TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

MUVAFFAK b. ALi
ı
MWAFFAK b. ALİ
(bk. EBÜ MANSUR el-HEREvl).
L
ı
MWAHHİDLER
ı
_j
ı
(u,~~ı)
Kuzey Afrika ve Endülüs'te
hüküm süren Serberi hanedam
(1130-1 269).
L
_j
Murabıtlar'ın yanlış buldukları bazı
dini
durdurmak amacıyla yeni
bir ıslah hareketinin temsilcisi olarak Kuzey Afrika'da ortaya çıktı. Hanedanın kurucusu ibn Tümert din ilimlerinde sahip
olduğu zengin birikiminin yanında eylemci kişiliğiyle de dikkatleri çekti. ibn Tümert, öğrenimini tamamladıktan sonra
bilgilerini geliştirmek için 499'da (ll 06)
Kurtuba'ya (Cordoba) , ardından Doğu islam dünyasının başlıca ilim merkezlerine
giderek on yıl süren bir seyahatten sonra
hac farlzasını da yerine getirip yurduna
döndüğünde Bicaye, Tilimsan. Fas, Merakeş gibi uğradığı hemen her yerde islam'a aykırı uygulamalar gördü. "Menakir" diye vasıflandırdığı bu anlayış ve davranışlara, özellikle Allah ' ı insan şeklinde
tasavvur eden Mücessime akldesine karşı çıkmayı ve bunları ortadan kaldırmayı ilke edindi. Etrafına , Mellale'den beri kendisinden ayrılmayan öğrencisi Abdülmü'min ei-Kuml'nin de aralarında bulunduğu
çok sayıda taraftar toplayan İbn TCımert,
önce Murabıt Hükümdan Ali b. YCısuf b.
Taşfin'den menakiri düzeltmesini istedi; ancak başşehir Merakeş'ten sürülmesi üzerine Murabıtlar'ın iş başında bulunduğu sürece bir ıslah hareketinin başarı­
ya ulaşmasının mümkün olmadığına kanaat getirerek mevcut düzeni yıkıp yerine yenisini kurmak amacıyla taraftarları­
nı arttırmaya yöneldi. Birkaç yıl sonra yeterli sayıya ulaştıklarını görünce S1S yılı
uygulamalarını
Ramazanında (Ka sım 1121) mehdlliğini
ilan etti. Bu hareket. taraftarlarının çoğunluğunu meydana getiren MasmOdeliler'le meskun Deren dağlarında yeni bir
devletin kuruluşunun ilk adımını oluştur­
du. Devletin resmen teşekkülü ise dokuz
yıl sonra, onun ölümünün ( 14 Ramazan
524 1 21 Ağustos 1130) ardından Abdülmü'min ei-KCıml tarafından gerçekleşti­
rildi. Devlete İbn Tumert'in müridierine
verdiği "muvahhid" adından hareketle Muvahhidler, Abdülmü'min ei-KCıml'ye nisbetle Mü'minller, ibn Tümert'in kabilesine izafetle Masmude Devleti, hükümdarIarına da emlrü'l-mü'minln denildi.
410
Muvahhidler'i, etkisi Deren dağları ile sı­
bir dini- siyasi hareketten teşkilatlı bir
devlete, sonra da Mağrib-i Aksa, Mağrib-i
Evsat, ifrlkıye ve Endülüs"ü sınırları içine
alan büyük bir imparatorluğa dönüştüren
Abdülmü'min'in ardından gelen EbCı Ya'küb Yusuf b. Abdülmü'min ( 1163-1184)
ve EbCı Yusuf ei-MansCır ( 11 84- 1199) dönemlerinde devletin sınırları daha fazla gen işlememekle beraber siyasi istikrar korunduğu gibi ekonomik ve kültürel alanlarda önemli bazı atılımlar gerçekleştirildi.
Yusuf b. Abdülmü'min, iç isyanları bastır­
dıktan sonra dikkatini Endülüs'e çevirdi.
