muhammed hamıdullah sempozyumu

BURSA iL MÜFTÜLÜGÜ
UÜ iLAHiYAT FAKÜLTESi
HAYATI, KİŞİLİGİ VE DÜŞÜNCELERİ İLE
MUHAMMED HAMIDULLAH
SEMPOZYUMU
(18-19
Kasım
2005)
Bursa Müftülüğü
Hayatı, Kişiliği ve Düşünceleri
ile Muhammed Hamidul/alı Sempozywmı
MUHAMMED HAMİDULLAH'IN TARİHlİSLAM
TARİHİ ARAŞTIRMALARINDAKi METODU
ve BAZI GÖRÜŞLERİ
Casbil AVCI*
Sayın Başkan,
Muhterem Hocalarım,
Değerli
Davetliler,
Ben tebliğimde Muhammed Hamidullah'ın İslam tarihçiliyönünü ele almaya çalışacağıın. Ancak şunu belirtmek gerekir
ki, Hamidullah'ın İsHim tarihi alanında en çok üzerinde durduğu
ve uzmanlaştığı dönem Hz. Peygamber dönemi, diğer bir ifadeyle
Siyer'dir. Bu sebeple benim tebliğiroJ e Sayın Doç. Dr. AdemApak'ın
tebliği arasında birtakım ortak noktaların var olmasının doğal karşı­
lanacağını ümit ederek ve mümkün mertebe tekrarlara düşmeden bir
tebliğ çerçevesinde bazı hususları belirtmeye çalışacağım.
ği
Her şeyden önce .Muhammed Hamidullah'ın çok yönlü bir İs­
lam alimi olduğu vurgulanmalıdır. O, sadece "islam tarihi değil, İs­
lam hukuku, Kur'an, hadis ve tefsir gibi alanlarda uzmanlaşmış ve
çok sayıda eser telif etmiş veya neşretmiştir. Esasen özellikle Hz.
Peygamber dönemi dikkate alındığında iyi bir İslam tarihçisi olmak
için işaret edilen ilimlerde belirli düzeyde bilgi birikimine sahip olmak gerektiği açıktır: Hamidullah '·ın XX. Yüzyılın önde gelen İs Him
tarihçisi olarak başarısının temelinde bu bilgi birikiminin yattığını
söylemek mümkündür. Bu haliyle o, özellikle Ortaçağ İslam geleneğinde birçok örneğine rastladığımız çok yönlü İsliim alimi tipinin
XX. Yüzy ıldaki başlıca temsilcilerinden biri olarak dikkat çekmek• Dr.; TDV Islam Aroşıırmalnrı Merkezi (!SAM)
196
Hayatı, Kişiliği ve Dtlşılıtcelel'i
lle Muhammed Hamidııllalt Sempozyumn
bir ifadeyle Hamidullah ilk akla gelen anlamıyla bir
İsHim tarihçisi değil, geniş anlamda bir İslam kültür ve medeniyet
tarihçisidir.
Hamidullah' ın İslam tarihine ilgisi bir müslüman olarak şahsi
merakı yanında Devletler hukuku veya İslam'da devlet idaresi bağ­
lamında Siyere duyduğu ihtiyaçtan kaynaklanmaktadır. işaret edile.n
konuları hakkıyla ortaya çıkarabilmek için Hz. Peygamber dönemini inceleyen Hamidullah, uzun yıllar yaptığı araştırmalar sonucunda
hem disiplinlerarası çalışmanın güzel bir örneğini vermiş, hem de
İslam tarihi alanında metod, muhteva ve üslfıp açısından muhalled
bir çalışma olan İslam Peygamberi adlı şaheserini telif etmiştir. ··
tedir.
