İKL FETiHTEN

!.ULUSLARARASI MARDfNTARlHI SEMPOZVUMU
KLASİK İSLi\M
KA YNAI<LARINA GÖRE
İKL FETiHTEN
.
ARTUKLULARA ~/.IARD IN
Doç.Dr. Mehmet AZiMLi*
*Dicle Vniversitesi
mehmetazimli@hotmail. com
43
I. ULUSLARARASI MARDİN TARiHi SEMPOZYUMU
KLAS İK İSLAM TARİ Hİ KA YNAKLARJNA GÖRE İ LK FETiHTEN ARTUKLULARA
MARD İN
Doç. Dr. Mehmet AZİMLi *
G iriş
Bu çalışmamızda Mardin şehrinin ismi üzerinde baiı bilgiler verdikten sonra, İslam fethi
öncesi Mardin'in durumundan kısaca bahsedip, Mardin'in Müslümanlar tarafından fethinden sonraki
dönemde Hulefa-i Raşidin, Emeviler, Abbasiler, Hamdaniler ve Selçuklular dönemindeki siyasi
olaylar ve bu devletlerin Mardin'e hakimiyetleri sürecindeki gelişmeler İslam tarihi kaynaklarına
dayanılarak anlatılacakhr. Mardin tarihinin bu dönemdeki tarihi ile ilgili bilgilerin sınırlı olduğunu
daha çok bundan sonraki dönemdeki bilgilerin yoğunlaşhğıru da bu arada belirtelim.
Mardin' in İsm i ve İsl am Fetihleri Ö ncesi Dur umu
Mardin kelimesinin kaynağı konusunda muhtelif fikirler bulunmaktadır. Kaynaklar, Mardin
kelimesinin en eski isminin Ardobe olduğunu 169 veya Marde kelimesinden türeyip bu kelimenin cemisi
olup 170 Süryanice ve Aramca'da171 kale anlamına geldiğipi belirti.rler. 171 Bazılan ise kelimenin savaşçı
bir kavim olan ve İran hükümdan Erdeşir tarafından buraya yerleştirilen Mardeler'den türediği
konusunda bazı bilgiler verirler. 173 İslam kaynaklanndan Vakıdi'de Din ismindeki bir şahsın
öldürülmesi üzerine bu isimle isimlendirildiği 174 veya İran hükümdarlanndan birinin Mardin isimli
hasta oğltınu buraya yerleştirmesi sonucu bu isimle isimlenilirildiği gibi bilgiler yer almaktadır. 175
Bir ucu Akdeniz de başlayıp diğer ucu Basra körfezine uzanan Bereketli Hilal'in tam tepe
noktasıru oluşhlran Mardin bölgesine, İslam öncesi dönemde sırasıyla Subariler, Sami veya Turani
kökende oldukları konusunda tarhşmalar bulunan Sümerler, Sami ırkından Akadlar ve yine Babilliler,
Hititler, Asuriler, Urartular hakim olmuştur. Son olarak ise Doğu Roma imparatorluğu olan Bizans ile
İran bölgesindeki sülalelerin kurduğu devletler ve nihayet bunlann sootıncusu olan Sasaniler
döneminde Mardin 'in önemi artmıştır.
Mardin, daha önceki dönemde ikinci derecede bir şehir konurnundayken, bu dönemde
Bizanslılar ve Sasaniler aralarındaki savaşiann zemini olmuştur. Mardin yakınlarındaki Dara askeri
gamizonu bunun en büyük göstergesidir. Bu dönemde Nesturiler gibi doğu kökenli kiliseler bölgede
manashrlar k'lıniluşlardır. 176 Bu sebeple Kalkaşendi'nin ifadesiyle, "içinde soktuğu zaman insanı
derhal öldüren yılaniann olduğu 177 Mardin'in tepesindeki büyük kale", İbn Cübeyr'in ifadesiyle
"dünyanın en ünlü kalelerinden biri" olma vasfıoı da bu dönemde alsa gerektir. 178
Hulefai Raşidin ve E meviler Dönemi
Müslümanlar Mardin bölgesine geldikleri sırada, Mardin Bizanslllann elinde bulunuyordu.