S67'de ( 1172) İbn Merdenlş'in Doğu Endülüs'teki hakimiyetine nihayet verdi. S79'daki ( 11 83) ikinci seferinde Kastilya ile iş
birliği yaparak müslüman şehirlerini taciz
eden Portekizliler'i cezalandırmak amacıy­
la önce Şenterln'i (Santarem), ardından
ÜşbCıne'yi (Lizbon) kuşattı. Ancak bu-sıra­
da ağır şekilde yaralanıp birkaç gün sonra da ölmesi Portekiz seferinin gayesine
ulaşmasını engellediği gibi Portekizliler'i,
Kastilyalılar'ı, Murabıtlar'ın devamı olarak
Balear adalarını elinde tutan Beni Ganiye'yi cesaretlendirdi. Beni Ganiye, Abbasller'e
bağlandıktan sonra Mağrib'e geçerek Bicaye, Cezayir, Milyaneve Tunus'u istila etti (580/1184). EbCı Yusuf ei-MansCır, S83'te ( 1187) Tunus'u geri aldıysa da Beni Ganiye'yi bölgeden tamamen çıkaramadı.
Onun Beni Ganiye ile meşgul olması Kastilyalılar' ın yeniden Endülüs'e akın düzenlemesine yol açtı. S91'de ( 1195) büyük bir
ordunun başında Cebelitarık Bağazı'nı geçen MansCır. Kurtuba'nın kuzeyindeki elErek'te (Alarcos) Kastilya ordusunu ağır
bir bozguna uğrattı ve Kastilya kralı yenilgisinin hemen ardından Muvahhidler'le bir
barış anlaşması yapmak zorunda kaldı.
nırlı
Mansur'un yerine geçen Muhammed
Nasır- Lidlnillah ( 1199-1213 ) babasından
gücünün zirvesinde bir devlet teslim aldı.
içte siyasi istikrarın muhafazası, dışta Endülüs üzerindeki hıristiyan baskısının en
aza indirilip Muvahhidler'in hakim konuma getirilmesi kendinden önceki hükümdarlar gibi onun da siyasetinin iki ana öğe­
siydi. ifrlkıye'de Beni Ganiye'nin üzerine
gönderdiği Abdülvahid b. Ebu Hafs el-Hintati ile oğlu EbCı Zeyd Abdurrahman bölgede hakimiyeti sağladılarsa da onların bu
başarıları bir süre sonra Hafsller'in kuruluşuyla neticelendi. Nasır- Lidlnillah'ın asıl
dikkatini üzerinde topladığı husus el-Erek
zaferi sonrasında yapılan barış antlaşma­
sına rağmen Kastilya Krallığı'nın papalığın
da katkısıyla büyük bir Haçlı ordusu teş­
kili için yoğun bir çaba içine girmiş olmasıydı . Nasır- Lidlnillah 607'de ( 121 ı ı kala-
balık
bir orduyla Endülüs'e geçti ve güneilerleyen Haçlı kuwetlerini Kurtuba'nın kuzeyinde ikab (Las Navas de Tolosa) mevkiinde karşıladı (609/ 1212). Fakat
çok ağır bir yenilgiye uğradı. Bu savaşın ardından Endülüs üzerinde asırlardır devam
eden müslüman- hıristiyan mücadelesindeki üstünlük kesin biçimde hıristiyanla­
ra geçtiği gibi Muvahhidler'in çöküşü de
başladı. Nasır- Lidlnillah'tan sonra on altı
yaşında tahta çıkan oğlu Yusuf ei-Müstansır'ın idari açıdan zayıf bir hükümdar
olması bazı devlet adamlarının ve mahalli
yöneticilerin güç kazanmasına sebep oldu ve devletin çöküşünü hızlandırdı. Endülüs'te bir taraftan Hudller ve Nasrller
gibi mahalli hanedanlıklar kurulurken diğer taraftan Portekiz, Kastilya ve Aragon
krallıkları aralarında TurtCışe (Tartosa), Belensiye (Valensia), Şatıbe (Javita), Batalyevs
(Badajoz), Daniye, Mürsiye (Murcia). Maride
(Merida), Kurtuba (Cordoba) ve işblliye'nin
de (Sevilla) bulunduğu birçok Endülüs şeh­
rini ele geçirdiler.