Diğer
H~midullah'ın Hindistan'dan Türki)'e, Mısır ve Avrupa'ya kadar gezdiği birçok ülkede büyük bir dikkat ve sabırla yaptığı kütüphane çalışmaları, bilim adamlarıyla yaptığı görüşmeler, bildiği
çok sayıda diller onun sade hayatı tercih eden mütevazi kişiliğiy­
le birleşmiş ve değerli eserlerin ortaya çıkmasına vesile olmuştur.
Hamidullah'ın özellikle. tarih çalışmalarında gerekli olan Doğu ve
Batı dillerini bilmesi, bilimsel merak sahibi olup doğru sorular sorması, ele aldığı konuyu geniş perspektifle incelemesi ve ihtiyaç duyulan yan disiplinlerden yararlanması gibi özellikleri onun başarılı .
bir İslam tarihçisi olmasının zeminini teşkil eder.
Muhammed Hamidullah İslam tarih, kültür ve medeniyeti açı­
sından önem taşıyan bazı klasik kaynakları neşretmiş ve aynı zamanda bilimsel eser neşrinin güzel örneklerini ortaya koymuştur. Günümüze kısmen de olsa ulaşabilen en eski si yer kitabı olan İbn İshak'ın
(ö .. I 511768) eserini, Belazürl'nin (ö. 279/892-893) Enstibii'I-eşraf
adlı eserinin siyer kısmını teşkil eden ilk cildini, Ebu Hanife edDlneverl'nin (ö. 282/895) İslam kültürünün III. (IX.) yüzyıla ait değerli bir botanilc ansiklopedisi olan Kitabü 'n-Nebat' ının günümüze
ulaşan kısıqılarından bir bölümünü ve V. Yüzyılda yaşadığı anlaşılan Reşid b. Zübeyr'in Kitôbii 'z-Zehôir ve ~-tuhaf ını neşretmesi
burada hatırlanabilir. Ayrıca o, Mecmii 'atii '1-vesôiki 's-siyasiyye'de
Hz. Peygamber ve Hulera-yi Raşidln dönemine ait resm! .belgeleri
bir araya getirip neşretmek ve zengin kaynaklarını bir arada vermek
197
Hnynlı, Kişiliği ve Dıişfinctilcri ile Mulınnllluul flnmidllllalı
Sempozy1111111
suretiyle araştınnacılara bu konuda büyük kolaylıklar sağlamıştır.
Onun, eserlerin neşrinde gösterdiği ilmi titizlik ve eseriere yazdığı
mukaddimelerin önemine de ayrıca işaret edilmelidir.
Bu girişten sonra Hamidullah 'ın İslam taribi alanındaki temel
metodu, üzerinde durduğu bazı konular ve görüşlerini şöyle özetlemek mümkündür.
Muhammed Hamidullah'ın İslam tarihi çalışmalarında başvur­
duğu kaynaklann çeşitliliği ve zenginliği dikkat çeker. O, ele aldığı
konuya dair mümkün olan bütün kaynaklara ulaşma gayretindedir.
Mesela Hz. Peygamber'in hayatını ele alırken Kur'an-ı Kerim, Kütüb-i Sitte başta olmak üZere hadis kaynakları, şiirler ve sair edebiyat ürünleri, kitabeler, siyer, ensab ve tabakat kitapları ile umumi
tarihler, tefsir ve fıkıh eserleri onun başlıca kaynakları arasındadır.
Hamidullah sadece İslam kaynaklan ile yetinmez, bazı konuları mukayeseli ele alabilmek gayesiyle İslam toplumu dışında Çin, Habeşistan, Mısır, Bizans, İran ve Hindistan gibi coğrafyalarda yaşayan
millet ve kültürlere ait kaynaklara da başvuru ihtiyacını dile getirir.