Belazuri'nin belirttiğine göre İyaz b. darun komutasındaki Müslüman orduları, 20 muharrem
* Dicle Üniversitesi İ lahiyat Fakültesi İslam Tarihi Anabilim Dalı Başkanı.
169 Hanna Dolapönü, Tarihte Mardin, İstanbul, 1972, 16.
170
Yakut el-Hamevi, Mucemu'l-Buldan, Beyrut, 1990, V, 41.
171 Hasen Şemisani, Medinet-u Mardin, Beyrut, 1987, 12.
172
İbn Şeddad, ei-Aiaku'I-Hatira, Dimeşk, 1978, Ili, 542; V. Minorski, "Mardin", İA, VII, 322.
m Mehmet Taşdeınir, "Mardin", DİA, XXVIII, 43.
•
174
Bkz. Vakidi,Tarihu Futlıhi 'I-Cezire ve'l-Habür ve Diyarbekr ve' l-lrak, D1meşk, I996, (Bu eser Viiiadi'nin
Fütlıhü 'ş-Şam adlı eserinin bir bölümüdür), 78.
175 LatifÖztürkatalay, Mardin ve Mardinliler, istanbul, 1995,37.
176 Abu'I-Farac, Gregory, Abu'I-Farac Tarihi, Çev; Ömer Rıza Doğru!, Ankara, 1987, I, 56.
117
Kalkaşendi, Subhu'l-Aşa, Beyrut, 1987, IV, 3 I.
178 İbn Cübeyr, Endülüsten Kutsal Topraklara, Çev; İsmail Güler, İstanbul, 2003, 176.
45
!.st INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM
19/640 179 tarihinde Mardin'i fethettiler. 180 Mardin'in fethi, Turabdin, Meyyafarikin, Musul, Nusaybin
gibi bölgedeki bir çok yerde genel olarak uygulanan Ruha anlaşmasına göre gerçekleşti 181 Bölge ele
geçirildilcten sonra buradaki Romahiara ait olan askerler kaçmıştı. Bunlar daha sonra geri dönmek
isteyince, şehirdeki Araplarla Süryaniler bunlara karşı birleşerek şeltre sokrnadılar. 181 Bu da İslam
fetihlerinin bölgede genel olarak memnuniyetle karşılandığının ve kabul gördüğünün örneklerinden
sadece biridir. Vakıdi'de, Mardin'in fethiyle ilgili olarak sayfalar dolusu mübalağalı anlatımlar
vardır. 183 Bu anlatınılar diğer İslam tarihçilerimiz tarafından teyit edilmemiştir ve sadece Vakıdi'de
bulunmaktadır. Bu anlatımiann milbalağa içerdiğini kanaatinde olduğumuzdan dolayı bunların
aklarımını zait bulmaktayız.
İyaz, Marelin'in yönetimini şehirde meskun ileri gelen bir aile olan Şehriyaz oğullarına
bıraktı. 184 Zaten Müslümanlann bölgede genelde uyguladıklan idari yapı eskinin bir devamı
niteliğinde idi. Yerli halk, hiçbir dini dönüşüm için zorlaıırnadı. Kiliseler, Havralar olduğu gibi devam
etti. Müslümanlar sadece onlan korumalan gereği cüzi bir vergi aldılar ve Ruha antıaşması gereği
halkın Mi.lslUmanlann aleyhine düşmanlarla işbirliğine girmesini istemediler.
Şehirde yüz sene kadar İyaz b. Ganm'in bıraktığı ailenin hakiıniyeti devam etti. Bundan sonra
da şehrin önemi azaldı. 185 Bu dönemde daha çok Nusaybin ön plana çıkımştı. 1 86 Yaklaşık olarak bir
yüz yıl da harap olarak devam edecektir. 187 Bu durgunluk Harndaniler dönemine kadar sürecektir.