ikab savaşından Muvahhidler'in yıkılışı­
na kadar (66 7/ 1269) geçen sürede çok sayıda hükümdarın iktidara gelmesi, devletin son döneminin ne kadar çalkantılı ve istikrarsız geçtiğini göstermektedir. Bu devrin en belirgin özelliği Muvahhidler'in askeri gücünün zayıflaması , ülkenin isyanlar ve karışıklıklarla sarsılmasıdır. Ebü'IAia İdrls ei-Me'mCın 'un , büyükçoğunluğu
Maliki olan Mağrib ve Endülüs halkının ve
ulemanın desteğini sağlamak amacıyla ibn
Tümert'in görüşlerinden vazgeçtiğini ilan
etmesi de devletin güçlenmesinden çok
parçalanmasına sebep oldu. 24 Receb 62S
(29 Haziran 1228) tarihinde ele geçirdiği
Tunus'u Muvahhidler adına yöneten ve Muvahhidler'in kurucularından EbCı Hafs eiHintatl'nin nesiine mensup olan EbCı Zekeriyya Yahya ei-Hafsl, Me'mCın'un söz konusu kararı karşısında İbn Tümert'in davasını kendisinin savunduğunu söyleyerek
bağımsızlığını ilan etti. Hafsller'i 632'de
(1235) Tilimsan ve civarında büyük Serberi kabilesi Zenate'ye mensup Abdülvadller'in (Zeyyanller) kuruluşu izledi. Halife
Abdülvahid er-Reş'id (1232-1242) Muvahhidler'i eski gücüne kavuşturmak için bazı
teşebbüslerde bulunduysa da başarılı olamadı . Muvahhidler'in tarih sahnesinden silinmesineyol açan asıl hamle ise.zenate'nin başka bir kolu olan Merlnller'den geldi.
S92'den ( 1196) beri Magrib-i Aksa'da bağımsız yaşayan Mer'iniler 64S'te (1247) Miknas'ı, 646'da ( 1248) Fas, Sela ve Taze'yi,
12S0-12SS arasında Mağrib-i Aksa'nın büyük bölümünü Muvahhidler'den aldılar. Göçebe bir topluluk tarafından yönetilrnek
ye
doğru
MUVAHHiDLER
istemeyen şehiriiierin gösterdiği şiddetli
direnç ve bazan Kastilyahlar' ın , bazan da
Abdülvadiler'in verdiği destek sayesinde
Muvahhidler, Merlnller'in başşehir Merakeş'e ulaşmalarını bir süre geciktirdiler,
fakat 660'tan ( ı 262 ) itibaren sıkı bir kuşatmanın ardından 668'de ( !269 ) şehre
girmelerini engelleyemediler. Böylece Muvahhidler Devleti son bulurken bu sırada
Tinmellel'e çekilmiş olan liderleri de ele
geçirilerek idam edildi.
Muvahhidler hareketi asıl desteğini İbn
Tumert'in mensubu bulunduğu Masmudeli kabilelerden almakla birlikte teşkilat­
ta din faktörünün asabiyet f aktöründen
daha önemli olduğu görülür. Baştan itibaren devlet başkanlığı el-meclisü'l-all gibi
bazı istişa rl organların varlığına rağmen
saltanata dönüştü ve daha geleneksel bir
idari yapılanma tercih edildi. Devlet işle­
rinde umumiyetle Hz. Peygamber'in yönetim usulü örnek alınıyor, halifeler için temel meşruiyet kaynağını İbn TCımert'e nisbet edilen vasiyet teşkil ediyordu. Halifelerio tuğrası "el-hamdü Iiliahi vahdeh" idi.
