999-11, Yayın No: 35, Aralık, Ankara. • E. H. Çakmak, H. Akder, 1999, Dünya Ticaret Örgütü-Tarım Anlaşması'nın Yeni Görüşme Dönemi ve Türkiye: Olanaklar, Kısıtlar ve Stratejiler, Proje Raporu 1999-10, Yayın No:34, Aralık, Ankara. • A. Özçelik, H. Tanrıvermiş, E. Gündoğmuş, A. Turan, 1999, Türkiye'de Sulama İşletmeciliğinin Geliştirilmesi Yönünden Şebekelerin Birlik ve Kooperatiflere Devri ile Su Fiyatlandırma Yöntemlerinin İyileştirilmesi Olanakları, Proje Raporu 1999-9, Yayın No: 32, Kasım, Ankara. • A. Koç, J. Beghin, F. Fuller, Ş. Aksoy, T. Dölekoğlu, A. Şener, 1999, Türkiye'de Yağlı Tohumlar Pazarı: Uluslararası Fiyatlar ve Alternatif Politikaların Arz, Talep ve İkame Ürünler Üzerine Etkileri (Türkçe ve İngilizce), Proje Raporu 1999-8, Yayın No: 31, Eylül, Ankara. • A. Bayaner, 1999, Çorum İlinde Yumurta Tavukçuluğunun Ekonomik Analizi, Proje Raporu 1999-7 Yayın No: 23, Haziran, Ankara. • E. Çakmak, H. Kasnakoğlu, H. Akder, 1999, Türk Tarımında Destekleme Alımları ve Pazar Girişi Etkileri: Tarımsal Sektör Modeli Analizi, (İngilizce), Proje Reporu 1999-6 Yayın No: 22, Mayıs, Ankara. • W. H. Furtan, A. Güzel, G. Karagiannis, A. Bayaner, 1999, Türkiye’de Tarımsal Araştırmaların Getirisi ve Tarımsal Verimlilik (İngilizce), Proje Raporu 1999-5, Yayın No: 21, Mayıs, Ankara. Çalışma Raporu / 1998-1 4 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları • O. Yurdakul, v.d., 1999, Türkiye’de Hayvansal Ürünler Arzı ve Yem Talebi: Mevcut Durumun Değerlendirilmesi ve Alternatif Politika Senaryoları (Türkçe ve İngilizce), Proje Raporu 1999-4, Yayın No: 17, Mart, Ankara. • S. Akgüngör, B. Miran, C. F. Abay, E. Olhan, N.K. Nergis, 1999, İstanbul, Ankara, ve İzmir İllerinde Tüketicilerin Çevre Dostu Ürünlere Yönelik Potansiyel Talebinin Tahminlenmesi, Proje Raporu 1999-3, Yayın No: 15, Şubat, Ankara. • A. Özçelik, A.Turan, H. Tanrıvermiş, 1999, Türkiye’de Tarımın Pazara Entegrasyonunda Sözleşmeli Tarım ve Bu Modelin Sürdürülebilir Kaynak Kullanımı ile Üretici Geliri Üzerine Etkileri, Proje Raporu 1999-2, Yayın No: 14, Şubat, Ankara. • A. Schmitz, E. Çakmak, T. Schmitz and R. Gray, 1999, Türk Tarımında Devlet Eliyle Ticaret (Türkçe ve İngilizce), Proje Raporu 1999-1, Yayın No: 13 Şubat, Ankara. Durum ve Tahmin Raporları • T. Dölekoğlu, Yağlı Tohumlar ve Bitkisel Yağlar Durum ve Tahmin 2003-2004, Yayın No: 110, Ağustos 2003, Ankara • C. (Özçiçek) Dölekoğlu, F. Uysal, Yemeklik Kuru Baklagil Durum ve Tahmin 2003-2004, Ağustos, 2003 Ankara • G. Keskin, F. Pezikoğlu, U. Gül, Sebze Durum Raporu 2002-Domates, Yayın No: 108, Temmuz, 2003, Ankara • İ. Dellal, U.Gül, H. Anaç. 2003. Buğday Durum ve Tahmin: 2003/2004, Durum ve Tahmin 2003-2, Yayın No: 99, Ankara. • R. Tunalıoğlu, P. Karahocagil ve M. Tan, Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Durum ve Tahmin:2003, Durum ve Tahmin:2003-1,Yayın No:96, Mart, Ankara. • Y. E. Ertürk, S. Tan, Et ve Et Mamülleri Durum ve Tahmin: 2003, Durum ve Tahmin 2003-5, Yayın No: 94, Aralık, Ankara. • S. Tan, Y. E. Ertürk, Süt ve Süt Mamülleri Durum ve Tahmin: 2003, Durum ve Tahmin 2003-4, Yayın No: 93, Aralık, Ankara. • Y. E. Ertürk, S. Tan, Kümes Hayvanları ve Yumurta Durum ve Tahmin: 2003, Durum ve Tahmin 2003-1, Yayın No: 