Bulefa-i R.aşidin döneminde bölgeyi bir dönem Hz. Ali'nin valisi Malikel-Eşter ele geçirmeye
çalışsa da daha sonra kesin olarak Erneviierin elinde kalöı. Emeviler bölgeyi Cezire eyaletine tabi bir .
yer olarak yönetti ler. 188 Bu bağlamda 127/747 senesinde buraya Muhammed b. A vn el-Havlani
Mardin'de Emeviler adına görev yapmıştı. 189 Bu dönemde merkezden kaçıp uç bölgelerde tutunmaya
çalışan Haricilerin özellikle Dara başta olmak üzere Mardin bölgesinde etkileri önemliydi. 190 O
dönemde I 28(746) da son Emevi ha lifesi Mervan b. Hakem, bu bölgelerde Haricileri n önde gelen
liderlerinden Dalıhak ile Mardin civannda karşılaşıruştı. 1 91 Taberi'nin belirttiğine göre buradaki
savaşta Mervan galip gelmiş, Baricilerin ei-Cezire bölgesini ele geçirmesine engel olmuş ve191
Nusaybin'de gerçekleşen savaşta Dahhak öldürülmüştü. 193 Mardin de doğal olarak bu dönemde bu tür
hareketlerin etkisi altındaydı. 194
Abbasiler Dönemi ve Hamda niler Dönemi
Bu iki devletin Marelin'deki hakimiyetini birlikte işlememizin sebebi, genelde iç içe aynı anda
Mardin'e hakim olmalarından dolayıdır. Erneviierin yıkılışı ile birlikte Cezire bölgesi halkı, bir
müddet Abbasilerin hakimiyetini tanımayarak onlara karşı direndi ve J33/750'de Cezire bölgesinin
merkezi donunundaki Harran kalesini son Emevi halifesi Mervan'ın naibi olan İshak b. Müslim elUkayli başkanlığında kuşattı. İbn Miskeveyb'in belirttiğine göre, bunlara karşı Abbasi valisi Musa b.
Kab Harran'ı teslim etmeyerek direndi. Bu durum bölgeden sorumlu Abbasi halifesinin kardeşi olan
Ebu Cafer Mansur'un, bölge valisi Musa b. Kab'a yardim göndermesine kadar sürdü. İsyancılar, son
halife Mervan'ın öldürilidüğünü duyunca dağıldılar. 195 Bir kısmı kargaşalıklar sırasında Mardin ve
Dara böl~esine hakim olan Harici Bureyke isimli şahsa sığınsa da Ebu Cafer bunlan yenip Bureyke'yi
öldürdü. 1 6 Böylece Mardin Abbasiler'de kaldı.
Mardin bölgesi 137(754) tarihinde yine hareketli gi.lnler yaşadı. Abbasi ihtilalinin önemli
şahsiyeri Ebu Müslim Horasani, Abbasilere karşı ayaklanan Ebu Cafer Mansur'un amcası Abdullah b.
179
Yak"Ut, V, 41.
ıso Belazuri, Futuhu '!-Buldan, Beyrut, 1991, 252
ısı ibnü'l-Esir, el-Kamil, Beyrut, 1995, ll, 534.
ısı Dolapönü, 33.
1
~ Vakıdi, 78 vd.
184
Abdulgani Efendi, Mardin Tarihi, Ankara, 1999. 2 ı.
ıss Şemisani, 54.
186
Mardin, 76.
187
Abdulgani Efendi, 20.
ıKs Şemisani, 54.
189
Şemisani, 55.
190
Mardin, Aşiret-Çemaat-Devlet, Haz; Heyet, İstanbul, 200ı, 72.
191
İbnü'l-Esir, V, 349.
191
Taberi, Tarihu'l-Ümem ve'l-Mülük, Beyrut, 1995, IV, 301.
193
İbn Kes ir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, Beyrut, ı 987, X, 29.
194
Taberi, IV, 359.
!95 l_bn Miskeveyh, Tecaribu'l-Ümem, Beyrut, 2003, III, 20.