Mesela, Hz. Peygamber'in Bizans'la diplomatik münasebetleri konusunda çağdaş Bizans kaynaklarından mahrum bulunduğumuzu
hatırlatarak döneme en yalan Bizans kaynakları olan Theophanes
(ö. 81 8) ve Nikephoros'un (ö. 829) VIII. Yüzyıla ait kronikler.ine
ve Zonaras'ın XII. yüzyıla ait eserine müracaat eder. ı Bu haliyle o,
Muhammed Hamidullnh'ın hayatı, şahsiycti ve eserleri hakkında şıı eseriere başvuru­
labilir: Muhammed 1-lamidullah, lsliim Peygamberi (çev. Salih Tuğ), Istanbul 1993, I,
XV-XX, ll, I 158-1 169; Ramazan Altınay, "Örnek Bir Çağdaş İsliını Bilimleri Arnştır­
macısı: Muhammed Hnmidullah", Yilzüncıi Yıl Oniversilesi llalı~ı•ot Faki/ltesi Dergisi,
sayı: 3, yıl: 2000, s. 264-267; Salih Tuğ, "Prof. Dr. Muhammed Hamidullah 1908-2002
(1326-1423 h.)", Morife, Yıl: 2, Sayı: 3, (Konya, Kış 2002), s. 9-12; Mehmet Görmez,
"Hnınidullnh Hocamız Üzerine Mehmet Said Hatiboğlu Ilc Söyleşi", lstamiyôt/Kitiibiyôt (Billte,-05), Ekim- Aralık 2002, s. 4-13; Isınail Kara, "Gurüb Etti Gilııcş Dilnya
Karardı ...", Dergölı, Ci lt Xlll, sayı: 156, Şubat 2003, s. 1, 14-18; Yusuf Ziya Kavakçı,
"Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dilnya Çapındaki Dev Islam Alimi", Yedi Iklim (M. Hamidullah Özel Sayısı) .. Cilt: XVI, Sayı: 157, Nisan 2003, s. 21-28; Orhan
1
Okay; "Alimi~ Ölümil", aynı eser, Cilt: XVI, Sayı: 157; Nisan 2003, s.40-41; Kflmil
Yaşaroğlu, "Çok Yönlil Bir Islam Alimi Portrcsi: Muhammed Hnınidullah", aynı eser,
Cilt: XVI, Sayı: 157; Nisnn 2003, s. 58-59; aynı yazar, "Muhammed Hamidullnlı",
Çoğd(lş Isicim Diişilnilrlari (Hazırlayan: Cağfer Kar:ıdnş), Bursa 2003, s. 87-98; A.
198
Hayatı, Kişiliği
vo Dıişıiucc/crl Ilc Mıtlıammcd Hamidul/alı Sampozyımm
bizi İslam tarihinin aynı zamanda dünya tarihinin bir parçası olduğu
gerçeğine götürür.
Hamidullah kaynakların yanısıra üzerinde çalıştığı konu ile ilgili gerek Doğu' da ve gerekse Batı' da yapılan çalışmaları da göz
önünde bulundurur. Bu çalışmalardan bazan doğrudan yararlanır,
bazan da tenkit ve tashih eder.
Hamidullah'ın İsHim tarih yazımında tarihe yardımcı ilimiere
yaptığı
vurgu önemlidir. Kendisi de ele
aldığı konuları
incelerken
çeşitli yardımcı iliıniere başvurmuştur. Bazı yerlerin tespiti konusunda coğrafyaya, Hz. Peygamber'in doğum tarihi ve çeşitli olayların
kronolojik sıralamasının sağlanması açısından takvim bilgisine; dönemin siyasi belgelerinin incelenmesi bakımından diplomatik ilmine müracaat etmesi örnek olarak zikredilebilir. Hamidullah özellikle
Hz. Peygamber dönemindeki gazveterin cereyan ettiği meydanlar
hakkında bilgi vermek için harita ve kı·oki çizimi konusunda özel
dersler almış, Hz. Peygamber'in gazveteri hakkında kaynaklardaki
bilgilerden yararlanmak yanında ilgili savaş meydanlarına bizzat giderek gözlemlerde bulunmayı ihmal etmemiştir. Hz. Peygamber 'in
Savaşları ve Savaş Meydanlan (tre. Salih Tuğ, İstanbul ı 98 ı) adlı
eser böyle bir bilimsel merakın ve sorumluluğun ürünüdür. Haın.i.:
dullah bu eserinde ileride, araştırmacılar tarafından Hz. Peygamber
döneminde cereyan eden bütün gazve ve seriyyelerin yerlerinin tespiti ümidini dile getirerek birçok defa yaptığı gibi yeni araŞtıriuacı­
lara ilmi hedefler tayin etmek gibi bilimsel sorumluluğu da yerine
getirir.