92, Aralık, Ankara. • H. Ege, P. Karahocagil 2002, Yemlik Tahıllar Durum ve Tahmin: 2002/2003, Durum ve tahmin 2002-2, Yayın No: 91, Aralık, Ankara • T. Özüdoğru, 2002, Pamuk Durum ve Tahmin: 2002/2003, Durum ve Tahmin 2002-1, Yayın No:89, Ekim, Ankara. • İ. Dellal, R. Tunalıoğlu 2002, Buğday Durum ve Tahmin: 2002/2003, Durum ve Tahmin 2002-1, Yayın No: 84, Ankara. • H.Ege, P.Karahocagil 2001, Yemlik Tahıllar Durum ve Tahmin: 2001/2002, Durum ve Tahmin 2001-7, Yayın No: 82, Aralık, Ankara. • Y.E. Ertürk, S.Tan, Kümes Hayvanları ve Yumurta Durum ve Tahmin: 2002, Durum ve Tahmin 2001-6, Yayın No: 81, Kasım, Ankara. • Y.E. Ertürk, S.Tan, Et ve Et Mamülleri Durum ve Tahmin: 2002, Durum ve Tahmin 2001-5, Yayın No: 80, Kasım, Ankara. • Y.E. Ertürk, S.Tan, Süt ve Süt Mamülleri Durum ve Tahmin: 2002, Durum ve Tahmin 2001-4, Yayın No: 79, Kasım, Ankara. • İ. Dellal, 2001, Buğday Durum ve Tahmin: 2001/2002, Durum ve Tahmin 2001-3, Yayın No: 74, Çalışma Raporu / 1998-1 5 TEAE Türkiye’nin Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya Federasyonu ile Tarımsal Ticaret Olanakları Eylül, Ankara. • T. Dölekoğlu, 2001, Yağlı Tohumlar ve Bitkisel Yağlar Durum ve Tahmin: 2001/2002, Durum ve Tahmin 2001-2, Yayın No:73, Ağustos, Ankara. • T. Özüdoğru, N. Akyıl, 2001, Pamuk Durum ve Tahmin: 2001/2002, Durum ve Tahmin 2001-1, Yayın No:58, Eylül, Ankara. • İ. Dellal, H. Ege, 2000, Yemlik Tahıllar Durum ve Tahmin: 2000/2001, Durum ve Tahmin 2000-2, Yayın No: 48, Aralık, Ankara. • H. Ege, İ. Dellal, 2000, Buğday Durum ve Tahmin: 2000/2001, Durum ve Tahmin 2000-1, Yayın No: 44, Temmuz, Ankara. • N. Akyıl, 1999, Pamuk Durum ve Tahmin: 1999/2000, Durum ve Tahmin 1999-8, Yayın No: 33, Aralık, Ankara. • H. Ege, 1999, Yemlik Tahıllar Durum ve Tahmin: 1999/2000, Durum ve Tahmin 1999-7, Yayın No: 29, Eylül, Ankara. • Y.E. Ertürk, S. Tan, 1999, Et ve Et Mamülleri Durum ve Tahmin: 1999, Durum ve Tahmin 1999-6, Yayın No: 28, Ağustos, Ankara. • S. Tan, Y.E. Ertürk, 1999, Süt ve Süt Mamülleri Durum ve Tahmin: 1999, Durum ve Tahmin 19995, Yayın No: 26, Ağustos, Ankara. • O. Aydoğuş, H. Ege, N. Köse, 1999, Buğday Durum ve Tahmin: 1999/2000, Durum ve Tahmin 1999-4, Yayın No: 24, Haziran, Ankara. • H. Ege, Y.E. Ertürk, 1999, Yemlik Tahıllar Tahmin: 1998/99, Tahmin 1999-3, Yayın No: 19, Mart, Ankara. • Ş. Aksoy, A. Şener, 1999, Yağlı Tohumlar ve Bitkisel Yağlar Durum ve Tahmin: 1997/98, Durum ve Tahmin 1999-2, Yayın No: 18, Mart, Ankara. • N. Akyıl, 1999, Pamuk Tahmin: 1998/99, Tahmin 1999-1, Yayın No: 16, Mart, Ankara. • O. Aydoğuş, H. Ege, Y. E. Ertürk, 1998, Buğday Tahmin: 1998/99, Tahmin 1998-5, Aralık, Ankara. • N. Akyıl, Y.E. Ertürk, 1998, Pamuk Durum ve Tahmin: 1998/99, Durum ve Tahmin 1998-4, Eylül, Ankara. • H. Ege, Y.E. Ertürk, 1998, Yemlik Tahıllar Durum ve Tahmin: 1998/99, Durum ve Tahmin 19983, Temmuz , Ankara. • O. Aydoğuş, H. Ege, Y. E. Ertürk, 1998, Buğday Tahmin: 1998/99, Tahmin 1998-2, Temmuz, Ankara. • M. Pınar, N. Akyıl, S. Er ve Y. E. Ertürk, 1998, Pamuk Durum ve Tahmin: 1997/98, Durum ve Tahmin 1998-1, Ocak , Ankara. • O. Aydoğuş, H. Ege, Y. E. Ertürk ve N. P. Zöğ, 1997, Buğday Durum ve Tahmin: 1997/98, Durum ve Tahmin 1997-1, Aralık , Ankara. Çalışma Raporu / 1998-1 6