196
Taberi, IV, 359.
46
l.ULUSLARA.RASI MARDİN TARİHİ SEMPOZYUMU
Ali ile bu bölgede karşılaşmıştı. 197 Mutasım'ın 223/837'de Bizans seferleri yolunda buraya uğradığını
ve dönemin ünlü komutanı Uceyf b. Anbese'yi burada198 saf dışı bıraktığını biliyoruz. 199 Bundan
sonraki dönemde Mardin, Abbasilere bağlı olarak kaldı.
Mardin'deki Abbasi hakimiyeti 248/252-862/866 yıllannda halifelik yapan Halife Mustain
döneminde sarsıldı. Bu dönemde Bizans bölgeyi yağmaladı. Aynca Tolonilerin yan-bağımsız bir
devlet olarak ortaya çıkmalanyla Abbasilerin buradaki hakimiyeti iyice zayıfladı. Bundan sonraki
dönemde bölge, etkileri yükselmeye başlayan bölgesel Arap kabilelerinin tehdidi altına girdi.
Bunlardan biri de Hamdaniler olacaktır. 200
Bu dönemde 266/879 senesinde gerçekleşen bir Bizans saidmsında Mardin bölgesinde çok
sayıda Müslüman'ın katledilmişti. Ancak Mardin ele geçirilememişti. 201 Bu arada bölgedeki Şeyhan
kabilesi lideri ve Diyarbakır valisi olan İsa b. Şeyh Rabia, Tağlib, Bekr, Yemeni kabileleriyle birleşip
bağımsız bir şekilde hareket etmeye başladı. Bunun üzerine bölgedeki ayaklanmalan bastırmak ve başı
bozukluğu gidermek üzere 273/886 tarihinde halife Mutemed tarafından Musul bölgesinde valilik
yapan İshak b. Kundacık bölgeye görevlendirdi. İshak, İsa'yı Nusaybin civannda yendiyse de Arap
topluluklannın isyanını tam olarak bastıramayınca Mardin'i ele geçirip oraya sığmdı202 ve Mardin'e
bakim oldu.~03 Böylece Mardin tekrar Abbasilere bağlanmış oldu. Bu arada İshak ile mücadele eden
Azerbaycan bölgesinden sorumlu olup Toloniler'den Humareveyh ile ittifak kuran Muhammed b.
Afşin, şehri kuşaısa da ele geçiremedi?04 Bu dönemde Mardin bir ara İshak'ın elinden çıksa da daha
sonra Tolonilerle ittifak ktıran İshak, tekrar Mardin'i ele geçirdi. 205 Ancak 279/892 tarihinde İsa b.
Şeyh'in yerine geçen oğlu Ahmet, babasından sonra Mardin'e hakim olan206 Muhammed b. İshak b.
Kundacık'ın Mım üzerine sefer yapmasından istifade ile Mardin'i ele geçirdi. 207
Bu dönernde bölgedeki boşluktan istifade ile gittikçe etkisi artan bir Arap kabilesi olan
Harndanilerin lideri Hamdan b. Hamdun et- Tağlibi, bölgedeki Harici lider Hanın eş-Ş ari ile ittifak
ederek Mardin kalesini aldı. 208 Ancak bu hakimiyet fazla sürmedi. Bölgeyi tekrar ele geçirmek isteyen
Abbasi halifesi Mutazıt iJkinde olmasa bile 2811894 tarihinde Türk koınutanlarla birlikte
gerçekleştirdiği ikinci seferinde Surneysat, Anıid ile birlikte Mardin'i de ele geçirdi. 209 Bu saldın
sırasında kaleyi oğlu Hüseyin'e bırakan Hamdan kaçtı. İbn Şeddad'ın belirttiğine göre Hüseyin kaleyi
210
Deyru'z-Zeyferan kapısını açarak Mutezıt'a teslim etti. Mutezıt kaleyi yerle bir etti • halkını sürdü ve
Hüseyin'i serbest bıraktı. Bir müddet sonra Hamdan yakalanarak Bağdat'ta hapsedildL Hüseyin,
21 1
283/896 yılında eski müttefikleri olan Harici Harun eş-Şari'yi yenince babası Hatndan affedildi.