İslam tarihi ve özellikle Hz. Peygamber dönemi için gerekli
bilimsel ve kendisinin işaret ettiği duygusal donamma sahip olan
Hamidullah'ın en büyük başarısı eserlerini kaleme alırken bilginin
sunumunda kendisini gösterir. Hamidullah metni kompoze ederken
R. Momin, "Profcssor Dr. Muhnmnıod Haınidullnh (1 908-2002), Haindcırclls/amiclls,
XXVIII, Kurachi 2003, s. 7-10; Adcnı Apnk, "Muhammed Hamidullah'ın Siycr Ilmine
Knıkıl:ırı", Uludağ Oniversilesi ltülıiyal Fukilllesi Dergisi, XIIlll (Bursa 2004), s. 5372. Salih Tuğ-M. Kamil Yaşaroğlu, " Muhammed Hamidullah", TDV lrlöm Allsiklopedisi (DlA). XXX, 534-537.
199
llnynl~ Kişiliği
va
Dıişünc11/ari ile Mulınmmetl linmitlu/In/ı Sempozym1111
okurucunun, tarihçiiiiete başlıca anahtar rolü oynayan kim, ne, nerede, ne zaman, niçin ve nasıl sorularının cevabını bulabiieceği şe­
kilde ifade etmeye gayret gösterir. O, rivayetleri sıralamaktan uzak
olarak anlamlı bir bütünlük içinde verir; konular arasında ilgi kurar;
metinde geçen yer ve şahısları yan cümleciklerle tanıtarak kolay an-.
Jaşılmasını sağlar.
Muhammed Hamidullah Hz. ~eygamber'in hayatını klasik tarih kaynaklarında olduğu gibi kronolojik olarak anlatmak yerine konulara göre guruplandınp sistematik hale getirerek aniatmayı tercih
etmiştir. Bununla birlikte tarih yazıınında kaçınılmaz olduğu için
konuları kendi içinde kronolojik aniatınayı da ihmal etmemiştir. O,
eserlerinde Hz. Peygamber dönemindeki siyasi olayların yanında
toplum yapısım ve toplumun değişik kesimleri arasındaki ilişkile­
ri, dönemin çeşitli kuruınlanm, ekonomik ve gündelik hayatı gibi
konulara yer vermek suretiyle İslam tarihi anlatımında sosyal tarih
yaklaşımının örneklerini vermiştir. ı
Hamidullah 'ın İslam kültür ve medeniyet tarihçiliği alanında·
perspektif sahibi olduğu göıülür. O yazılarmda ve konferanslannda bizzat ele aldığı veya ihtiyaç halinde değindiği çeşitli konularla günümüz tabiriyle aynı zamanda bir sosyal tarihçi olduğunu
göstermiştir. Onun yegane nüsha olarak Afyonkarahisar Kütüphanesinde tespit ettiği Reşid b. Zübeyr'in ez-Zehtiir ve ~-tuhaf adlı eserine ilgisi de bunu göstermektedir. Bu eserin, Bizans, Çin ve Sasani
imparatorları ile İslam halife ve sultanlan başta olmak üzere Ortaçağ hükümdarları arasındaki hediyeleşmeler, ziyafetler, bayramlar
ve diğer önemli günler, meşhurların mirası, defineler ve savaşlarda
ele geçirilen ganimetiere dair olduğunu hatıriayabiliriz.