Halifeler haftanın belli günlerini halkın şi­
kayetlerini dinlemeye ayırmaktaydı. Usre
ve Eşyah denilen önde gelen liderler beğenmedikleri halifeyi azietme yetkisine sahiptiler. Başlangıçta çok sade olan saray
protokolü sonraları Endülüs'ün etkisiyle
daha şatafath ve karmaşık bir yapıya büründü. Devlet teşkilatında Dlvanü'l-inşa ve
Dlvanü ' l-ceyş önemli görevler ifa etmekteydi. Halifelerin merasimleri ve resmi yazışmaları Dlvanü'l-inşa ' nın görev alanını
oluşturmaktaydı . Dlvanü'l-ceyş kendi içinde Dlvanü'l-asker ve Dlvanü't-temylz adıy­
la iki kısma ayrılmıştı . Askerlerin sayısı ve
ihtiyaçları birinci kısmın . orduya alınacak­
ların sınavdan geçirilmesi ve "muvahhid"
olduğuna karar verilenierin kaydedilmesi
ikinci kısmın görevleri arasında yer alıyor­
du. MasmOdeli kabilelerden başka KCımye
ve Sanhace'nin bazı kolları da ordu içinde
önemli bir güç teşkil ediyordu. Ayrıca diğ er et nik g rupların mensu plarından, gönüllü mücahidlerden ve yıkıhş sürecinde
ücretli hıristiyan askerlerden oluşan farkh unsurlar da vardı. "Mahzen" adı verilen
idari sistem gerçek anlamda Muvahhidler
döneminde kurulmuştur (bk. MAHZEN).
Bütün imparatorluklarda olduğu gibi
Muvahhidler Devleti de farklı etnik unsurları ve dinleri içinde barındıran bir yapıya
sahipti. Berberller, Araplar, Müvelledler,
Oğuzlar (Guz), Sakalibe, Sudanlılar başlıca
etnik unsurlardı. Serberiler Sanhace, Masmu de ve Zenate şeklinde üç ana kola ayrılmıştı. Bunlardan İbn Tumert'in mensu- ·
bu bulunduğu Herga'yı da içine alan Mas-
mCıde
nüfusun asli unsurunu ve çoğunlu­
Muvahhid tarihinde önemli bir yere sahip olan bir başka
topluluk ise Abdülmü'min ei-KCıml'nin
mensubu olduğu Zenate'den KCımye idi
ve birçok KCımyeli Abdülmü'min tarafın­
dan Merakeş' e getirilip orduda görevlendirilmişti. Toplumsal hayatta Arap, Serberi ve Müvelled kökenierine rağmen kendilerine sadece Endülüslü diyen ve daha
yüksek bir kültür ve medeniyet seviyesine
sahip bulunan kimselerin önemli bir yeri
vardı. Yönetimde, mimaride, güzel sanatlarda ve bilirnde görülen Endülüs medeniyetinin tesirlerini Kuzey Afrika'ya Fas,
Merakeş . Tunus ve Bicaye gibi şehirlerde
yaşayan bu göçmenler taşımıştır. Muvahhidler iktidarı ele geçirdiklerinde toplumun
büyük çoğunluğunu teşkil eden müslümanlar arasında yahudi ve hıristiyanlar da
bulunuyordu. Mansur döneminde Mağrib'­
de ve Endülüs'teki Muvahhid ordularında
hıristiyan askerlere yer verilmiş . hatta onlar için Merakeş'te bir kilise yaptırılmıştı .
Muvahhidler zamanında özellikle Endülüs
bölgesine deniz nakliyeciliği yapıldı ve güçlü donanmalarla Batı Akdeniz bölgesi kontrol altında tutuldu. İbn Haldun, Muvahhidler'in donanınayı o zamana kadar bilinen
en mükemmel duruma getirdiklerini söyler.
ğunu oluşturmaktaydı.
Abdülmü'min tarafından başlatılan bir
uygulamayla, Muv'3hhid çatısı altında toplanan her müslüman erkeğin İbn TCı­
mert'in akldeye dair risalelerindeki görüş­
leri öğrenmesi zorunluluğu getirilmişti. Bu
eğitim dışında camilerde ve medreselerde
farklı bilim dallarında Arapça olarak daha
üst seviyede öğretim yapılıyordu . Muvahhidler döneminde tefsir ve kıraat başta olmak üzere itme büyük önem verilmiştir.