Bundan sonraki dönemde Mardin'i elinde tutan Hüseyin halifenin hizmetine girdi. Oğullan da aynen
babalan gibi balifeye muti davrandılar. Halife onların bu tavnna karşılık onlara önemli destek ve
iktalar verdi. Zaten bilafet merkezi bu tarihlerden sonra Karmati isyanlanyla meşgul olacağından
dolayı bölgeyle ilgileneıneyecektir.212 Bu arada Hamdaniler, Abbasilere karşı itaatkar gibi gözüküp
istediklerini yapıyorlardı. Ancak halife onların tavırlannı ve kendine karşı yapmak istedikleri tuzaklan
haber alarak Hamdanilerin hakimiyetine son vermek üzere Hüseyin'i öldürttü, diğerlerini de
görevlerinden azletti.
İbnü'l-Esir'in belirttiğine göre Mardin bölgesi 293/905'te Hüseyin'in kardeşi olan Ebu'lHeyca 'nın Musul'a vali tayin edilmesiyle Musul Haındanilerine bağlı olarak yöoetildi. Ebu'lHeyca'nın kardeşleri de bazı bölgelere tayin edildi. 213 Ebu'l-Heyca ile Hamdanilerin yükselişi başladı
denilebilir. Ebu'l-Heyca'dan sonra oğlu Nasıru'd-Devle Hasan vali olunca Mardin ve çevresinin
197
Taberi, IV, 378.
Yakubi, TarillU Yakubi, Beyrut, 1993, Il, 437.
199
Taberi,V, 246.
100
Mardin, 77.
101
Taberi, V, 523.
101
ibnü'l-Esir, IV, 423.
103
Taberi, V, 605.
104
H. D. Yıldız, Doğuştan Günümüze Büyilk İslam Tarihi, İstanbul, 199l ,Vl, 93.
~os Şeınisani, 86.
~ 06 İbn Şeddad, III, 545.
207
ibnü'l-Esir, IV, 460.
208
İbn Şeddad, III, 545; Minorski, VII, 322.
209
Ahmet Çelebi, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul, 1991, III, 282.
~ 10 İbn Şeddad, III, 546.
2 11
M. Sobernheim, "Hamdaniler", İA, V-1, 179.
212
Şemisani, 8 I.
213
ibnü'l-Esir, VIII, 283.
19
K
47
l.st INTERNATIONAL MARDIN HISTORY SYMPOSIUM
yönetimini oğlu Hamdan'a bıraktı . 214 El-Bazü'l-Eşheb denilen (Boz şahin) Mardin kalesinin Hamdan
b. Hamdun b.Haris döneminde inşa edildiği aktarılır. 215
Hamdaniler'den Nasıru'd-Devle lakabını alan216 Hasan'ın 358/969'da ölümü üzerine taht
kavgaları başladı ve 36l/972'de Nasıru'd-Devle'nin oğlu Ebu Tağlib Fadlullah Mardin'i ele geçirdi. 217
Ebu Tağlib Mardin'i kardeşi Hamdan 'ın naibine verip kendisi ele geçirdiği silah ve eşyaları Musul'a
taşıdı. 218 363/974 tarihinde Bağdat'a hakimiyet kuran Şii Büveyhilerin liderlerinden İzzu'd-Devle
Bahtiyar, Mardin hakimi Ebu Tağlib ile barış anlaşması yaptı. Bu antlaşmaya göre Hamdanilerin diğer
topraklan Hamdan'a geri verildi ise de Mardin Ebu Tağlib'de kaldı. 219 Hamdaniler dönemi Mardin
hükümdarların despotça mal toplamalarından, bölgedeki hakimiyet savaşlanndan, Harici ve Karınatİ
savaşlarından dolayı çok iyi bir noktaya gelemedi. 220
Buveyhiler
Bağdat'ı işgal ederek Abbasi halifelerini etkileri altın alan Buveyhiler, güçlerini zaman zaman