geniş
Tarih çalışmalannda kronolojinin önemi açıktır. Özellikle İslam
tarihi çalışınalarında hicri tarihler, bazan bu husustaki farklı rivayetler ve bunların miladi çevirileri konusunda sık sık problemler ortaya
çıkmaktadır. Muhammed Hamidullah Hz. Peygamber dönemi ile
ilgili bazı olaylarm tarihlerini sağlıklı tespit açısından hicri takvim
2
Muhanııned Haınidullnh, lsllim Peygamberi (tre. Salih Tuğ), Istanbul 2001, 1, 346,
348.
200
Hayatı, Kişiliği va Dfişıiucelari
Ila Mıılınmmed Hnmidu/lnlı Sampozyumıı.
konusunu ele alınış, bu çalışmada kaynaklardaki rivayetler değer­
lendirilirken Araplarda uygulanan nesi konusunun dikkate alınması
gerektiğine dikkat çekerek Hz. Peygamber dönemindeki bazı öneın­
li olayların hicrl ve miliidi tarihlerini tespit etmeye çalışmıştır.ı Bu
noktada ifade etmek gerekir ki, Hamidullah yaptığı araştırma ve
hesaplamalarla nesi'yi de dikkate alarak Hz. Peygamber'in doğum
tarihini m: 569 yılı olarak tespit etmiştir.
Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamber'in Bizans ve Sasanl
imparatorları başta olmak üzere dönemin bazı devlet başkanlarına
gönderdiği İslam'a davet mektuplarına uzun zaman ayırmıştır. Bu
mektUplardan günümüze ulaşanların orijinal olup olmadıklarını tespit bakımından Arap yazısının gelişimini dG dikkate alarak metinleri .
kaynaklardaki ifadelerle karşılaştırmış, bazı mektup malze_melerinin laboratuvar tetkiklerine yer vermiştir. Bununla birlikte o, Hz.
Peygamber 'in Altı Orijinal Diplomatik Mektubu adlı eserini kendi
ilmi hassasiyetini gösteren şu cümteierle bitirmiştir: "Bu vesikaların aslına uygunluğunu tasdik etmeye kadar işi uzatmadan, acizane
kanaatimce bunların aslına uygun olma şansları uydurma olmaların­
dan daha fazladır".<
İsliim-Bizans ilişkileri . açısından önemli olmakla birlikte her
iki sahada çalışan araştırmacıların pek dikkatini çekmeyen Hz. Ebu
Bekir'in İmparator Herakleios'a gönderdiği elçilik heyetine dair
müstakil bir makale kaleme alan Hamidullah, bu makalesinde tarih
çalışmalarındaki merakının dikkat çekici bir örneğini sergilemiştir.
İslam kaynaklarındaki rivayetlere göre elçilerden temel dini inançları, ibadet ve adetleri hakkında bilgi alan imparator bir ara onlara
sarayda özenle saklanan ipek kumaş üzerine işlenmiş bazı peygamberlere ait resimleri ihtiva eden albümü göstermiştir. İlgili rivayetlerde mübalağa ve efsane unsurlarının yer aldığına işaret etmekle
birlikte Hamidullah, Kitab-ı Mukaddes'te peygamber olduğu belirti3
4
Haınidullnh'ın metod ve muhıeva açısından Hz. Peygamber dÖnemini ele alışı konusundn bkz. Adcın Apnk, "Muhammed Hamidullnh'ın Siycr Ilmine Katkıları", Uludağ
Oniversitesi 116/ıiyat Fakiiliesi Dergisi, XIIlll (Bursa 2004), s. 53-72.
Muhammed Hamidullah, "Hicri Takvim ve Tarihi Arkaplanı" Uludağ Oniversitesi Ilcilıiyat Fakiiiresi Dergisi, IX (2000), 671-685.