Haram. Ebü'I-Haccac Yusuf b. İmran eiMezdagi ve Ebü'I-Abbas Ahmed b. FertCıt
es-Süleml ile Abdülcelll b. Musa ei-Kasrl
tefsirin, Ebu Bekir Yahya b. Muhammed
ei- İşblll ve Ebü'I-Hasan Ali b. Muhammed
ei-Belensl gibi Endülüs kökenli alimler kı ­
raat ilminin geliş m esine önemli katkıd a
bulundular. İbn Tumert'in Kur'an ve Sünnet'e dönüş çağrısı yapmasının bir sonucu olarak Muvahhid yöneticileri Endülüslü muhaddislerin Mağrib'e gelmesini teş­
vik edip hadis çalışmalarının canlanmasını
sağladılar. İbn Dihye ei-Kelbl. İbnü 'I-Kat­
tan ei-Mağribl, Abdülcelll b. Musa el-Kasri ve Ebu İshak İbrahim b . Muhammed
ei-Muradl ei-Fasl gibi hadis alimleri yetiş­
ti. İbn Tumert'in fıkhl hükümlerin doğru­
dan Kur'an ve Sünnet'ten çıkarılmasına
dair görüşleri Me ' mCın dönemine kadar
halifeler tarafından devlet politikası olarak
takip edildi. Bu politika uyarınca Abdül-
mü'min ve Mansur devirlerinde Kur'an ve
Sünnet'ten uzaklaştıkları gerekçesiyle Malik! fakihlerinin fürCıa dair eserlerinin yakılması için emirnameler çıkarıldı. Fıkıhta
Zahiriliğin yöntemi tercih edildi ve bu alanda Ebü'I-Hasan Ali b. Muhammed ei-Belensl ei-Fasl. Ebu İshak İbrahim b. Ahmed eiFasl. İbn Dihye ei-Kelbl gibi fakihler yetiş­
ti. Ancak Muvahhidler'in fürCı meselesindeki politikasına rağmen Mağrib ve özellikle Endülüs'te Malikilik varlığını korudu .
Kelam ilmi alanında da bir canlanma oldu; Eş'arlliğin ve kısmen Mu'tezile'nin görüşleri daha rahat tartışılır hale geldi ve
yayıldı. Ebü'I-Hasan Ali b. Muhammed eiEndelüsl, Ebu Amr Osman b. Abdullah elKaysi, İbnü 'I-Kettanl (Muhammed b. Abdülkerlm ei-Fendlavl), Ebü'I-Haccac Yusuf b .
Abdüssamed el-Fas! hem fıkıh usulünde
hem kelam alanında temayüz etti. Muvahhidler döneminde felsefe de yöneticilerin
himayesine mazhar olan ilim dallarından ­
dı. İslam felsefesinin son büyük temsilcilerinden İbn Tufeyl ve İbn Rüşd'ün en değerli çalışmalarını Muvahhid sarayında vermeleri tesadüfi değildir. Thsavvuf bir kısı m
fukahanın karşı çıkmasına rağmen etkisini güçlü biçimde hissettirdi. Medyeniyye
tarikatının kurucusu Ebu Medyen ve tasavvufun Kuzey Afrika'daki en büyük temsilcilerinden biri ve Ebü'I-Hasan eş-Şaze­
ll'nin şeyhi olan Abdüsselam b. Meşlş eiHasenl halifelerden ilgi ve saygı gördü. Siyer konusunda özellikle Hz. Peygamber'in
doğumu hakkında Mağrib 'de bu devirde
Ebü'I-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Hüseyin es-Sebtl ei-Azefı'nin ed-Dürrü'l-mu-
Muvahhidler devrinde !XII·XIII. yü zyı lı istinsah edilen bir Kur' an - ı Kerim s a yfa s ı (Maya Shatzmiller, The Berbers and the
lslamic Sta te, Princeton 2000, s. 14)
411
MUVAHHiDLER