Mardin'e kadar uzatsalar da çok kalıcı olaınaınışlardır. Adudu'd-Devle, 369/979'da Mardin,
Diyarbakır ve Meyyafarıkln'i ele geçirdi?21 Buveyhilerin burayı imar etti.klerini ve dağılan halkı
buraya halk yerleştirdikleri belirtilir. Buveyhilerin hakimiyeti şehirde 372/982 yılianna kadar devam
etti. Hamdanilerin zayıflaması ile Artuklularm Mardin 'i ele geçinnesi arasmda dönemde Mardin genel
olarak Mervaniler ve yerel bir güç olup Musul'da hakim olan Ukayliler arası el değiştirdi. 222
Mervaniler
Buveyhiler iç kargaşaya düşünce Mardin bölgesinde valileri olan Emir Baz, bölgeyi ele
geçirdi ve Abbasiler tarafından üzerine gönderilen iki orduyu da yendikten sonra Abbasiler ile
anlaşarak bütün bölgenin hakimi oldu. 223 Ancak 380/990 yılmda Hamdanilerle ya.etığı bir savaş
sırasında ölünlü üzerine yeğeni Ebu Ali geçti ve bölgeyi tamamen ele geçirdi.2A Men'aniler
Abbasilerin bölgede etkinliğinin kalmaması ve Selçukluların da bölgeye daha ulaşmadığı bu dönemde
bölgede hakim oldular. Mardin bu sükun döneminde gelişti . Yaklaşık yüz yıllık bir dönem boyunca
Mardin onların elinde kaldı ve Meyyafankın ve Diyarbakır'abağlı olarak yönetildi. 225
Selçuklular
Selçukluların bölgeye akınlan Xl. Yüzyılın ortalarında başlaınıştır ve bu çerçevede Mardin'e
de 433/1042 tarihinde Türkmen akınlan başlamıştır. 226 Ancak Malazgirt ile beraber artık Anadolu'nun
yeni sahibinin kim olacağı kesinleşince bu akınlar daha yoğun bir şekilde bu dönemde artmıştır. Bu
ıninvalde Mardin bölgesi Sultan Alparslan tarafından maiyetindeki komutanlardan damadı Arttık
bey' e ikta edilmişti. 227
Eski Mervani veziri ve şimdi Selçukluların emrinde çalışan Fahru'd-Devle Muhammed b.
Cuhayr'e bağlı içlerinde Artuk Beyin228 ve Emir Moncuk Böri'nin bulunduğu229 kuvvetler, İbn
Erzakın belirttiğine göre 478/1086 yılında Sultan Melikşah döneminde Mardin'i kuşattılar ve ele
geçirdiler. 230 Bu dönemden itibaren Mardin'e ve çevresine Türkınenlerin iskanı başladı.~ 31 Melikşah' ın
ölümünden sonra Suriye bölgesinden sorumlu Tutuş, kardeşler arası savaşlar sebebiyle bir ara ele
bölgeyi ele geçirse de, bölge zayıf da olsa Sultan Berkyaruk'a bağlı olarak kaldı. Berkyanık buraya
görevli olarak 485/1092 de eski şarkıcısı el-Çalisteri'yi132 görevlendirdi. 233
214
215
İbnii' l-Esir, VIII, 593.
İbn Şeddad, III, 545; Taşdemir, XXVIII, 43.
2 16
Soberheim,V-1, 182.
İbn Şeddad, lll, 550.
218
İbnü'l-Esir, VIII, 626.
219
İbnü'l-Esir, VIII, 633.
~ 20 Şemisani, 98.
221
Ebu'l-Fida, I, 464.
211
Şemisani, 123; Taşdemir, XXVlll, 43.
223
İbnü '1-Ezrak, Mervani Kürtler Tarihi ,İstanbul, 1990, 72.
224
Abdulgani Efendi, 25.