201
Hayatı, Kişiliği 110 Diişliııcelori ile Mulıtımmetl flamidııllnlı Sempozyıımu
!en Danyal'a ait bu resim koleksiyonu hakkında çeşitli kültürlerdeki
rivayetleri merak etmiş, benzeri rivayetlerin Zonaras ve Kedrenos
gibi Bizans kaynaklarında yer aldığını, aynı şekilde Rusya, Çin ve
İspanya'da da benzeri anlatımların söz konusu olduğunu tespit ederek takdiri okuyucuya bırakmıştır.s
Hamidullah, Reşld b. Zübeyr'in ez-Zehair ve ~-tuhaf adlı eserinde Frank kraliçesi BerHi 'nın h. 293 (m. 905-906) yılında Abbasi
Haiifesi Muktefı-Billah'a (289-295/902-908) oldukça değerli hediyeler gönderdiğine dair rivayet hakkında müstakil bir makale kaleme almıştır. Berta'nın kimliğini tespit için dönemin Avrupa tarihi
hakkında detaylı bir araştırma yaparak onun İtalya 'nın Toskana bölgesi markisi ll. Adalbert'in eşi olduğu sonucuna varmıştır. HamiduJJah, kocası Il. Adalbert ile araları açılan ve kocasının Almanya kralı
tarafından tevkif edilip hapse atılması sebebiyle uzun süre ondan
ayrı kalan 46 yaşındaki Berta'nın Bağdat'taki genç halifeye ümit
bağlamış olabileceğine dair şahsi tecessüsünü de okuyucularıyla
paylaşmıştır. •
Hamidullah İslam tarihini oldukça geniş bir açıdan ele alır. Ona
göre İslam tarihi kainatın yaratılışı ve Hz. Ademle başlar; kıyamete
kadar da devam eder. Nasıl ki İslam evrensel birdinseve yaratılışın
başlangıcından, Hz. Adem'den kıyamete kadar· uzayıp gitmekte ve
bütün alemi kapsamına almakta ise, ayrıca Hz. Musa ve Hz. İsa sadece Yahudilik ve Hıristiyanlığın peygamberi olmayıp aynı zamanda İslam'ın da peygamberi iseler, İslam'ın kesintisiz, devamlı ve
şiirnil bir din o lduğu dikkate alındığında tarihi de evrensel ve sonsuz
olmalıdır'.
Resillullah'ın
değil, aynı
S
6
7
202
sadece dini tebliğ etmekle görevli bir peygamber
zamanda kurumları ve kanunlarıyla bir devlet kurucu-
Muhammed Hamidullnh, Hz. Pl!ygamber'in Allı Orijinal Dip/ommik Mektubu (tre.
Mehmet Ynzgıın). Istanbul 1990, s. 163.
Muluıınınod Hıımidulloh, "Une Arnbassade du Ca life Abü Bakr Auprcs de I'Eınpcreur
Heraclius et le Livrc By:zantin de la Prediction des Dcstinces", Folio Oriemalia, 1111-2
(Krakow 1961), s. 29-42.
Muhammed Hamidullah, "Kitalı al-zoxoir va'l-111/wfve Abbasiler devrinde Ba&dadRonın ın!lnasebctlcri"lv/ôm Trıtkikfl!ri Eu.vtitflsü Dergisi, 11/1 (1956-57), s. 113-145.