na??am ii mevlidi'n-nebiyyi'l-mu'a?? am'ı gibi birçok eser kaleme alındı. Abdülvahid el-Merraküşl'nin el-Mu'cib ii al)bô.ri'l-Magrib'i. İbn Sahibüssalat'ın elMen bi'l-imô.me'si, Beyzak'ın (EbQ Bekir
b. Ali es-San hacl) A]Jbô.rü'l-Mehdi'si ve
Ebu Muhammed Hasan b. Ali İbnü'l-Kat­
tan'ın Na?m ü'l-cüm ô.n'ı dönemin Muvahhidler üzerine kaleme alınmış tarihlerdendi. Taceddin İbn Hameveyh ve İbn Hubeyş
de devrin tarihçileri arasında yer alır. Mağ­
ribli denizciler Afrika ' nın Atlas Okyanusu
kıyılarının bir kısmını ve bunlara yakın adaları keşfettiler. Tıp ilmi özel bir öneme mazhar oldu. Sarayda Ebu Mervan Abdülmelik b. Ebü'I-Ala b. Zühr ve oğlu Ebu Bekir
Muhammed, Vezir Abdülmelik b. Kasım elKurtub'i, İbn Tufeyl, Ebu Abdullah Muhammed b. Sahnun, EbQ Ca'fer Ahmed b. Sabık el-Kurtub'i ve İbn Rüşd gibi çoğu Endülüs kökenli çok sayıda hekim görev yaptı ; bunlardan başka kadın hekimler de bulunmaktaydı . Hastaların tedavisi için büyük b'imaristanlar inşa edildi. Kimya alanında İbnü'n-Nakarat el-Ceyyan'i. İbnü't­
Tatel'i, Ebü't-Tavac'in el-Kütam'i önde gelen bilim adamları idi. Edebiyat sahasında
da büyük gelişmeler oldu. İbn Hişam elLahm'i, lsa b. Abdülaz'iz el-Cezul'i, İbnü 'l­
Murahhal gibi dilcilerle Ebü'I-Abbas elCerav'i, Kartacenn'i, İbn Habbaze ve özellikle Endülüs'te Hafsa er-Rekuniyye, Ebu
Hafs İbn Ömer el-Kurtubi ve Zeyneb bint
Ziyad gibi çok sayıda şair yetişti.
Din! anlayışlarının etkisiyle Muvahhid
halifeleri görkemli saraylar inşa ettirmemişler, buna karşılık dünyanın en büyük
camileri arasında yer alan. özellikle minareleriyle ünlü Tinmellel, Merakeş'teki Kütübiyye ve Rabat'taki Hassan camileri ile
İşbiliye Ulucamii'nin örnek oluşturduğu din!
mimariye ve askeri mimariye önem vermişlerdir (bk. ENDÜLÜS [Sanat ]; İŞBiLİYE;
KÜTÜBİYYE CAMİİ; MAGRİB [Mimari]).
Muvahhidler'in İ kab savaşına kadar Mağ­
rib ve Endülüs'te sağladığı siyasi istikrar
tarımda ve ekonominin diğer alanlarında
etkisini göstermiş. bu bölgeler tarihlerinin
en müreffeh dönemlerinden birini yaşa ­
mıştır. Mevcut bazı veriler Fas şehrinde
Nasır-Lid'inillah döneminde 3900 dokuma,
116 boya, on iki demir, yirmi yedi sabun.
400 kağıt, seksen altı deri işleme. on bir
cam ve 135 inşaat malzemesi atölyesi ,
472 su değirmeni, 1170 fırın, 180 çömlekçi. 9082 dükkan ve iki darphane olduğu­
nu göstermektedir. Yine aynı verilerden
şehirde doksan üçü umumi 135 hamam,
seksen pınar, 785 cami ve 467 han bulunduğu öğrenilmektedir.
412
şadi
MUVAHHiD HÜKÜMDARLARI
524 (1130)
ibn TOmert
Abdülm ü'min b. Ali ei-KOm1
EbO Ya'küb
EbCı YCısuf
YCısuf
Ya'küb ei-Mansor-Billah 580 (1184l
Muhammed
YOsuf
ı.