225
Clifford Edmund Bosworth, Doğuştan Günümüze İslam Devletleri, Çev; Hande Can lı, İstanbul, 2005, 138.
226
Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçuklulan Devleti Tarihi, Ankara, 1989, 2.
227
Mardin, 85.
228
İbn Şeddad, Iii, 552.
229
Ali Sevim, Anadolu 'nun Fethi, Ankara, 1993, I 12.
230
İbnü'l-Ezrak, Mervani Kürtler Tarihi,İ stanbul, 1990, 191.
231
Sevim, 96.
m Şemisani, 133.
233
İbnü'l-Esir, X, 391.
217
48
!.ULUSLARARASI MARDiN TARİHİ SEMPOZYUMU
Mardin Berkyaruk'a bağlı olarak devam ederken Berk.-yaruk'a bağlı komutanlar tarafından esir
edilen isyancılardan Artuk beyin tarunu Yakut Mardin'de hapsedilmişti. Ancak 495/1101 'de
nenesinin, vali Muğanni'den rica etmesiyle serbest bırakılınca bir hile ile Mardin'i ele geçirdi. Ancak
Nusaybin'i almak için yaptığı savaşta ölünce kardeşi Ali b. Hasan b. Artuk geçti ise de 496/1 102'de
Hasankeyf bakimi olan amcalan Sökınen b. Artuk Artuklulara ait en öneıni i merkez olan Mardin 'in
ellerinden çıkacağı endişesiyle gelerek Mardin 'i ele geçirdi. Ali'ye Çapakçur'u ikta olarak verdi. 234
Sökınen'in 497/1104'te ölmesi üzerine yerine oğlu İbrahim geçti. Mardin bu arada kısa bir si.ire Emir
Şeıns isimli bir şahsın elinde yönetildi. Bunun ardından İbrahim b. Sökmen'in tekrar eline geçse de
502/1108'da amcası Bağdat Şıhnesi235 Necmettin İlgazi Bağdat'tan gelerek Mardin'e yerleşti ve
Hasankeyfi İbrahim'e bıraktı. 502/II08'ten itibaren artık Mardin'de Artuklular dönemi başlamış
oldu. 236
Mardin'in Artuklular dönemine kadarki zaman dilimi içerisinde günümüzde kayda değer
2 37
olarak Hamdaniler'den Harndan b.Haındun döneminde yapılan yeryüzünün en sağlam kalesi olarak
vasıflandınlıp, ondaki güzelliğin biçbir kalede olmadığı belirtilen, Duneysir, Dara ve Nusaybin adlı
kapılanndan babsedilen238 kaleyi söyleyebiliriz.239 Daha sonra bu kapılar altıya kadar çoğalmıştır.240
Halen ayakta duran yapılann ise ağırlığı Artuldu olmak üzere, onlardan sonraki dönemde burada
hakimiyet kurmuş olan hanedanlara aittir. Bu rninvalde o zamana kadar kanşıklıklar sebebiyle harap
olan Mardin'in Artuklular ile birlikte tekrar tesis olunduğu ve Hıristiyanlann dahi şehre toplandığı
241
belirtilir.
Mardin tarihindeki önemli ilim adamlarının da çoğunluğu bu dönernden sonra
gelınektedir?42
~ 34 İbn Şeddad, lll, 554.
Şemisani, 149.
İbn Erzak'ta tarih olarak 508/1114 olarak verilmektedir. Bkz. ibnu' I-Ezrak, Meyyafarikin ve Amid
Tarihi(Artuklular Kısmı), Çev; Ahmet Savran, Erzurum, 1992, 31.
237
ibn Şeddad, lll, 543.
238
Kazvini, Asaru'I-Bilat ve Ahbaru'l- ibad, Beyrut, 1998,259.
m Taşdemir, XXVIII, 43.
140
İbn Şeddad, lll, 543.
~41 Ali Emiri, Osmanlı Vi layeti Şarkiyyesi, Ankara, 2005, 92.
242
Şemisani, 398.
235
236
49
•