Hayat1,
Kişiliği
ve Diişliucolori i!IJ Mulwımnetl Hamidullah Sempozyumu
su olduğunu sqyleyen Hamidullah, Hz. Peygamber'in Medine'de
kurduğu ilk İslam devletinin sınırlarının kendisinden sonraki ilk üç
halife döneminde "yıldırım hızıyla" genişlerliğine dikkat çeker ve
bu yükselişin sebepleri üzerinde durur. Ona göre ilk İslam fetihlerini
izah için öne sürülen açlık, kıtlık ve ganimet gibi ekonomik sebepler
ikna edici olmanın ötesinde gülünçtür. Hamidullah'a göre ilk dönem
İslam fetihlerinin hızla gerçekleşmesinin temel sebebi·, çoğu oryantalistlerce ileri sürülen bu ve benzeri hususlarda değil, İslam'ın gayri
ıİıüslimleri de içine alan kuşatıcı adalet ve doğruluk prensipleri ile
Hz. Peygamber, luilifeleri ve diğer sahabilerin öme~ yaşayış ve uygulamalarında aranmalıdır. •
Hamidullah'ın
üzerinde durduğu konMlardan biri hilafet müessesesidir. Hamidullah, "el-e'iminetü min Kurayşin" (Devlet reisieri
Kureyş 'tendiı') manasındaki hadisin kıyamete kadar tatbiki gereken bir emir mi, yoksa muayyen bir zaman için tatbiki söz konusu olan bir hadis mi olduğu sorusunu sorarak, bunun ne zaman ve
hangi maksatla söylendiğine dair ciddi bir malumatın bulunmadı­
ğını belirtir ve konuyu izah için başka rivayetlere müracaat etmek
gerektiğini söyler. Hamidullah'a göre Hz. Peygamber'in savaş vb.
sebeplerle Medine'den ayrıldığında yerine bıraktığı sahabilerin hepsi Kureyş 'ten değildi. O naiblerini bazen muhacirlerden bazen da
ensardan seçiyordu. Hatta, ama olan İbn Ümmü M~ktüm'u da vekil bıraktığı oluyordu. Mü 'minlerin kardeş olduğunu ve aralarında
hiçbir fark bulunmadığını hatırlatan Haınidullah, Hz.. Ebu Bekir'in
Beni Saide sakifesinde söylediği "Müslüman) ar Kureyş 'ten başka­
sının halif~ olmasını kabul etmezler" sözünün o zamanın toplumsal
şartları ile ilgili olduğunu if~de eder. 9
Hamidullah' ın İslam tarihinde üzerinde durduğu konulardan
biri Hz. Osman döneminden itibaren İslam toplumunda ortaya çıkan
iç karışıklıklar, diğer bir ifadeyle fitne dönemidir. O bu karışıklık­
ların merkezine Abdullah b. Sebe gibi yahudileri yerleştirir. Daha
8
9
Muhammed Hanıidullah, islam Tarihine Giriş (tre. Ruhi Özcan), istanbul 1994, s. 13.
Muhammed H:ımidullah, ilk Islam Devleti (tre. İhsan Silreyya Sırma), Istanbul 1992,
s. 42-44.
203
Hayatı, Kişiliğiıte Diişıincrıferi ile !tfulınmmrıd Hamidulin/ı Somjlozyunlll
açık
bir ifadeyle Hamidullah'a göre Hz. Osman'ın şehid edilişiyle
sonuçlanan olaylar ile daha sonra Hz. Ali dönemindeki Cemel ve
Sıffın savaşları birer Yahudi oyunundan başka bir şey değildir ve bu
komplonun sahipleri kendilerine müslüman diyen Yahudilerdir.'• Bu
konuyu araştırmaya uzun zaman ayırdığın ı belirten Hamidullah bü- ·
tün bu meseleleri hallettiğini iddia etmediğini ancak araştırmalarnun
kendisini bu sonuca götürdüğünü de ilave eder.
Hamidullah tarih çalışınaları açısından ilg_inç bazı konularda da
yazılar kaleme almıştır. Ortaçağda müslümanların petrol (neft) hakkında bilgi sahibi olduklarına dair yazısı" ile Kristof Kolomb'dan
önce müslümanların Amerika'yı keşfettiklerine ve orası hakkında
bilgi sahibi olduklarına dair ınakalesi 11 buna örnek olarak verilebilir.