524 (1130)
b. Abdülmü'min 558 (1163)
en-Nasır - Lidinillah
ei- M üstansır-
595 (1199)
610 (1213)
Billah
620 (1224)
Abdülvahid ei-Mahlü'
EbCı Muhammed Abdullah el-Adil
621 (1224)
EbCı
Zekeriyya Yahya
ei-Mu'tasım- Billah
624-633 (1227 -1235)
Ebü 'I-Aia (Uial idris ei-Me'mCın
624 (1227)
11. Abdülvahid er-Resid
630 (1232)
Ebü 'I-Hasan Ali es-Said
640 (1242)
ömer el-M urtaza
646 (1248)
Ebü' I-Aia EbCı DebbCıs
el-vasi~ - Billah
665-668 (1266-1269)
BİBLİYOGRAFYA :
İbn Sahibüssalat, el-Men bi'l-imame (nşr. Abdülhad1 et-Taz1), Bağdad 1979; İbnü ' I-Eslr, elKamil, XIII , bk. İndeks; Abdülvahid ei-Merraküşi,
ei-Mu'cib (nşr. M. Said el-lryan- M. ei -Arab1). Darülbeyza 1978, s. 262 vd.; a.mlf., Veşa'i~u'I-Mu­
rabı(fn ve'I-Muval).l).idfn (nşr. Hüseyin MGnis),
Kahire 1997; İbnü'I-Kattan ei-Merraküşi, Na;g:mü'lcüman (nşr. Mahmud Ali Mekk1), Rabat 1974;
İbn izari, ei-Beyanü 'l-mugrib (Kettan1); İbn Ebu
Zer', ei-Enfsü'l-mutrib, Rabat 1972, s. 172-277;
İbnü'I-Hatib. A'malü'l-a'lam (nşr. E. Levi-Provençal), Beyrut 1956, s. 265 vd.; ei-Hulelü'l-mevşiyy e fi ?ikri'l-al]bari'I-Merraküşiyye (nşr. Süheyl Zekkar - Abdü lkadir Zim ame). Darülbeyza
1399/1979, s. 103-170; İbn Haldun. ei-'İber, VI,
225 vd. ; Kalkaşendi, Şubl).u'l-a'şa (Şemseddin).
bk. İndeks ; Ebu Abdullah ez-Zerkeş1, Tarfl]u'ddevleteyni'I-Muval).l).idiyye ve'I-Hafşiyye (n ş r.
Muhammed Madıa), Tunus 1386/1966; Makkari, Ne{f:ıu Hib, VIII, bk. İndeks; Selavi, ei-İsti~şa
(nşr. Ca'fer en-Nasır1 - Muhammed en -N asıri),
Darülbeyza 1954, ll, 71 vd.; E. Levi-Provençal,
Mecmü'u resa'ilMuvaf:ı/:ıidiyye, Rabat 1941; A.
Huici Miranda. Historia politica del Imperio Almohade, Tetuan 1956-57, I-ll; M. Abdullah inan,
'Aşrü'I-Murabıtin ve'l-Muval).f:ıidfn, Kahire 138384/1964, 1-11; Abdullah Ali Allam, ed-Devletü'l-Muvaf:ıf:ıidiyye bi'l-Magrib fi 'ahdi 'Abdilmü'min,
Kahire 1968; Roger le Tourneau, The Almahad
Mavement in North Africa in the Twel{th and
Thirteenth Centuries, Princeton 1969; Meraci'
Akile Gannay. [fıyamü devleti 'l-Muval).l).idin, Bingazi 1970; Muhammed ei-Menuni. el-'Ulüm ve'ladab ve'l-fünün 'ala 'ahdi'l-Muvaf:ı/:ıidin, Rabat
1977; Subh Aiş , Nem/i?ic mine'l-fenni'l-mi'mari
el-Muval).f:ıidi bi'l-Magrib, Mağrib 1977; Hasan
Ali Hasan. el-fjaçlaretü '1-İslamiyye fi'l-Magrib ve'lEndelüs: 'Aşrü'l-Murabıtin ve 'l-Muval).f:ıidin,
Kahire 1980; İbtisam M eri Halefullah, el- 'Ala~lit
beyne 'l-l] ilafeti 'l-Muvaf:ıf:ıidiyye ve'l-meşri~ı'l­
İslami, Kahire 1405/ 1985; Hüseyin Munis, Tari-
l]u'l-Magrib ve f:ıaçlaretü h, Beyrut 1412/1992,
11/2, s. 61-204; İzzeddin ömer Musa, el-Muvat:ı­
f:ıidün fi'l-garbi'l-İslami, Beyrut 1991 ; M. Fletcher, "Al-Andalus and North Africa in the Alıno­
had Ideology", The Legacy of Muslim Spain (ed.