Son olarak çok sayıda kitap ve makale yazmış, çoğu defa orijinal konulan araştırma konusu yapmış olan Hamidullah'ın eserlerindeki bazı hatalara da işaret etmek gerekir. Hamidullah İslam Peygamberi adlı eserinde (1, 578) Beni Kaymıka gazvesi sırasında bu
yahudi kabilesinden 1500 kılıç, 2000 mızrak, 300 zırh ve 500 adet
·kalkan ganimet olarak ele geçirildiğini zikretmektedir. Ancak kaynaklara bakıldığında rivayetin diğer bir yahudi kabilesi olan Beni
Kurayza ile ilgili olduğu anlaşılmaktadır." El- Vesiiilat s-siyôsi).ye'de
(Beyrut 1405/1985, s. 523) Velid b. Ukbe'nin 17 (638) yılında elCezlre bölgesine gelmesinden sonra Bizans'a iltihak eden ve Halife
Hz. Ömer'in Bizans imparatoruna yazdığı tehditkar mektubu sonucu İslam topraklarına dönmeleri sağlanan hıristiyan kabilenin Beni
Tağlib olduğunu belirtmekte ise de Bizans'a iltihak edenlerin diğer
bir hıristiyan kabilesi olan Beni İyad b: Nizar'a mensup oldukları
arılaşılmaktadır. Hz. Ömer'e yaptıkları "cizye yerine sadaka/zekat
verme teklifteri başlangıçta kabul edilmeyen Beni Tağlib kabilesinin de Bizans'a iltihak teşebbüsünde bulunmuş olması ve olayın
ı o. Hıımitlullnh, Isicim Tarilıinı: Giriş, s. 134-139.
ll Hamidullnh, f.flôm Mt'ies.fc.l·e(erine Giri~-. s. ı42.
12 Hnmidullnh, lık lslıim devleti, s. 85-90.
ı3 Hnmidullnh, lık Islam devleti, s. 91-106.
204
Hayatı, Kişifiği
ve Dıiştiııcelel'i ile Mulumnued Hamidullah Sempozyumu
Taberi'de aynı rivayet zinciri içerisinde yer alması •• böyle bir. karı­
Ş1klığa sebebiyet vermiş gözükmektedir. Hamidullah Tabert'deki bir
rivayete dayanarak•s Endülüs'ün Hz. Osman zamanında h. 27 (m.
647) yılında müslümanlar tarafından fethedildiğini' 6 kabul etmektedir._ Halbuki bu rivayet Taberi'de zayıf bir ravi olduğu bilinen Seyf
b. Ömer'den gelmekte ve diğer kaynaklar tarafından tasdik edilmemektedir. Kaynakların çoğu ve yapılan araştırmalar Endülüs'e geçiş
tarihinin h. 92 (m. 711) yılı olduğunu göstennektedir. Ayrıca Belazürl Endülüs 'ün 92 yılında Tarık b. Ziyad tarafından fethedildiğini
belirtirken onun Endülüs'e savaşa giden ilk kimse olduğunu ifade
eder (ve hüve evvelü men gazdhô)." Taberi'nin kendisi de h. 92 (zr.t.
711) yılı olaylarını anlatırken Endülüs'ün ı;arık b. Ziyad kumandasında bu yıl fethedildiğini açıkça belirtmektedir'".
14 Vakıdi, Kitôbii' 1-Megôzi (nşr. M. Jones); London 1966, Il, 510; İbn Sa'd, et-Tabakatkil '1kiibrô (ıışr. İhsan Abbas), Beyrut 1388/1968, II, 75.
15 Ta beri, Tôrilıu'l-ilmem ve'l-miilıik (nşr. Ebu'I-Fazllbrnhim), Kah i re 1972, IV, 55.
16 Tabcri,
Tôrilı,
IV, 255.
17 Haınidullah, İlk islam Devleti, s . 43.
18 Bclüziiri, Fiitıilıu'l-hiildôn (tre. Mustafa Fayda), Ankara 2002, s. 330.
205