S. H. ]ayyusi) , Leiden 1992, 1, 235-258; Kemal
Seyyid Ebu Mustafa, Taril] u'l-Endelüs el-i~ti-
fi
'aşri devleteyi'l-Murabıtin ve'l-Muvaf:ı­
f:ıidin, İskenderiye, ts. (Merkezü'l-iskenderiyye
li' l-kitab); Adnan Adıgüzel, el-Mehdi Muhammed İbn Tümert ve Muvahhidler Devleti'nin
Kuruluşu (yüksek lisa ns tezi, I 998), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü ; Ali Muhammed Muhammed es-Sallabl, Devletü'l-Muvaf:ıf:ıidin, Arnman
1998; Stanley E. Lane Poole, "On the Coins of
Muvahhids in the British Museum", Coins
and Coinage of North Africa (ed . Fuat SezgLn), Frankfurt 2003, 1, 127 -150; Lütfi Şeyban.
Reconquista: Endülüs'te Müslüman-Hristiyan
İlişkileri, İstanbul 2003, tür.yer.; Muhammed Muhammed ei-Kehlavi, Mesacidü 'l-Magrib ve'l-Endelüs fi 'aşri'I-MuvaJ:ıf:ıidin, Kahire, ts.; W. M.
Watt. "Philosophy and Social Structure in Alıno ­
had Spain", /Q, Vlll/1-2 (1964). s. 46-51 ; Madeleine de Gogorza Fletcher, "The Anthropological
Cantext of Almahad History", Hesperis Tamu da, XXVI-XXVII, Rabat 1988-89, s. 25-49; Ali Ahmed, "el-Muvahhidun ve Benü Ganiye" , Dirasat tarll]iyye, sy. 31-32 ( 1989). s. 187 -196; L
O'Connor. "The Fall of the Almahad Empire in
the Eyes of Modern Spanish Historians", Islam
and Christian-Muslim Relations, XIV/2, Birmingham 2003, s. 145-162; Şinasi Altundağ , "Muvahhidler", İA , VIII, 765-773; M. Shatzmiller. "alMuval)l:ıidün", EF (Ing.). VII, 801-807; Ch. Evert.
"Alrnohad Art", Dictionary of the Middle Ages
(ed.]. R. Strayer). New York 1989, 1, 191-193.
Iii
MEHMET
ÖzDEMİR
MUVAKKİT, Salih Sıdkı
(1825- 1888)
L
Bosna- H ersekli tarihçi_
_j
Saraybosna'da (Sarayevo) doğdu. BabaHüseyin, dedesinin adı Fazlullah'tır. Bu sebeple Hacıhüseyinzade (Hacıhü­
seyinoviç) diye tanınmıştır. Çayniçe kasabasından olan ailesi XIX. yüzyılın ilk yarısında
Saraybosna'ya yerleşmiştir. Bazı kaynaklarda Salih Sıdkı'nın Çayniçe'de doğduğu
belirtilir. İlk öğrenimini Saraybosna'da tamamladıktan sonra Drvenija Medresesrne girdi. Burada Ahmed Efendi b. Tahir
Efendizade'nin talebesi oldu. Mezun olunca bir süre astronomiyle ilgilendi ve bir
Osmanlı zabitinden zaman ölçüm ve tesbitiyle (mlkat) takvim konularında ders aldı. 1859'da Gazi Hüsrev Bey Camii haremi içinde yaptırılan muvakkithaneye muvakkit tayin edildi. Bu sebeple "Muvakkit"
(Muvekkit) unvanıyla tanındı. Ölümüne kadar otuz yıl bu vazifede kaldı. Ayrıca Gazi
Hüsrev Bey Kütüphanesi'nde kütüphanecilik görevini de üstlendi. 1864'te b uranın
ikinci hafız-ı kütübü idi. Uzun bir süre Bosna- Hersek takvimini de hazırlayan Muvakkit 12 Mart 1888'de Saraybosna'da vefat
etti ve Vinograd Camii haziresine defnedildi.
EserlerL Arapça, Türkçe, Farsça bilen
Salih Sıdkı özellikle tarih ve takvime dair
bazı çalışmalar yapmıştır. Kaynaklarda masının adı